آراستن به معنای زینت دادن و تزئین کردن و همچنین به معنای منظم و مرتب بودن، هماهنگ بودن و آماده و مهیا بودن نیز گفته شده که کاملاً مرتبط با معنای اول است؛ زیرا تزئین کردن به نوعی با نظم و تقارن و نیز هماهنگی همراه است و نشان دهنده آماده و مهیا بودن برای مقصود مورد نظر (مثلاً ملاقات دوست) است. در مقابلِ آراستن که معمولاً با افزایش همراه است، پیراستن قرار می گیرد که ویژگی آن کاستن و زدودن شاخ و برگ است. جهاد فرهنگی در روایات | ۹
دلسوزی، شوخی و نشاط، آراستگی
پیش از این در باره اثربخشی مثبت مکارم اخلاق از سوی مجاهدین عرصه فرهنگ سخن گفتیم و بعضی از مصادیق مکارم اخلاق و نقش تأثیرگذار آن را در جامعه را با تکیه بر سیره و گفتار معصومین علیهم السلام توضیح دادیم. اینک به تبیین راهکارهای دیگر ائمه اطهار علیهم السلام در رابطه با جهاد فرهنگی می پردازیم.
دلسوزی و حرص بر هدایت مردم
یکی از ویژگی های اخلاقی رسول خدا صلّی الله علیه و آله که خدای متعال در قرآن کریم نیز از آن یاد کرده، حریص بودن پیامبر نسبت به هدایت مردم است. خدای متعال در آیه ١٢٨ سوره توبه می فرماید:
«لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَؤُفٌ رَحِيمٌ».
به يقين، رسولى از خود شما به سويتان آمد كه رنج هاى شما بر او سخت است و اصرار بر هدايت شما دارد و نسبت به مؤمنان، رئوف و مهربان است.[1]
او پا را از مرحله تکلیف فراتر گذارده و همچون مادری برای بشر دل می سوزاند. شعله های جهل و غفلت مردم روح ملکوتی و مقدّسش را می آزرد و قلب عطوفش برای ایشان به ترحّم می آمد. به شقاوت احدی راضی نبود و در این راه چه بسیار آزار و اذیّت ها که به جان خود خرید امّا باز هم از هدایت منکران لجوج و عنود کوتاه نیامد. کار تا بدان جا بالا گرفت که خداوند متعال خطاب به رسولش فرمود:
«فَلَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ عَلى آثارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهذَا الْحَدِيثِ أَسَفاً». شايد، اگر به اين سخن ايمان نياورند، تو جان خود را از اندوه، در پيگيرىِ [كار] شان تباه كنى.[2] در سوره فاطر آیه ٨ خداوند به آن حضرت سفارش می کند که به خاطر دل سوزی زیاد نسبت به گمراهان جان خود را به خطر نیندازد، می فرماید:
«أَ فَمَنْ زُيِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَآهُ حَسَناً فَإِنَّ اللَّهَ يُضِلُّ مَنْ يَشاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ فَلا تَذْهَبْ نَفْسُكَ عَلَيْهِمْ حَسَراتٍ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِما يَصْنَعُونَ».
آيا كسى كه عمل بدش براى او آراسته شده و آن را خوب و زيبا مى بيند (همانند كسى است كه واقع را آن چنان كه هست مى يابد)؟! خداوند هر كس را بخواهد گمراه مى سازد و هر كس را بخواهد هدايت مى كند پس جانت به خاطر شدّت تأسّف بر آنان از دست نرود، خداوند به آن چه انجام مى دهند داناست.[3]
به همین دلیل مولایمان علی علیه السّلام در توصیف رسول خدا صلّی الله علیه و آله او را طبیبی معرّفی می کنند که خود به دنبال مریض می رود تا او را مداوا کند. امیر المؤمنین علیه السّلام می فرمایند:
«طَبِيبٌ دَوَّارٌ بِطِبِّهِ قَدْ أَحْكَمَ مَرَاهِمَهُ وَ أَحْمَى مَوَاسِمَهُ يَضَعُ مِنْ ذَلِكَ حَيْثُ الْحَاجَةُ إِلَيْهِ مِنْ قُلُوبٍ عُمْيٍ وَ آذَانٍ صُمٍّ وَ أَلْسِنَةٍ بُكْمٍ مُتَتَبِّعٌ بِدَوَائِهِ مَوَاضِعَ الْغَفْلَةِ وَ مَوَاطِنَ الْحَيْرَةِ».
او طبيبى است سيّار كه با طب خويش همواره به گردش مى پردازد، مرهم هايش را به خوبى آماده ساخته حتّى براى مواقع اضطرار و داغ كردن محل زخم ها ابزارش را گداخته است (تا در آن جا كه مورد نياز است قرار دهد) براى قلب هاى نابينا، گوش هاى كر، و زبان هاى گنگ، با داروى خود در جستجوى بيماران فراموش شده و سرگردان است.[4]
بنا بر این یکی از ویژگی های کسانی که در عرصه جهاد فرهنگی خدمت می کنند، این است که دل سوز مردم بوده و نسبت به هدایت و سعادت ایشان در دنیا و آخرت، حریص باشند. اصل مهمی که در تمام فعالیت های فرهنگی، عامل حرکت و موفقیت محسوب می شود، همین دغدغه داشتن و دل سوزاندن نسبت به امور فرهنگی و پیشرفت افراد جامعه است. بدون این انگیزه و دغدغه، هیچ کار فرهنگی از ابتدا صورت نمی گیرد و یا اگر هم شروع شود، نتیجه و پایان مطلوبی نخواهد داشت.
شوخی و نشاط
نشاط و دوری از کسالت و خمودگی، چهره متبسم و گشاده، شوخی و مزاح به جا و در کمال ادب و متانت، این ها یکی از ویژگی های فردی و اجتماعی ذوات مقدس رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام است. مطالعه در سیره زندگانی معصومین و کیفیت معاشرت ایشان با افراد نشان می دهد که همواره با رویی گشاده و لبخندی زیبا از دیگران استقبال می کردند و پیوسته در تلاش بودند تا علائم حزن و اندوه خود را (جز موارد خاص و استثنایی) از سایرین بپوشانند. سفارش ایشان به مؤمنین نیز این گونه بود، چنان که امیر المؤمنین علیه السلام در توصیف مؤمن می فرمایند:
«المؤمنُ ...بِشْرُهُ فِي وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِي قَلْبِهِ». مؤمن شادمانی اش در صورتش و حزن و اندوهش در دلش است.[5] امام باقر علیه السلام می فرمایند:
«إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يُحِبُّ الْمُدَاعِبَ فِي الْجَمَاعَةِ بِلَا رَفَثٍ». خداوند عز و جل دوست می دارد فردی را که در جمع مؤمنین شوخی می کند بدون این که ناسزا بگوید.[6]
همین ویژگی یکی از عوامل جذب مردم به سوی ایشان و آمادگی برای شنیدن سخنانشان بود و دل های آن ها را نسبت به گفتار آن بزرگواران نرم می کرد. این شیوه علاوه بر فوائد فراوان فردی و اجتماعی، باعث محبوبیت اجتماعی می شود. بنا بر این بر مجاهدین فرهنگی لازم است که با روی گشاده با مردم مواجه شوند و از عنصر مزاح و شوخی نیز در این مسیر استفاده کنند. حسين بن زيد می گويد: به امام صادق عليه السّلام عرض کردم: فدايت شوم، آيا رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله هرگز با كسى شوخى می کردند؟ حضرت فرمودند: خداوند ایشان را به داشتن خلقى بزرگ ستوده است، ... خداوند محمّد صلّى اللَّه عليه و آله را با مهر و رأفت مبعوث نمود و یکی از مهربانی های آن حضرت به امّتشان اين بود كه با آن ها شوخى می کردند تا مبادا عظمتشان چندان در آنان تأثير كند كه نتوانند به او نگاه كنند! جدّم على عليه السّلام فرمودند: هرگاه رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله يكى از يارانشان را غمگين می دیدند با شوخى كردن دل او را شاد می ساختند. آن حضرت می فرمودند: خداوند كسى را كه با ترش رويى با برادرانش ديدار كند دشمن می دارد.[7]
روزی امام صادق علیه السلام از یونس شیبانی پرسیدند: «كَيْفَ مُدَاعَبَةُ بَعْضِكُمْ بَعْضاً»، با یکدیگر شوخی می کنید؟ عرض کردم: کم. امام فرمودند:
«فَلَا تَفْعَلُوا فَإِنَّ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ وَ إِنَّكَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلَى أَخِيكَ وَ لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص يُدَاعِبُ الرَّجُلَ يُرِيدُ أَنْ يَسُرَّهُ».
این کار را نکنید چراکه شوخی کردن از خوش اخلاقی است و تو با شوخی کردن برادرت را شاد می کنی و رسول خدا صلی الله علیه و آله با افراد شوخی می کردند تا آن ها را شاد کنند.[8]
در منابع حدیثی نقل شده است:
«أتَتِ امرأةٌ عَجوزٌ إلَى النّبيِّ صلى الله عليه و آله فقالَ صلى الله عليه و آله: لا تَدخُلُ الجَنّةَ عَجوزٌ؛ فبَكتْ، فقالَ: إنّكِ لستِ يَومئذٍ بعَجوزٍ، قالَ اللّه ُ تعالى: إنّا أنْشَأناهُنَّ إنشاءً * فجَعَلْناهُنَّ أبْكاراً».
پيرزنى نزد پيامبر صلى الله عليه و آله آمد. ايشان فرمودند: «پير به بهشت نمى رود». پيرزن گريست. [پيامبر صلى الله عليه و آله ] فرمودند: در آن روز، تو پير نخواهى بود. خداوند متعال مى فرمايد: «ما آنان را پديد آورديم ، پديدآوردنى * و ايشان را دوشيزه گردانيديم».[9]
آراستگی
آراستن به معنای زینت دادن و تزئین کردن و همچنین به معنای منظم و مرتب بودن، هماهنگ بودن و آماده و مهیا بودن نیز گفته شده که کاملاً مرتبط با معنای اول است؛ زیرا تزئین کردن به نوعی با نظم و تقارن و نیز هماهنگی همراه است و نشان دهنده آماده و مهیا بودن برای مقصود مورد نظر (مثلاً ملاقات دوست) است. در مقابلِ آراستن که معمولاً با افزایش همراه است، پیراستن قرار می گیرد که ویژگی آن کاستن و زدودن شاخ و برگ است.[10] زیبایی، نظم و نظافت فطرتا مطلوب و محبوب انسان است و انسان ها همواره از زشتی، بی نظمی و شلختگی و آلودگی تنفّر دارند. بر همین اساس یکی از اصول رفتاری در روابط اجتماعی رعایت آراستگی افراد است که در تمامی جوامع بشری از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. با این توضیح پُرواضح است کسانی که در میدان جهاد فرهنگی تلاش می کنند، نه تنها نباید هرگز از این اصل اجتماعی و فطری غفلت کنند، بلکه باید از این جهت الگویی مناسب برای دیگران باشند.
در یک تقسیم بندی می توان آراستگی را به دو دسته تقسیم کرد: 1- آراستگی صورت 2- آراستگی سیرت. هر دوی این آراستگی ها در پیشبرد اهداف جهاد فرهنگی بسیار تأثیرگذار است و دین مبین اسلام نیز، هم از جهت کمال و رشد فردی، و هم به خاطر سعادت و کمال اجتماعی بدان اهمیت داده و برنامه های دقیق و منظمی را برای آن تنظیم نموده است. عمل به این برنامه ها انسان را در مسیر عبودیت که هدف خلقت انسان است حرکت می دهد.
در نوشتار بعد، از جهت اهمیت بالایی که آراستگی سیرت دارد، ابتدا بدان می پردازیم و پس از آن آراستگی صورت را مورد بررسی قرار می دهیم.
ادامه دارد...
خودآزمایی
1- «حرص و دل سوزی بر هدایت مردم» و «نشاط و مزاح» را به عنوان دو ویژگی مجاهدین فرهنگی، شرح دهید؟
2- آراستگی را تعریف کرده و نقش آن را در جهاد فرهنگی توضیح دهید؟
پی نوشت ها
[1] ترجمه مکارم.
[2] سوره کهف/ آیه ٦ (ترجمه فولادوند).
[3] ترجمه مکارم.
[4] ترجمه گویا (نهج البلاغه) ج٢ ص٣٠.
[5] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 226.
[6] همان ص 663.
[7] آداب، سنن و روش رفتارى پيامبر گرامى اسلام (ترجمه سنن النبی) ص٤٢.
[8] الكافي (ط - الإسلامية) ج 2 ص 663.
[9] حكمت نامه پيامبر اعظم صلَّي الله عليه و آله (محمدی ری شهری، محمد) ج 14 ص 384.
[10] برگرفته از: پایگاه اطلاع رسانی حوزه، آراستگی از دیدگاه معصومان (ع)، به نقل از: مجله فرهنگ کوثر، بهار 1386، شماره 69 (بهرامی، ناصر).
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت