اهمیت نافله‌ی صبح

تمجيد خدا و صلوات نيز از آداب دعا است

عَنِ الْحارِثِ بْنِ الْمُغَیْرة قالَ: سَمِعْتُ اَبا عَبْدِ الله(ع) یَقُولُ: اِیّاکُمْ اِذا اَرادَ اَحَدُکُمْ اَنْ یَسْأَلَ مِنْ رَبِّهِ شَیْئاً مِنْ حَوائِجِ الدُّنْیا وَ الْاخِرَةِ حَتّی یَبْدَأ بِالثَّناءِ عَلَی اللهِ ـ عَزَّوجَلَّ ـ وَ الْمَدْحِ لَهُ وَ الصَّلوةِ عَلَی النَّبِیِ(ص) ثُمَّ یَسْأَلَ اللهَ حَوائِجَهُ.[1]
از حارث بن مغيره روايت شده است كه گفت: از امام صادق(ع) شنيدم كه فرمود: هيچ يک از شما نبايد در مقام حاجت‌خواهی از خدا برآيد، مگر اين‌كه ابتدا به ثنا و مدح و تمجيد خدا و صلوات بر نبیّ اکرم(ص) پرداخته و آن‌گاه حاجت‌های خويش را بخواهد.
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِم قالَ: قالَ اَبُو عَبْدِالله(ع): اِنَّ فی کِتابِ اَمیِرالْمُؤمِنین(ع): اِنَّ الْمِدْحَةَ قَبْلَ الْمَسْأَلَةِ. فَاِذا دَعْوَتَ اللهَ ـ عَزَّوَجَلَّ ـ فَمَجِّدْهُ قُلْتُ: کَیْفَ اُمَجِّدُهُ؟ قالَ: تَقُولُ: یا مَنْ هُوَ اَقْرَبُ اِلَیَّ مِنْ حَبْلِ الْوَریدِ یا فَعّالاً لِما یُریدُ، یا مَنْ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ یا مَنْ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الا عْلی یا مَنْ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَییءٌ.[2]
محمّد بن مسلم از امام صادق(ع) نقل كرده كه فرمود: در كتاب اميرمؤمنان(ع) آمده است كه ستايش [خدا] قبل از سؤال و تقاضاست. بنابراين وقتی خداوند ـ عزّوجل ـ را می‌خوانی، تمجیدش کن. [راوی گوید:] گفتم چگونه تمجیدش کنم؟ فرمود: می‌گویی: ای كسی كه از رگ گردن به من نزديک‌تری! ای آن كه هر چه را كه بخواهی انجام می‌دهی، ای كسی كه بين انسان و قلبش حايل می‌شوی [یعنی از اندیشه‌ها و خواطر قلبی وی پیش از خودش با خبری، مالک هستی اویی و بر تمام وجودش احاطه داری] ای کسی که بر منظر اعلی مستقری، ای کسی که چیزی همانند تو نیست.
عَنْ اَبانِ بْنِ عُثْمان، عَنْ اَبی عَبْدِاللهِ(ع) قالَ: اِذا دَعا اَحَدُکُمْ فَلْیَبْدَءْ باِلصَّلوةِ عَلَی النَّبِیِّ(ص) فَاِنَّ الصَّلوةَ عَلَی النَّبِیِّ مَقْبُولَةٌ وَ لَمْ یَکُنِ اللهُ لِیَقْبَلَ بَعْضَ الدُّعاءِ وَ یَرُدَّ بَعْضاً.[3]
ابان بن عثمان از امام صادق(ع) نقل كرده است كه فرمود: هر گاه كسی از شما خواست دعا كند، دعای خود را با صلوات بر پيامبر اكرم(ص) آغاز كند، زيرا صلوات بر پيامبر اكرم پذيرفته شود و [از طرفی هم] خدا چنين نيست كه قسمتی از دعا را بپذيرد و قسمت ديگر آن را رد كند.

استشفاع و توسّل به اهل بیت(ع) از اهمّ شرایط حرکت به سوی خداست

به حكم آيه‌ی شریفه‌ی:
یا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ ابْتَغُوا إلَیْهِ الْوَسِیلَةَ.[4]
وظيفه داريم برای تقرّب‌جویی به خدا و كسب بركات از منبع فیّاض، وسیله و دستاويزی بيابيم و چنان كه از رسول خدا(ص) و امامان(ع) روايت شده، عالی‌ترين دستاويز برای رسيدن به قرب خدا و نيل به آن سعادت عُظْمی، ذوات مقدّسه‌ی اهل بيت رسالت و خاندان عصمت(ع) می‌باشند كه بدون عرض مودّت به آستان اقدس آن مقرّبان درگاه و بدون شفاعت‌خواهی و توسّل به ذيل ولايت آن اولياءالله، هيچ عملی پذيرفته‌ی پيشگاه خداوندی نخواهد بود.
قالَ رَسُولُ اللهِ(ص) وَ الَّذِی نَفْسُ مُحَمَّدٍ(ص) بِیَدِهِ لَوْ اَنَّ عَبْداً جاءَ یَوْمَ الْقِیامَةِ بِعَمَلِ سَبْعِینَ نَبِیّاً ما قَبِلَ اللهُ ذلِکَ مِنْهُ حَتّی یَلْقاهُ بِوِلایَتِی وَ وِلایَةِ اَهْلِ بَیْتِی.[5]
رسول خدا(ص) فرموده است: سوگند به کسی که جان محمّد در دست اوست، در روز قيامت اگر بنده‌ای عمل هفتاد پيغمبر را بياورد، خدا آن را از وی نمی‌پذيرد، مگر اين‌كه با توسّل ولايت من و ولايت اهل بيت من خدا را ملاقات كند.
عَنْ سَلْمانَ الْفارْسیِّ قالَ: سَمِعْتُ مُحَمَّداً(ص) یَقُولُ: اِنَّ اللهَ عَزَّوَجلَّ یَقُولُ: یا عِبادِیَ اَوَلَیْسَ مَنْ لَهُ اِلَیْکُمْ حَوائِجُ کِبارٌ وَ لا تَجُودُونَ بِها اِلّا اَنْ ِیَحْتَمِلَ عَلَیْکُمْ بِاَحَبِّ الْخَلْقِ اِلَیْکُمْ تَقْضُونَها کَرامَةً لِشَفِیعِهِمْ. اَلا فَاعْلَمُوا اَنَّ اَکْرَمَ الْخَلْقِ عَلَیَّ وَ اَفْضَلَهُمْ لَدَیَّ مُحَمَّدٌ(ص) وَ اَخُوهُ عَلِیٌّ(ع) وَ مَنْ بَعْدَهُمُ الاَئِمَّةُ(ع) الَّذِینَ هُمُ الْوَسائِلُ اِلَیَّ. اَلا فَلْیَدْ عُنِی مَنْ اَهَمَّتْهُ حاجَةٌ یُریدُ نَفْعَها اَوْ دَهَتْهُ داهِیَةٌ یُریدُ کَفًّ ضَرَرِها بِمُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ اَقْضِیها لَهُ اَحْسَنَ ما یَقْضِیها مَنْ تَسْتَشْفِعُونَ اِلَیْهِ بِاَعَزِّ الْخَلْقِ عَلَیْهِ...[6]
از سلمان فارسی [كه درود خدا بر او باد] نقل شده است كه گفت: از رسول اكرم(ص) شنیدم كه می‌فرمود: خداوند عزّوجل می‌فرماید: ای بندگان من، آيا چنين نيست كه گاه كسی از شما حاجات بزرگی می‌خواهد و شما حوائج او را برنمی‌آوريد، مگر اين‌كه كسی را شفيع قرار دهد كه محبوب‌ترين مردم در نزد شماست، آن‌گاه حوائج او را به احترام آن شفيع بر می‌آوريد؟ پس، آگاه باشيد و بدانيد كه گرامی‌ترين خلق و برترين آنان نزد من، محمّد(ص) و برادرش علی(ع) و امامان پس از وی(ع) هستند؛ همانان که وسیله‌ی تقرّب [مردم] به سوی من هستند.
هر كس حاجتی دارد و نفعی را می‌طلبد يا دچار حادثه‌ای زيان‌بار گشته و رفع آن را خواهان است، باید مرا به محمّد و آل طاهرینش بخواند تا به نیکوترین وجه، حاجتش را بر آورم.[7]
قالَ الصّادِقُ(ع): اِذا اَرَدْتَ اَنْ تَقُومَ اِلَی صَلوةِ اللَّیْلِ فَقُلْ: اَللّهُمَّ اِنّی اَتَوَجَّهُ اِلَیْکَ بِنَبِیِّکَ نَبِیِّ الرَّحْمَةِ وَ آلِهِ وَ اُقَدِّمُهُمْ بَیْنَ یَدَیْ حَوائِجِی؛ فَاجْعَلْنِی بِهِمْ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ. اَللّهُمَ ارْحَمْنِی بِهِمْ وَ لا تُعَذِّبْنِی بِهِم وَاهْدِنی بِهِمْ وَ لا تُضِّلُنِی بِهِمْ وَارْزُقْنِی بِهِمْ وَ لا تَحْرِمْنِی بِهِمْ وَاقْضِ لی حَوائِجِی لِلدُّنْیَا وَ الْآخِرَةِ اِنَّکَ عَلَی کُلِّ شَیْیءٍ قَدیرٌ وَ بِکُلِّ شِیْیءٍ عَلِیمٌ.[8]
امام صادق(ع) فرموده است: هرگاه خواستی به نماز شب بايستی، بگو: بار خدايا، من به وساطت پيامبرت كه پيامبر رحمت است، و به وساطت آل وی، رو به تو می‌آورم و آنان را پيشاپيش حوائجم مقدّم می‌دارم. پس به حرمت آنان به من رحم كن و عذابم مفرما. به سبب آنان هدايتم فرما و گمراهم مساز؛ به بركت آنان رزقم ده و محرومم مگردان و نيازهای دنیا و آخرتم را برآور كه تو بر هر كار توانا و بر هر همه چيز دانايی.

اهمّیّت نافله‌ی صبح

امام رضا(ع) در تفسير آيه‌ی:
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إدْبارَ النُّجُومِ.[9]
فرمود:
إدْبارَ النُّجُومِ رَکْعَتانِ قَبْلَ صَلوةِ الصُّبْحِ.[10]
منظور از ادبار النجوم [نماز در وقت برگشتن ستارگان] خواندن دو ركعت نماز پيش از صبح است.
وَ عَنْ اَبی عَبْدِاللهِ(ع) اِنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ:... وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً[11] قال: هُوَ الرَّکْعَتانِ قَبْلَ صَلوةِ الْفَجْرِ.[12]
از امام صادق(ع) معنای اين آيه سؤال شد؛ فرمود: منظور دو ركعت نماز قبل از نماز صبح است.
نيز از آن‌حضرت رسيده است كه:
اَما یَرْضَی اَحَدُکُمْ اَنْ یَقُومَ قُبَیْلَ الصُّبْحِ وَ یُوتِرَ وَ یُصَلِّیَ رَکْعَتِیَ الْفَجْرِ وَ تُکْتَبَ لَهُ صَلوةُ اللَّیْلِ.[13]
آيا يكی از شما نمی‌پسندد كه اندكی پيش از صبح برخيزد [در حالی كه وقت تنگ است و گنجايش خواندن بيش از يک يا سه ركعت نماز را ندارد] نماز وتر را به جا آورد و آن‌گاه، دو ركعت فجر را بخواند تا [ثواب] نماز شب برايش نوشته شود؟
اين هم ازالطاف الهی برای کسی است که موفّق به درک فيض نماز شب نشده است، خدای متعال، به فضل و كرم خود، نافله‌ی صبح را به انضمام نماز وتر، سبب جبران آن فيض از دست رفته قرار داده است.
لذا، به شكرانه‌ی اين لطف والا، بر آدمی لازم است كه همواره نافله‌ی صبح را، كه پس از طلوع فجر[14] و پيش از فريضه‌ی صبح انجام می‌شود، به جا آورد و خود را از نسيم رحمت حقّ محروم نسازد.

اينک، هشدار و توجّه!

حال، ای عزيز، اندكی به خود بيا و نيک بينديش كه آيا آن همه فضيلت و ارزش‌های والای انسانی، و درک فیض حضور در محضر ربّ‌العالمین و افتخار خلوت و انس با جميل مطلق، در ساعتی از ساعات آخر شب، و سپس رسيدن به سعادت لقاء و رضوان الهی در سرای جاودانی آخرت كه از خلال آيات كريمه‌ی قرآن و از لسان صدق رسول خدا(ص) و ائمّه‌ی هُدی(ع) به عنوان اجر و پاداش مسلّم در برابر گزاردن چند ركعت ساده و كوتاه نماز شب ارائه شد و نيز، اين همه ترغيبات و تأكيدات حاملان وحی، چنان نيست كه ما را تكان داده و خواب از چشم و دلمان بربايد و با شور و نشاط تمام به محفل انس و خلوت با محبوب و معبود بكشاند و بی‌تابانه به راز و نياز و گفت و شنود با وی بپا دارد که:
یا اَیُّهَا الْمُزَّمَّل * قُمِ اللَّیلَ...[15]
چو شب گردد به ساز عشق برخيز
رها كن دل به زلف دلبر آويز
به همراه شبانگاهان افلاک
به راه عشق تاز از بستر خاک
آری، به جان دوست سوگند، اين همه سفارش‌های قرآنی و حدیث، انسان مؤمن را از جا می‌کَند و آسايش و آرامش شبانه را از وی سلب می‌كند و او را با جِدّ و اهتمام شديد، به كسب شرايط تكميل حال نشاط در عبادت و برطرف ساختن هر گونه مانع از قيام در شب وامی‌دارد تا هر آن چه را كه احتمال می‌دهد در طیّ مسیر به سوی اين مقصد عظيم، موجب ركود و سستی و بی‌حالی و خار راه اوست، از سر راه خويش بردارد و به سرعت خود را به گروه پيشتاز مقرّب برساند.
از جمله‌ی موانع بزرگ در اين راه، ارتكاب گناه است و آلودگی جان به قذارت معصيت، كه آدمی را از لياقت حضور در محفل انس پاكان می‌اندازد. زيرا، در اين محفل بر سينه‌ی نامحرم دست رد می‌زنند تا هر مدّعی را نرسد كه هوس آمدن به تماشاگه راز در سر بپروراند. اينک، به اين هشدارهای حاملان وحی خدا گوش فرا دهيد تا هشيار شويد.

خودآزمایی

1- امام صادق(ع) درباره تفسیر آیه 78 سوره اسراء چه فرمودند؟
2- عالی‌ترين دستاويز برای رسيدن به قرب خدا چیست؟

پی نوشت ها

[1]ـ وسائل‌الشّیعه، جلد 4، ابواب الدّعا، باب 31، حدیث 1.
[2]ـ وسائل‌الشّیعه، جلد 4، ابواب الدّعا، باب 31، حدیث 3.
[3]ـ وسائل‌الشّیعه، جلد 4، ابواب الدّعا، باب 36، حدیث 14.
[4]ـ سوره‌ی مائده، آیه‌ی 35؛ یعنی: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از خدا پروا کنید و [در سلوک] به سوی او [و برای نزدیک‌شدن به او] وسیله بجویید.
[5]ـ بحارالانوار، جلد 27، صفحه‌ی 172، حدیث 15 (نقل از امالی ابن الشّیخ).
[6]ـ مجموعه‌ی ورّام، جلد 2، صفحه‌ی 100؛ بحارالانوار، جلد 94، صفحه‌ی 22 (نقل از عُدّة‌الدّاعی).
[7]ـ حدیث دنباله دارد و ما فقط بخشی از آن را که مورد نیاز بود آوردیم.
[8]ـ من لا یحضره الفقیه، جلد 1، صفحه‌ی 483، باب القول عند القیام الی صلوة اللّیل، حدیث 1398.
[9]ـ سوره‌ی طور، آیه‌ی 49؛ یعنی: خدا را تبسیح کن در پاره‌ای از شب و در وقت برگشتن ستارگان.
[10]ـ تفسیر علّی‌بن‌ابراهیم قمی، جلد 2، صفحه‌ی 333.
[11]ـ سوره‌ی اسراء، آیه‌ی 78؛ یعنی: و قرآن فجر را نیز برپادار، چراکه قرآن فجر مشهود [فرشتگان شب و روز] است.
[12]ـ بحارالانوار، جلد 87، صفحه‌ی 312، ذیل حدیث 7 (نقل از دعائم الاسلام).
[13]ـ تهذیب، جلد 2، صفحه‌ی 341، حدیث 1411.

[14]ـ کسی که نماز شب را خوانده است می‌تواند نافله‌ی صبح را پیش از طلوع فجر، متّصل به نماز شب، به جا آورد (العروة‌الوثقی، کتاب الصلوة، فصل 3، مسأله‌ی 6).
[15]ـ سوره‌ی مزمّل، آیات 1 و 2.