کلمه در قرآن، در چند آیه به حضرت عیسی(ع) نیز اطلاق شده است.
قرآن میفرماید:
فَنادَتْهُ المَلائِکَةُ وَهُوَ قائِمٌ یُصَلّی فِی الْمِحْرابِ أَنَّ اللهَ یُبَشِّرُکَ بِیَحْیی مُصَدِّقاً بِکَلِمَةٍ مِنَ اللهِ وَسَیِّداً وَحَصُوراً وَنَبِیّاً مِنَ الصّالِحِینَ؛[1]
هنگامی که زکریا در محراب مشغول نماز بود فرشتگان ندایش دادند: که خدا تو را به یحیی بشارت میدهد و او کلمهی خدا را تصدیق میکند و او آقا و پارسا و پیامبری از صالحان است.
اکثر مفسران کلمهی مذکور در آیه را به عیسی تفسیر کردهاند.
در آیهی دیگر میفرماید:
إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیَمُ إِنَّ اللهَ یُبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیمَ وَجِیهاً فِی الدُّنْیا وَالآخِرَةِ وَمِنَ الْمُقَرَّبِینَ؛[2]
فرشتگان گفتند: «ای مریم! خدا تو را به کلمهی خود بشارت میدهد، نام او مسیح، عیسی پسر مریم است. در دنیا و آخرت آبرومند و از مقربان است.»
در این آیه نیز «کلمه» اطلاق بر حضرت عیسی(ع) شده و او را کلمهی خدا میداند. در آیهی دیگر میفرماید:
یا أَهْلَ الْکِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِکُمْ وَلا تَقُولُوا عَلَی اللهِ إِلاّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِیحُ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللهِ وَکلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی مَرْیَمَ وَرُوحٌ مِنْهُ؛[3]
ای اهل کتاب، در دین خویش غلو مکنید و دربارهی خدا جز سخن حق مگویید، همانا که مسیح، عیسی پسر مریم پیامبر خدا و کلمهی او بود که به سوی مریم افکند، و روحی از خدا بود.
در این آیه نیز حضرت عیسی(ع) به عنوان کلمهی خدا معرفی شده لیکن با این توصیف که به سوی مریم القا شده است معلوم میشود کلمه بودن مسیح بهگونهای است که میتواند مانند قول و گفتار به مادرش، مریم القاء و ابلاغ شود.
از یکی از آیات دیگر قرآن، نوع این کلمه بهتر روشن میشود:
قرآن میفرماید:
قالَتْ رَبِّ أَنّی یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَلَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ قالَ کَذلِکِ اللهُ یَخْلُقُ ما یَشاءُ إِذا قَضی أَمْراً فَإِنَّما یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ؛[4]
مریم گفت: «پروردگارا! چگونه من فرزنددار میشوم در حالی که بشری به من دست نزده است؟» گفت: «بدینسان که خدا هرچه را بخواهد میآفریند. چون ارادهی چیزی کند به آن میگوید: موجود شو، پس موجود میشود.»
از این آیه استفاده میشود که کلمهای که به مریم القاء شده لفظ «کن» بوده که از جانب خدا صادر شده بود و در اثر این کلمهی تکوینی بهطور غیرطبیعی نطفهی عیسی در رحم مریم انعقاد یافته و مریم آبستن شده است. در آیهی دیگر همین مطلب با صراحت بیشتری ذکر شده است.
إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللهِ کَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ قالَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ؛[5]
مَثَل عیسی نزد خدا همچون آدم است که او را از خاک بیافرید، به او گفت: «موجود شو!»، پس موجود شد.
معلوم میشود حضرت عیسی و حضرت آدم در این جهت اشتراک داشتهاند که بهطور غیرطبیعی و به امر خدای متعال (کُن) به وجود آمدهاند، و مراد از کلمهای که به مریم القاء شده همین کلمهی «کُن» است. و اگر خود مسیح نیز کلمه نامیده شده بدین جهت است که اسم سبب (کُن) را بر مسبّب (عیسی) نهادهاند. چون به امر خدا ایجاد شده به عنوان کلمهی خدا معرفی شده است. البته همهی موجودات به امر خدا ایجاد شده و میشوند، لیکن حضرت عیسی(ع) امتیازی دارد که بدون پدر و به امر مستقیم خدا به وجود آمده است. مانند حضرت آدم که بدون پدر و مادر و صرفاً به امر خدا به وجود آمده است.
شیخ اسماعیل حقی در تفسیر آیه مینویسد: «عیسی به وسیلهی کلمهی خدا و امر «کُن» بدون وساطت پدر و نطفه به وجود آمد. گرچه همهی موجودات به وسیلهی کلمهی «کُن» خدا به وجود میآیند، لیکن با وسائط، زیرا امر «کن» اولاً به پدران تعلق میگیرد، بعد از آن به فرزندان. اما در مورد حضرت عیسی(ع) این چنین نبود، بلکه مستقیماً به خود او در رحم مریم تعلق گرفت، بدون این که پدری داشته باشد. پس عیسی با کلمهی «کن» به وجود آمد. و «کُن» کلمهی خداست که به مریم القاء شده و به همین جهت عیسی کلمه نامیده شده است.»[6]
محمد رشیدرضا نیز در تفسیر آیه مینویسد: «گرچه همهی موجودات به وسیلهی کلمهی تکوینی «کن» خدا موجود میشوند، و این موضوع اختصاصی به عیسی ندارد، لیکن چون اشیاء عادةً به اسبابشان نسبت داده میشوند، و در مورد تکوین حضرت عیسی اسباب عادی آن یعنی تلقیح نطفهی مرد در رحم مادر و امتزاج آن با نطفهی مادر، وجود نداشت، این تکوین به کلمهی خدا نسبت داده شده، و «کلمه» به حاصل آن اطلاق شده تا بدین نکته اشاره نماید، یا این که کلمه از جهت مبالغه، بر حاصل و مسبب آن اطلاق شده است.»[7]
خلاصه این که مراد از کلمهی یادشده در آیات، حضرت عیسی(ع) است. و وجه تسمیه این است که به وسیلهی اعجاز و با کلمهی «کن» تکوینی خدای متعال، و بدون پدر تحقق یافته است. و به همین جهت در آیهی 171 سورهی نساء از ضمیر مؤنث استفاده شده و گفته: «القاها» که ضمیر به کلمه برمیگردد که مؤنث لفظی است. و در آیهی 45 سورهی آل عمران از ضمیر مذکر استفاده شده و گفته: «اسمه المسیح» که ضمیر به کلمه برمیگردد به اعتبار این که مذکر معنوی است، یعنی ولد.
علامه طباطبایی نیز کلمهی مذکور در آیات را همین گونه تفسیر کرده است.[8]
مفسران در تفسیر آیات احتمالات دیگری را نیز ذکر کردهاند که با ظاهر آیات چندان تناسبی ندارد.[9]
از آنچه گفته شد، استفاده میشود که استعمال «کلمه» در حضرت عیسی(ع) مجاز است.
در اناجیل، کلمه بر حضرت عیسی اطلاق شده است. در انجیل یوحنا چنین آمده: در ابتدا بود کلمه، و کلمه بود نزد خدا، و خدا همان کلمه است. این بود همیشه نزد خدا، همه چیز از آن پیدا شده و از غیر آن پیدا نشده چیزی از آنچه پیدا شده. و به سبب آن یافت شد حیات، و حیات نور مردم است، و نور تابید در ظلمت و ظلمت نیافت نور را. انسانی فرستاده شد از جانب خدا که نام او یوحنا بود، آمد به جهت گواهی دادن برای نور تا ایمان آورند همهی مردم به نور، و یوحنا نبود نور، بلکه آمد تا گواهی دهد برای نور، نور حقیقی کسی است که روشنی دهد هر کسی را که آید به عالم، در عالم بود و عالم از او پیدا شد و عالم او را نشناختند، آمد به جانب مخصوصان خود و او را قبول نکردند؛ و داد به جماعتی که او را قبول کردند سلطنتی که پسران خدا شوند و ایمان آورند به نام او. و نبودند ایشان از خون و نه گوشت و نه از خواهش مردی، لیکن از خدا زاییده شدند، و کلمه بدن شد و فرود آمد در میان او دیدیم بزرگواری او را مانند بزرگواری فرزند یگانه که از پدر به وجود آید و پر باشد از نعمت و راستی. یوحنا گواهی داد برای او و فریاد کرد و گفت: این است کسی که گفتم که بعد از من میآید و پیش از من است، زیراکه از من قدیمتر است و از پری او ما همگی گرفتیم و نعمتی به عوض نعمتی، زیراکه دین و کتاب به موسی داده شد و نعمت و راستی برای یسوع مسیح لازم شده.»[10]
مسیحیان، «کلمهی» مذکور در عبارت فوق را به عیسی تفسیر کردهاند.
در کتاب قاموس مقدس مینویسد: «قصد از کلمه، خداوند ما عیسی مسیح میباشد.»[11]
عبارت انجیل را این گونه تفسیر میکنند تا با عقیدهی تثلیث سازگار باشد.
لیکن با دقت در عبارت انجیل، میتوان احتمال داد که مراد، همان چیزی است که قرآن دربارهی کلمه بودن حضرت عیسی گفته است. میتوان گفت: مراد از کلمه، همان امر تکوینی خدای متعال، یعنی «کن» میباشد. بنابراین «کلمه» به معنای ایجاد و یکی از صفات خدا میشود که قبل از اشیاء تحقق داشته و منشأ صدور موجودات است. و همین امر است که در عیسی تحقّق یافته، زیرا آبستن شدن مریم به عیسی از طرق عادی و به وسیلهی شوهر نبوده بلکه به صورت اعجاز، و صرفاً با امر «کن» خدای متعال تحقق یافته، و به همین جهت کلمهی خدا نامیده شده است.
1- کلمه بودن مسیح در آیهی 171 سوره نساء چگونه است؟
2- با دقت در عبارت انجیل، دربارهی کلمه بودن حضرت عیسی چه نتیجهای میگیریم؟
[1]. آل عمران (3) آيهی 39.
[2]. آل عمران (3) آيهی 45.
[3]. نساء (4) آيهی 171.
[4]. آل عمران (3) آيهی 47.
[5]. آل عمران (3) آيهی 59.
[6]. تفسير روحالبيان، ج 2، ص 328.
[7]. تفسير المنار، ج 3، ص 304.
[8]. الميزان، ج 3، ص 210.
[9]. الميزان، ج 3، ص 209؛ تفسير كبير، ج 8، ص 35؛ المنار، ج 3، ص 304.
[10]. انجيل يوحنا، فصل اول، باب اول.
[11]. قاموس كتاب مقدس، ص 735، كلمه.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی