درس نهم؛ دوستی حشرات و گلها
در یك روز از روزهاى بهار كه هوا كمكم رو به گرمى مىرود، سرى به باغها و مزارع سرسبز و زیبا بزنید؛ دستههاى زیادى از حشرات كوچك، زنبوران عسل، مگسهاى طلایى، پروانهها، و پشههاى ریز را مىبینید كه آهسته و بدون سر و صدا به هر طرف مىدوند؛ از روى این گل برخاسته به سراغ گل دیگرى مىروند و از این شاخه به شاخهی دیگر پرواز مىکنند.
چنان گرم فعالیت و كارند، كه گویا نیروى مرموزى مانند یك كارفرماىِ جدّى بالاى سر آنها ایستاده و مرتباً به آنها فرمان مىدهد. بالها و پاهاى آنها كه آغشته به گرد زردرنگ گلهاست، قیافهی كارگرانى كه لباس كار مىپوشند و با علاقه و جدّیت در كارگاه خود مشغول به كارند؛ به آنها داده است.
راستى هم مأموریت و كار مهمى دارند! این مأموریت به قدرى بزرگ است كه پروفسور «لئون برتن» در این باره مىگوید:
«كمتر كسى مىداند كه بیوجود حشرات سبدهاى ما از میوه خالى خواهد ماند...»
و ما این جمله را به گفته او اضافه مىكنیم كه: «براى سالهاى بعد، باغها و مزارع ما آن طراوت و سرسبزى و خرمى را به كلّى از دست خواهد داد!» بنابراین، حشرات در واقع پرورش دهندگان میوهها و تهیهكنندگان بذر گلها هستند.
حتماً مىپرسید چرا؟ براى این كه حساسترین عمل حیاتى گیاهان یعنى عملِ لقاح به كمك آنها انجام مىگیرد. لابد این نكته را تا كنون شنیدهاید كه گلها مانند بسیارى از حیوانات داراى دو قسمت نر و ماده هستند كه تا تلقیح و پیوند میان آنها صورت نگیرد، تخم و دانه و به دنبال آن میوه به دست نخواهد آمد.
ولى هیچ فكر كردهاید كه قسمتهاى مختلف گیاه كه حسّ و حركتى ندارد چگونه به سوى هم جذب مىشوند و چگونه گردههاى نر كه در حكم نطفهی مرد (اسپرماتوزوئید) هستند با تخمكها كه حكم نطفهی ماده (اوول) را دارند تركیب مىگردند و مقدمات ازدواج میان آنها فراهم مىشود؟
این كار در بسیارى از موارد به عهدهی حشرات واگذار شده و در مواردى هم به عهدهی بادها.
ولی این موضوع به همین سادگى كه ما خیال مىكنیم نیست و این ازدواج مبارك و میمون و پر بركت كه به خواستگارى حشرات صورت مىگیرد، تاریخچه و تشریفات و ماجراى طولانى و شگفتانگیزى دارد كه یك فراز آن را در اینجا از نظر شما مىگذاریم.
دو دوست قدیمى و صمیمى
دانشمندان علوم طبیعى پس از مطالعاتى به این نتیجه رسیدهاند كه گیاهان و گلها در نیمهی دوم دوران دوم زمینشناسى به وجود آمدهاند؛ و عجب این كه در همین دوران، حشرات نیز پیدا شدند و این دو، همیشه در طول تاریخ پرماجراى آفرینش، به صورت دو دوست صمیمى و باوفا زندگى كرده و مكمل وجود یكدیگر بودهاند.
گلها براى جلب محبت و شیرین كردن كام دوستان همیشگى، نوش یعنى شیرینى بسیار خوش طعمى در بُن خود ذخیره كردهاند و هنگامى كه حشرات براى جا به جا كردن گردههاى نر و فراهم آوردن مقدمات لقاح و بارورى قدم رنجه كرده و به درون گل وارد مىشوند، این شیرینى را به رایگان در اختیار آنها مىگذارند؛ این قند مخصوص و پر ارزش به قدرى در ذائقهی حشرات خوش طعم است كه آنها را بىاختیار به سوى خود مىكشاند!
عدهاى از گیاهشناسان معتقدند كه رنگ زیبا و عطر مطبوع گلها نیز نقش مهمى در جلب حشرات به سوى گلها دارند، آزمایشهاى مختلفى كه روى زنبوران عسل به عمل آمده ثابت مىكند كه آنها رنگها را تشخیص مىدهند و بوى گلها را درك مىكنند.
در واقع این گلها هستند كه خود را براى حشرات مىآرایند و خوشبو مىكنند، به طورى كه پروانههاى با ذوق و زنبوران عسل خوش سلیقه را، به سوى خود مىكشانند؛ آنها هم با آغوش باز این دعوت را پذیرفته و به زودى مقدمات كار را فراهم ساخته و شیرینى آن را هم مىخورند؛ و همین شیرینى و قند مخصوص است كه عالىترین غذاى حشرات محسوب مىشود و هنگامى كه روى هم انباشته شد، عسل را تشكیل مىدهد؛ زیرا حشرات موقعى كه به سراغ گلها مىآیند مقدارى از این شیرینى را مىخورند و مقدار بیشترى را مانندِ مهمانهاى پررو، همراه خود برده در لانهی خود ذخیرهی مىكنند!
این پیمان محبّت و دوستى كه بر اساسِ منافع متقابل قرار دارد همواره بین گلها و حشرات بوده و خواهد بود.
درسى از توحید
هنگامی كه انسان این نكات شگفتانگیز را در زندگى حشرات و گلها مطالعه مىكند، بىاختیار از خود مىپرسد: این پیمان محبت و دوستى را چه كسى میان گلها و حشرات بسته است؟
این شیرینى مخصوص و نوش خوشطعم را كه به گلها داده؟
این رنگ جالب و زیبا و این عطر مطبوع را چه كسى به گلها بخشیده كه حشرات را به سوى خود دعوت كند؟
این پاها و اندام ظریف حشرات، پروانهها، زنبورهاى عسل، زنبوران طلایى را، كه به آنها داده تا براى نقل و انتقال گردهی گلها مجهز و آماده باشند؟
چرا زنبوران مدتى رو به سوى یك نوع گل خاصى مىنهند و چرا تاریخ حیات و زندگى گلها و حشرات در جهان آفرینش با هم آغاز مىگردد؟
آیا هیچ كس ـ هر قدر هم لجوج باشد ـ مىتواند باور كند كه این همه جریانها بدون نقشه و طرح قبلى صورت گرفته؟ و قوانین بىشعور طبیعى خود به خود این صحنههاى حیرتانگیز را به وجود آورده است؟
نه هرگز...
قرآن مجید مىگوید:
«وَ أَوْحَی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیوتاً وَ مِنَ الشَّجَرِ وَ مِمَّا یعْرِشُونَ * ثُمَّ کُلِی مِنْ کُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُکِی سُبُلَ رَبِّکِ ذُلُلاً...»[1]
«پروردگار تو به زنبور عسل الهام داد كه در كوهها و درختان و داربستها خانه اختیار كن، سپس از تمام گلها بنوش، و در راهى كه پروردگارت تعیین كرده با آرامى گام بردار».
فکر كنید و پاسخ دهید
1ـ شیرینى بُن گلها و رنگ و بوى آنها چه فایدهاى دارد؟
2- از شگفتیهاى زندگى زنبوران عسل چه مىدانید؟
پینوشت
[1]. سورهی نحل، آیات ۶۸و۶۹.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله العظمی ناصر مکارم شیرازی