غناء در موسیقی

بخش اول: کسب های حرام | ۵

علت تَحریم خَمر

امام صادق(ع) در حکمت تحریم شراب به مفضّل ـ از شاگردان برجسته خود[1] ـ فرمود: علت تحریم شراب، آثار بدِ روانی و جسمانی و اجتماعی آن است. چون شراب‌خواری موجب ارتعاش و لرزش بدن می‌شود، نور صورت را زایل می‌گرداند، مروّت و عاقبت‌اندیشی را سلب می‌کند و شخص را بر ارتکاب محرّمات جری می‌سازد، حتی نسبت به قتل نَفْس و ارتکاب زنا. و حتی امکان دارد هنگام مستی به محارم خود تجاوز نماید و در هر حال از ارتکاب انواع شرور ایمن نیست.[2]
رسول خدا(ص) فرمود: در قیامت شراب‌خوار از قبر خود خارج می‌شود، در حالی که بر پیشانی‌اش نوشته: «آيِسْ مِنْ رَحْمةِ الله؛[3] او از رحمت خدا مأيوس است».
حرمت، اختصاص به خَمر (مشروب) ندارد بلکه شامل هر مست‌کننده‌ای خواهد بود.
امام کاظم(ع) فرمود:
خدای عزّوجلّ خمر را نه برای نامش، بلکه برای آثارش تحریم کرد. پس هر چیزی که آثار خمر (مستی و بی‌هوشی و زوال عقل به‌طور موقت) را داشته باشد، در شرع خمر محسوب می‌شود و استعمال آن حرام خواهد بود.[4]
از این روایت و امثال آن برمی‌آید که استعمال انواع مواد مخدر و روان‌گردان و تولید و خرید و فروش آن‌ها نیز در شرع حرام است.

غنا و موسیقی

از جمله منکرات جامعه، غناست که در لغت تعریف شده به آواز خوش و طرب‌انگیز که مناسب مجالس لهو و لعب باشد. در فقه شیعه، غناخوانی و گوش دادن به آن یکی از محرّمات است. مرحوم صاحب جواهر می‌فرماید: غنا یکی از محرّمات است و من در این مسئله در بین فقها خلافی ندیدم بلکه حرمت آن اجماعی، و احادیث متواتر به ما رسیده است. بلکه یکی از ضروریات مذاهب اسلامی محسوب می‌شود. پس مقتضای تقوا اجتناب از آن حتی در موارد مشکوک است. در این مورد احادیث فراوانی است که از باب نمونه به برخی اشاره می‌شود:
امام صادق(ع) فرمود:
اگر در خانه‌ای غنا باشد، از وقوع یک حادثه دردناک ایمن نخواهد بود، و دعا در آن خانه مستجاب نمی‌گردد و فرشته رحمت هم در آن داخل نخواهد شد.[5]
زید شحام می‌گوید: از حضرت صادق(ع) از تفسیر قول خدای متعال: وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ؛[6] از سخن زور پرهیز کنید. سؤال کردم، فرمود: قولِ زور، غناست.[7]
امام محمدباقر(ع) فرمود:
خدای متعال به غناخوانی وعده‌ی آتش دوزخ داده است. آن گاه آیه

وَمِنَ النّاسِ مَنْ يَشْتَرِى لَهْوَ الحَدِيثِ لِيُضِلَّ عَنْ سَبِيلِ اللهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّخِذَها هُزُواً أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِـينٌ؛ را قرائت فرمود[8]

یعنی: بعضی مردم سخنان بیهوده را خریدارند تا مردم نادان را از طریق حق گمراه سازند، و قرآن را به مسخره می‌گیرند. نصیب آنان عذابی خوارکننده خواهد بود.[9]
امام صادق(ع) فرمود: بدترین صداها غناست.[10]
حَمّاد بن عثمان از اصحاب اجماع می‌گوید: از امام صادق(ع) تفسیر «قولِ زور» را سؤال کردم، فرمود: یکی از مصادیق آن قولِ کسی است که به آوازه خوان بگوید: احسنت.[11]
از احادیث مذکور و روایات فراوان دیگری که به تواتر معنوی می‌رسد، حرمت غنا استفاده می‌شود، و به همین جهت در کتاب‌های فقهی همانند جواهر ادعای اجماع گردیده و در تعریف غنا گفته شده: صوتی که طرب‌انگیز است و با مجالس لهو و لعب و عیاشی تناسب دارد. با آهنگ مخصوصی خوانده می‌شود که دل‌ها را به سوی خود جذب می‌کند (گاهی موسیقی نامیده می‌شود). فقهای اسلام خواندن چنین آوازی را حرام می‌دانند. گوش دادن، پول گرفتن و پول دادن به آن نیز از محرّمات می‌باشد، چه با اشعار معمولی باشد یا با کلمات موزون موسیقی، چه در رسانه‌های داخلی باشد، یا ماهواره‌ها و رسانه‌های خارجی، و چه در سی دی و نوار و دیگر وسایل پخش، چه در مجالس عمومی باشد یا به تنهایی و در مجلس خصوصی، چه همراه آلت‌های موسیقی و نوازندگی باشد، چه بدون آن‌ها، اشعار عاشقانه باشد، یا حزن‌انگیز و در مراسم تعزیه‌خوانی و حتی قرآن [اگر طرب‌انگیز باشد] و شنونده را از خود بی‌خود کند، جملگی از محرّمات به شمار آمده و اجتناب از آن‌ها لازم است. البته فقها، تعیین مصداق غنا را بر عهده شنوندگان نهاده‌اند. بعضی علما نیز غنا در مجالس عروسی و مراسم عزاداری بر حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را استثنا کرده‌اند، اما اکثریت فقها این استثنا را قبول ندارند.
اینک فتاوای برخی فقهای عظام را که در پاسخ سؤال‌کنندگان نوشته‌اند، مرور می‌کنیم.
آیة الله خامنه‌ای ـ دام ظلّه ـ:
ج: هر موسیقی که به نظر عرف، موسیقی لهوی و مطرب که مناسب با مجالس عیش و نوش باشد، موسیقی حرام محسوب می‌شود و فرقی نمی‌کند که موسیقی کلاسیک باشد یا غیرکلاسیک. تشخیص موضوع هم موکول به نظر عرفِ مکلّف است و اگر موسیقی این‌گونه نباشد، به خودی خود اشکال ندارد.
ج: موسیقی حرام، موسیقی مطرب و لهوی مناسب با مجالس لهو و گناه است. و گاهی شخصیت نوازنده یا کلام همراه با آهنگ یا مکان یا سایر شرایط در این‌که موسیقی تحت عنوان موسیقی مطرب و لهوی حرام یا عنوان حرام دیگر قرار بگیرد، مؤثّر است؛ مانند این که بر اثر آن امور منجر به ترتّب فساد شود.
ج: گوش دادن به غنا به طور مطلق حرام است، چه در خانه و به تنهایی شنیده شود و یا در حضور دیگران و چه در او اثر بگذارد یا خیر.
س: گاهی از رادیو و تلویزیون آهنگ‌هایی پخش می‌شود که به نظر من مناسب با مجالس لهو و فسق هستند، آیا بر من واجب است که از گوش دادن به آن‌ها خودداری نموده و دیگران را هم از آن منع کنم؟
ج: اگر آن‌ها را از نوع موسیقی مطرب و لهوی مناسب با مجالس لهو می‌دانید، جایز نیست به آن‌ها گوش دهید، ولی نهی دیگران، از باب نهی از منکر، منوط به این است که احراز نمایید که آن‌ها هم آهنگ‌های مزبور را از نوع موسیقی حرام می‌دانند.
ج: غنا حرام است و خواندن به صورت غنا و گوش دادن به آن جایز نیست، اعم از این که توسط مرد باشد یا زن، به طور مستقیم[12] باشد یا از طریق نوار، همراه با نواختنِ آلات لهو باشد یا نه.
ج: نواختن موسیقی مطرب و لهو مناسب با مجالس لهو و گناه به طور مطلق جایز نیست. حتی اگر در غیر مسجد و برای غرض عُقلاییِ حلالی باشد ولی اجرای سرودهای انقلابی و مانند آن، همراه با نغمه‌های موسیقی در مکان مقدس و در مناسبت‌هایی که آن را اقتضا می‌کند، اشکال ندارد، مشروط بر این که با احترام آن مکان منافات نداشته باشد و در مکان‌هایی مانند مساجد برای نمازگزاران مزاحمت ایجاد نکند.
س: آیا غنا در مثل قرآن و دعا و اذان جایز است؟
ج: غنا، صوتی است که با ترجیع و طرب همراه بوده و مناسب با مجالس لهو و لعب و گناه باشد، به طور مطلق حرام است، حتی اگر در دعا و قرآن و اذان و مرثیه و غیره باشد.
س: آیا گرفتن اجرت برای تکثیر نوارهای صوتی که محتوای امور حرامی هستند جایز است؟
ج: هر نوار صوتی که گوش دادن به آن حرام است، تکثیر و گرفتن اجرت برای آن هم جایز نیست.
س: آیا زدن بر ظرف‌ها و سایر وسایل که جزء آلات موسیقی نیستند، در عروسی‌ها توسط زنان جایز است؟ اگر صدا به بیرون از مجالس برسد و مردان آن را بشنوند چه حکمی دارد؟
ج: جواز این عمل، بستگی به کیفیت نواختن دارد و اگر به شیوه عمل متداول در عروسی‌های سنّتی باشد و لهو محسوب نشود و فسادی هم بر آن مترتّب نگردد، اشکال ندارد.
س: دف زدن در عروسی‌ها چه حکمی دارد؟
ج: استفاده از آلات موسیقی برای نواختن موسیقی لهوی و مطرب جایز نیست، اما آوازخوانی در مجالس عروسی، بعید نیست برای زنان جایز باشد (البته به شرط این‌که مردان به صدای آن‌ها گوش ندهند).[13]

خودآزمایی

1- علت تَحریم خَمر چیست؟
2- حضرت صادق(ع) تفسیر «قولِ زور» در آیه‌ی « وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» را چه بیان داشتند؟
3- فقها، تعیین مصداق غنا را چگونه عنوان کردند؟

پی نوشت ها

[1]. كتاب توحيد مفضل در اثبات صانع و صفات او، از همين شاگردِ علم كلامِ آن حضرت(ع) است. توحيد مفضل در واقع روايتى طولانى حاوى سخنان امام صادق(ع) با موضوع محورى «اسرار آفرينش» است كه حضرتش در چهار جلسه به «مفضّل بن عُمَر جُعفى» املا كرده است:
1. اسرار آفرينش در انسان؛ 2. اسرار آفرينش در حيوانات؛ 3. اسرار آفرينش در طبيعت؛ 4. اسرار بلاها و آفت‏ها.
[2]. ميزان الحكمه، ج1، ص 813: حرّم الله الخمر لفعلها و فسادها، لأنّ مدمن الخمر تورثه الارتعاش، و تذهب بنوره، و تهدم مروّته، و تحمله على أن تجرى على ارتكاب المحارم، و سفك الدماء، و ركوب الزنى و لا يؤمن اذا سكر أن يثب على حرمه و لا يعقل ذلك، و لا يزيد شاربها إلاّ كلّ شرّ.
[3]. همان، ص814: يخرج الخمّار عن قبره مكتوب بين عينيه: آيسٌ من رحمة الله.
[4]. همان، ص 815: إنّ الله عزوجل لم يحرّم الخمر لاسمها و لكنه حرّمها لعاقبتها، فما كان عاقبتُه عاقبة الخمر فهو خمر.
[5]. وسائل الشيعه، ج 17، ص 303: زيد الشحام قال قال ابوعبدالله(ع): بيت الغنا لا تؤمن من فيه الفجيعة و لا تجاب فيه الدعوة و لا يدخله الملك.
[6]. حج، آيه 30.
[7]. همان: زيد الشحام قال: سألت ابا عبدالله(ع) عن قوله تعالى: «وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» قال: قول الزور: الغناء.
[8]. همان، ص 304.
[9]. لقمان، آیه ۶.
[10]. همان، ج 17، ص 309: قال الصادق(ع): شرّ الأصوات الغناء.
[11]. همان: عن حَمّاد بن عثمان، عن أبى عبدالله(ع) قال: سالته عن قول الزور؟ قال: منه القول الرجل للّذى يغنّى: أحسنت. گفتنى است: احسنت زدن، احسنت كردن و احسنت گفتن ـ همه ـ به معناى تحسين كردن و آفرين گفتن آمده است؛ ن.ك: محمدمعين، فرهنگ فارسى متوسط، چاپ شانزدهم، ج 4، بخش 2، ص 8.
[12]. مانند حضور در كنسرتِ خوانندگان.
[13]. براى توضيح و تفصيل بيشتر؛ ن.ك: رساله توضيح‌المسائل مراجع، ج 2، ص 962 ـ 969.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت