آثار و پیامدهای سوء‌ظن

سوء ظن به عنوان یکی از رذایل اخلاقی و بیماری های نفسانی، آثار و پیامدهای فراوانی را در پی دارد که اطلاع از آن ها می تواند در پیشگیری و یا درمان این آفت، بسیار راه گشا و مأثّر باشد. لذا در این نوشتار به بررسی برخی از مهم ترین زیان های سوء ظنّ می پردازیم.

زیان‌های سوء‌ظنّ

الف) نسبت به خود:

چنان چه بیان گردید، سوء ظن به خود (نفس) اگر به حدّ افراط نرسد، می تواند آثار مثبت فراوانی از خود به جای بگذارد. امّا اگر از حد اعتدال فراتر رود، باعث مرض وسواس می شود و یا زمینه ساز گناه بزرگی به نام یأس و ناامیدی می گردد که خود بستر مناسبی است برای ابتلا به گناهان دیگر و سقوط به ورطه هلاکت و شقاوت.

ب) نسبت به خدا:

امّا سوء ظن به پروردگار و بدبینى نسبت به وعده ‏هاى الهى و آن چه در قرآن مجید و احادیث معتبر وارد شده، آثار مخربى در بنیان ایمان و عقائد انسان دارد، و انسان را از خدا دور مى ‏سازد. پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله مى ‏فرمودند:

«قَالَ النَّبِی دَاوُدُ یا رَبِّ مَا آمَنَ بِكَ مَنْ‏ عَرَفَكَ‏ فَلَمْ‏ یحْسِنِ‏ الظَّنَ‏ بِكَ[1]/ داود علیه السلام در مناجاتش مى ‏گفت: پروردگارا! كسى كه تو را بشناسد و حسن ظن به تو نداشته باشد ایمان نیاورده است». اضافه بر این سوء ظن به وعده‏ هاى الهى سبب فساد عبادت مى‏ گردد، چرا كه روح‏ اخلاص را در انسان مى ‏میراند، و این كه در احادیث آمده است:

«إِیاكَ أَنْ تُسِی‏ءَ الظَّنَّ فَإِنَّ‏ سُوءَ الظَّنِ‏ یفْسِدُ الْعِبَادَةَ وَ یعَظِّمُ الْوِزْرَ[2]/ از سوء ظن بپرهیز چرا كه سوء ظن عبادت را فاسد، و پشت انسان را از بار گناه سنگین مى ‏كند». ممكن است اشاره به همین باشد.
نكته دیگر این كه سوء ظن به وعده‏ هاى الهى انسان را در برابر حوادث سخت و پیچیده، سست و ناتوان مى‏ كند، همان گونه كه در تفسیر آیات مربوط به سوء ظن آمده است كه: در بعضى از میدان‏ هاى جنگ، چگونه گروهى از تازه مسلمانان گرفتار سوء ظن به وعده ‏هاى الهى شدند (و در مبارزه با دشمن سست گشتند، در حالى كه مؤمنان راستین و با معرفت كه حسن ظن به خدا داشتند، با كمال قدرت و امیدوارى در برابر دشمنان ایستادند و پیروز شدند). به علاوه سوء ظن باللّه، انسان را از عنایات الهى محروم مى ‏كند، زیرا خداوند با هر كس مطابق حسن ظن و سوء ظن او عمل مى ‏نماید، همان گونه كه در روایات گذشته اشاره شد. و كوتاه سخن این كه اگر انسان، طالب آرامش و استقامت و ایستادگى و جلب عنایات پروردگار و ایمان خالص است، باید نسبت به خداوند و وعده‏ هاى او حسن ظن داشته باشد.[3]

ج) نسبت به دیگران:

زیان های سوء ظن به دیگران را می توان در دو عرصه مورد بررسی قرار داد: 1- زیان های فردی 2- زیان های اجتماعی.

1- زیان هاى فردى سوء ظن به مردم:‏

سوء ظن و بدبینى به دیگران از نظر فردى زیان هاى فراوان و غیر قابل جبرانى دارد كه در این جا به چند قسمت مهم آن اشاره مى ‏شود:

1- اختلالات روانی:

بدبینى سرچشمه ناراحتى روح و عذاب جسم و اضطراب و نگرانى خاطر است. افراد بدبین غالباً ناراحتند و بر اساس توهماتى كه درباره‏ اشخاص و حوادث دارند فوق ‏العاده رنج مى ‏برند. آن ها از معاشرت با افراد كه یكى از وسایل عادى و مؤثر نشاط روحى است گریزانند، زیرا كلمات یا كارهاى مردم را - مثلًا- گوشه ‏ها و نیش هایى براى خود فرض مى ‏كنند. از «درد دل كردن» كه وسیله مفیدى براى تخفیف آلام و ناراحتی هاست مى ‏ترسند، زیرا فكر مى ‏كنند ممكن است موجب افشاى اسرار آن ها و یا مشكلات دیگرى گردد و به همین دلیل غالباً افسرده، بى ‏نشاط و غمگین هستند و تدریجاً به صورت یك موجود معطل و بى ‏فایده درمى ‏آیند.
اگر این حال «بدبینى» در انسان تشدید شود، وضع وخیمى به خود خواهد گرفت، كار به ‏جایى مى ‏رسد كه انسان از همه چیز و همه كس مى ‏ترسد و وحشت مى ‏كند، همه حوادث را به زیان خود مى ‏بیند، كارهاى عادى افراد را نقشه ‏هایى بر ضد خود مى‏ پندارد و همه را مصمم بر نابودى یا آزار خود تصور مى ‏كند. در سوره منافقون (آیه 4) ضمن بیان حالات منافقین، موضوع سوء ظن و بدبینى را یكى از صفات آن ها شمرده و مى ‏فرماید: آن ها چنان گرفتار سوء ظن هستند كه: «...یحْسَبُونَ كُلَّ صَیحَةٍ عَلَیهِم‏/ هر فریادى از هر جا بلند شود بر ضدّ خود مى ‏پندارند». و یكى از عذاب هاى دنیوى آن ها همین است. لذا اولین شخصی که از سوء ظنّ آسیب می بیند، خود فرد بدگمان است، امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

«سُوءُ الظَّنِّ یرْدِی‏ مُصَاحِبَهُ‏ وَ ینْجِی مُجَانِبَهُ». سوء ظنّ صاحب خود را هلاک می کند و هر کس از آن دوری جوید را نجات می دهد (یعنی به خاطر پرهیز از آن موجب سعادت او می گردد).[4]

2- بیماری جسمی:

بدبینی نه تنها موجب اختلالات و بیماری های روحی و روانی می شود، بلکه جسم انسان را نیز تحت تأثیر قرار داده و زمینه ساز بیماری های جسمی فراوان و طولانی می گردد. سال هاست که علم روز به رابطه عمیق و پیوسته روان و جسم انسان پی برده است. این ارتباط به گونه ای قوی است که به خاطر جایگاه والا و اصیل روح و روان، موجب اثرگذاری بر جسم می شود. به عبارت دیگر سلامت روح و روان و یا بیماری آن، بر سلامت و یا بیماری جسم اثر دارد. بر همین اساس سوء ظن که یکی از بیماری های روحی است و بر اثر شدّت آن موجب اختلالات روانی در انسان می شود، بستر بیماری های جسمی را در انسان فراهم می سازد. امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند: «الْمُرِیبُ‏ أَبَداً عَلِیلٌ». آدم شکّاک همیشه بیمار است.[5] همچنین فرمودند: «لَا یلْفَى الْمُرِیبُ‏ صَحِیحاً». انسان شکّاک هرگز سالم یافت نمی شود.[6]

3- بدبینی نسبت به خدا:

بدبینى درباره «خلق» گاهى منتهى به بدبینى و سوء ظن درباره «خالق» مى ‏شود و به اساس اعتقادات دینى انسان نیز سرایت مى ‏كند. گاهى در «عدالت خدا» و گاهى در «قدرت خدا» تردید مى‏ كند. ممكن است در دعوت پیامبران الهى نیز تردید كند و در اعماق قلب خود دعوت آن ها را یك نوع صحنه ‏سازى براى حكومت بر مردم و جلب توده عوام تصور كند، اگرچه ممكن است ظاهراً معتقد به اصول دینى باشد.

4- ابتلا به گناهان دیگر و آلودگی روح:

افراد بدبین غالباً از صفاى روح بى ‏بهره ‏اند زیرا همیشه در دل خود مشغول بدگویی از افراد دیگرند، و به همین ملاحظه بعضى از علماى اخلاق سوء ظن را به عنوان «غیبت با قلب» عنوان نموده ‏اند.[7] اگر كسى نسبت به برادران دینى خود بدگمان شد و به این بدبینى ترتیب اثر داد - یعنى در دل آن را پیگیرى كرد و پرورش داد- سوء ظن او منتهى به غیبت قلبى مى ‏شود كه علماى اخلاق از آن تعبیر به «عقد القلب» كرده ‏اند و عقد قلب مقدمه غیبت زبانى، تهمت، سخن چینى و سعایت و بسیارى از گناهان دیگر خواهد شد.[8] بدین ترتیب سوء ظن موجب ارتکاب گناهان دیگر می شود. فرد بدبین، به طور مرتب، آمد و شُدهای دیگران را زیرنظر می گیرد، در زندگی آنان تجسّس می کند و به دلیل اضطرابی که پیدا می کند، پشت سر کسانی که در اثر پندار غلطش معتقد به ناپاک بودن آنان می باشد، زبان به غیبت و سخن چینی می گشاید و اسرار آنان را فاش می سازد و به دنبال تأیید نظرات دیگران و همراه ساختن آنان با خود در متهم کردن فرد مذکور می باشد.[9] امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند: «مَن‏ كَثُرَت‏ ریبَتُهُ‏ كَثُرَت غَیبَتُهُ». کسی که شک او (به دیگران) زیاد شود، غیبت کردنش زیاد خواهد شد.‏[10]

5- تحلیل نادرست:

بدبینی آفتی بزرگ برای سنجش منطقی انسان است. بدبینی در طرز تفکر و ادراک انسان اختلال به وجود می آورد به گونه ای که هرگز نمی تواند به صورت عقل پسند و واقع بینانه از حوادث داوری و تحلیل کند.[11] امام علی علیه السلام فرمودند: «مَنْ‏ سَاءَ ظَنُّهُ‏ سَاءَ وَهْمُهُ»‏. هر کس گمان او بد باشد (سوء ظنّ داشته باشد) فکر و نیت او (نیز) بد خواهد بود.[12]

6- فساد عبادت:

یکی دیگر از زیان های سوء ظنّ آن است که عبادت را به تباهی می کشاند. امیر المؤمنین علیه السّلام در این رابطه می فرمایند: «إِیاكَ أَنْ تُسِی‏ءَ الظَّنَّ فَإِنَّ سُوءَ الظَّنِ‏ یفْسِدُ الْعِبَادَةَ وَ یعَظِّمُ الْوِزْرَ». برحذر باش از این که سوء ظنّ داشته باشی، به درستی که سوء ظنّ عبادت را فاسد می کند و بار گناهان را سنگین می نماید.[13]

7- غفلت از عیوب خود:

کسی که مُدام نسبت به دیگران بدبین است و آن ها را خطاکار می داند، به خاطر اشتغال به عیوب دیگران، از عیوب خود غافل شده و به همین دلیل برای رفع نواقص و کاستی های خود اقدامی نمی کند. در خطبه 176 نهج البلاغه امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند:

«یا أَیهَا النَّاسُ طُوبَى‏ لِمَنْ‏ شَغَلَهُ‏ عَیبُهُ‏ عَنْ عُیوبِ النَّاسِ». ای مردم! خوش به حال کسی که (دقّت در) عیب خودش، او را از (توجه به) عیوب مردم مشغول (غافل) ساخته است.‏
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

خودآزمایی

1- برخی از زیان های سوء ظنّ نسبت به خدا را بیان کنید؟
2- چهار مورد از پیامدهای سوء ظنّ به دیگران را نام برید؟

پی‌نوشت‌ها

[1] مشكاة الأنوار فی غرر الأخبار ص 36.
[2] عیون الحكم و المواعظ (للیثی) ص 99.
[3] اخلاق در قرآن ج ‏3 ص 338 و 339. (با دخل و تصرف)
[4] عیون الحكم و المواعظ (للیثی) ص 286.
[5] همان ص 40.
[6] همان ص 537.
[7] زندگى در پرتو اخلاق ص 124 تا 126. (با تصرف و تلخیص)
[8] نقطه هاى آغاز در اخلاق عملى ص 172.
[9] پایگاه اطلاع رسانی حوزه، پیامدهای سوء ظن (اکبری، محمود).
[10] غرر الحكم و درر الكلم ص 596.
[11] پایگاه اطلاع رسانی حوزه، پیامدهای سوء ظن (اکبری، محمود).
[12] عیون الحكم و المواعظ (للیثی) ص 430.
[13] همان ص 99.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده