شواهد بسیارى در دست داریم که نشان مى‌دهد آن جهان با این جهان فرق بسیار زیادى دارد، تا آنجا که آنچه از قیامت در این جهان مى‌دانیم همانند شبحى است که از دور مى‌بینیم. ده درس معادشناسی | ۱۰
درس دهم؛ بهشت و دوزخ و تجسّم اعمال
بسیاری از خود مى‌پرسند آیا عالم پس از مرگ، درست مانند این جهان است، یا با آن تفاوت‌هایى دارد؟ نعمتهایش، کیفرهایش و خلاصه نظام و قوانینى که بر آن حاکم است همانند این جهان مى‌باشد؟
در پاسخ باید با صراحت گفت: شواهد بسیارى در دست داریم که نشان مى‌دهد آن جهان با این جهان فرق بسیار زیادى دارد، تا آنجا که آنچه از قیامت در این جهان مى‌دانیم همانند شبحى است که از دور مى‌بینیم.
بهتر این است از همان مثال «جنین» استفاده کنیم: همان قدر که میان «عالم جنین» با این «دنیا» فاصله است، میان این «جهان» با «جهان دیگر» فاصله وجود دارد، یا بیشتر.
اگر بچه‌اى که در عالم جنین قرار دارد عقل و هوش مى‌داشت و مى خواست تصویر صحیحى از دنیاى بیرون، از آسمان و زمین، ماه و خورشید و ستارگان، کوهها و جنگلها و دریاها، داشته باشد، مسلماً به هیچ وجه نمى‌توانست.
براى کودکى که در عالم جنین است و جز محیط بسیار محدود شکم مادر را ندیده، ماه و خورشید و دریا و امواج و طوفان و نسیم و گلها و زیباییهاى این جهان اصلاً مفهومى ندارد؛ تمام کتاب لغت او در چند کلمه خلاصه مى‌شود، و هرگاه کسى از بیرون شکم مادر فرضاً بتواند با او سخن بگوید هرگز نمى‌تواند مفهوم سخنان او را درک کند.
تفاوت محدودیت این جهان با وسعت جهان دیگر به همین نسبت یا بیشتر است؛ بنابراین، ما هرگز قادر نخواهیم بود از نعمتها و مواهب جهان دیگر و بهشت برین، آنچنان که هست، باخبر شویم.
لذا در حدیثى مى‌خوانیم:
«فِیهَا مَا لَا عَین رَأَت وَ لَا اُذن سَمِعَت وَ لَا خَطرَ عَلَى قَلبِ بَشَرٍ
در بهشت نعمتهایى است که هیچ چشمى ندیده، هیچ گوشى نشنیده و به مغز کسى خطور نکرده است!»
و قرآن مجید همین معنى را با بیان دیگرى بازگو مى‌کند:
«فَلاَ تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّةٍ أَعْینٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا یعْمَلُونَ[1]
هیچ کس نمى‌داند چه نعمتهایى که موجب روشنى چشمهاست در آنجا براى او پنهان داشته شده، نعمتهایى که پاداش اعمالى است که انجام مى‌دادند.»
نظامات حاکم بر آن جهان نیز تفاوت زیادى با این جهان دارد؛ مثلاً، در دادگاه قیامت گواهان اعمال انسان دست و پاى او، و پوست تن او، و حتى زمینى که بر آن گناه یا ثواب کردند مى‌باشد:
«الْیوْمَ نَخْتِمُ عَلَی أَفْوَاهِهِمْ وَ تُكَلِّمُنَا أَیدِیهِمْ وَ تَشْهَدُ أَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا یكْسِبُونَ[2]
امروز بر دهان آنها مهر مى‌نهیم و دستها و پاهاى آنها کارهایى را که انجام مى‌دادند بازگو مى‌کنند!»
«وَ قَالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَینَا قَالُوا أَنْطَقَنَا اللهُ الَّذِی أَنْطَقَ كُلَّ شَیءٍ[3]
به پوستهای تنشان می‌گویند چرا بر ضد ما شهادت دادید؟ آنها می‌گویند: خدایی که هر موجودی را به نطق آورده. ما را به نطق آورده است (تا حقایق را بازگو کنیم).»
البته یک روز تصور این مسایل مشکل بود، اما با نمونه‌هایى که با پیشرفت علوم، از ضبط صحنه‌ها و ضبط اصوات مشاهده مى‌کنیم دیگر جاى تعجب نیست.
به هر حال، گرچه درباره‌ی نعمتهاى جهان دیگر تنها شبحى از دور مى‌بینیم و به وسعت و اهمیت و ویژگى آن نمى‌توانیم واقف شویم، اما این قدر مى‌دانیم که نعمتهاى آن جهان ـ و همچنین کیفرهایش ـ هم جنبه‌ی جسمانى دارد هم روحانى؛ چرا که معاد داراى هر دو جنبه است و طبعاً باید پاداش و کیفر نیز دو بُعدى باشد؛ یعنى، همان‌گونه که در بُعد مادّى و جسمانى مى‌فرماید:
«وَ بَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ... وَ لَهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ[4]
به کسانى که ایمان آورده‌اند و عمل صالح انجام داده‌اند بشارت ده که براى آنها باغهایى از بهشت است که نهرها از زیر درختانش جارى است... و همسرانى پاکیزه دارند و جاودانه در بهشت خواهند ماند.»
در مورد نعمتهاى معنوى نیز چنین مى‌گوید:
«وَ رِضْوَانٌ مِنَ اللهِ أَکْبَرُ[5]
خشنودى خدا و رضایت پروردگار که شامل حال بهشتیان مى‌شود از همه‌ی این نعمتها برتر و بالاتر است!»
آری، بهشتیان از این احساس که خدا از آنها راضى است و پروردگارشان آنان را پذیرفته است چنان احساس شادى و لذت مى‌کنند که با هیچ چیز قابل مقایسه نیست. در مورد دوزخیان نیز علاوه بر آتش و عذابهاى جسمانى، خشم و غضب پروردگار و ناخشنودى خداوند که شامل حال آنهاست، از هر شکنجه‌اى بدتر است.
تجسم اعمال
قابل توجه این که از آیات بسیارى از قرآن استفاده مى‌شود که در رستاخیز، اعمال ما زنده مى‌شود، و در صورتهاى مختلفى با ما خواهد بود، و یکى از بخشهاى مهم پاداش و کیفر همین تجسم اعمال است.
ظلم و بیدادگرى به شکل ابرى سیاه و ظلمانى اطراف ما را فرا خواهد گرفت، چنان‌که در حدیثى از پیامبر(ص):
«الظُّلمُ هُوَ الظُّلمَات یَومَ القِیامَةِ.»
ـ اموال نامشروع یتیمان به صورت شعله‌هاى آتش ما را فرو مى‌گیرد.[6]
ـ و ایمان به صورت نور و روشنایى اطراف ما را روشن مى‌کند.[7]
ـ رباخوارانى که با عمل زشت و ننگین خود تعادل اقتصادى جامعه را برهم زده بودند، همچون بیماران مصروعى خواهند بود که به هنگام برخاستن قادر به حفظ تعادل خود نیستند؛ گاهى زمین مى‌خورند و گاه بر مى‌خیزند.[8]
ـ اموالى که محتکران و بخیلان ثروت اندوز روى هم گذاردند و حقوق محرومان از آن نپرداختند طوق سنگینى بر گردن آنها مى‌شود، به گونه‌اى که قدرت بر حرکت نخواهند داشت.[9]
و همچنین سایر اعمال هر کدام به صورت مناسبى مجسم مى‌گردد.
مى‌دانیم علم و دانش امروز مى‌گوید چیزى در جهان نابود نمى‌شود، مادّه و انرژى دائماً تغییر شکل و صورت مى‌دهد، بى‌آنکه هرگز از بین برود؛ افعال و اعمال ما که از این دو خارج نیستند به حکم این قانون به طور جاودانى مى‌مانند، هر چند شکل آنها عوض شود.
قرآن مجید در عبارت کوتاه و تکان دهنده‌اى درباره‌ی قیامت مى‌گوید:
«وَ وَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِراً[10]
مردم اعمال خود را در آنجا حاضر مى‌بینند.»
و در واقع هر چه مى‌کشند از دست اعمال خود مى‌کشند، و لذا بلافاصله در ذیل همان آیه مى‌افزاید:
«وَلاَ یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً[11]
خداى تو به هیچ کس ظلم و ستم نمى‌کند.»
در جاى دیگر قرآن درباره‌ی روز قیامت مى‌خوانیم:
«یوْمَئِذٍ یصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتاً لِیرَوْا أَعْمَالَهُمْ
مردم در آن روز گروه گروه محشور مى‌شوند تا اعمالشان به آنها نشان داده شود.»
«فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیراً یرَهُ * وَ مَنْ یعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرّاً یرَهُ[12]
هر کس به اندازه‌ی سنگینى ذره‌اى کار نیک انجام داده آن را خواهد دید و هر کس به اندازه‌ی سنگینى ذره‌اى کار بد انجام داده او نیز آن را مشاهده خواهد کرد.»
دقت کنید که مى‌گوید خود آن اعمال را خواهد دید.
توجه به این حقیقت که اعمال ما از کوچک و بزرگ، نیک و بد، در این جهان ثابت و محفوظ مى‌ماند و از بین نمى رود، و در رستاخیز همه جا با ما خواهد بود، مى‌تواند هشدار به همگان باشد، تا در برابر زشتیها و بدیها محتاط و سخت‌گیر باشیم، و نسبت به نیکیها علاقمند و وفادار.
عجیب این که امروز نیز دستگاههایى اختراع شده که مى‌تواند گوشه‌اى از این مسئله را در همین دنیا براى ما مجسم کند:
یکی از دانشمندان مى‌نویسد: امروز توانسته‌اند امواج صوتى کوزه‌گران مصرى دو هزار سال پیش را منعکس کنند، به طورى که قابل شنیدن باشد، زیرا در موزه‌هاى مصر کوزه‌هایى از دو هزار سال قبل باقى مانده که به هنگام ساختن آنها با چرخ‌هاى مخصوص و به وسیله‌ی دستها، امواج صوتى کارگران در بدنه‌ی کوزه‌ها نقش بسته و امروز توانسته‌اند آن امواج را از نو زنده کنند، به طورى که ما با گوش خود آن را بشنویم![13]
به هر حال، بسیارى از سؤالاتى که در مورد مسئله‌ی معاد و جاودانگى پاداش نیکوکاران و کیفر بدکاران در قرآن مجید آمده است، با توجه به همین «تجسم اعمال» و با توجه به این که هر عمل خوب و بدى در روح و جان ما اثر مى‌گذارد و آن اثر همیشه با ما خواهد بود، پاسخ گفته مى‌شود.
«پایان»
قم ـ حوزه‌ی علمیّه ـ ناصر مکارم شیرازی
فکر کنید و پاسخ دهید
۱ـ آیا زندگى انسان در رستاخیز از هر جهت شبیه این دنیاست؟
۲ـ آیا ما مى‌توانیم دقیقاً پاداشها و کیفرهاى قیامت را در این دنیا درک کنیم؟
۳ـ آیا نعمتهاى بهشتى و عذاب دوزخ، تنها جنبه‌ی جسمانى دارد؟
۴ـ منظور از تجسم اعمال چیست و چگونه قرآن بر آن دلالت دارد؟
۵ـ عقیده بر تجسم اعمال، چه مشکلاتى را در مبحث معاد پاسخ مى‌گوید؟
پی‌نوشت‌ها
[1]. سوره‌ی سجده، آیه‌ی ۱۷.
[2]. سوره‌ی یس، آیه‌ی ۶۵.
[3]. سوره‌ی فصّلت، آیه‌ی ۲۱.
[4]. سوره‌ی بقره، آیه‌ی ۲۵.
[5]. سوره‌ی توبه، آیه‌ی ۷۲.
[6]. سوره‌ی نساء، آیه‌ی ۱۰.
[7]. سوره‌ی حدید، آیه‌ی ۱۲.
[8]. سوره‌ی بقره، آیه‌ی ۲۷۵.
[9]. سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی ۱۸۰.
[10]. سوره‌ی کهف، آیه‌ی ۴۹.
[11]. همان.
[12]. سوره‌ی زلزال، آیات ۶و۷و۸.
[13]. از کتاب «راه طی شده».