شکیات نماز

 شکیات نماز

گاهی ممکن است نمازگزار در جزئی از نماز شک کند، مثلاً نمی‌داند تشهد را خوانده است یا نه، یا نمی‌داند یک سجده به جا آورده است یا دو سجده و گاهی در تعداد رکعاتی که خوانده است شک می‌کند، مثلاً نمی‌داند اکنون مشغول رکعت سوم است یا چهارم.
برای شک در نماز، احکام خاصی است و بیان تمام موارد آن از حدّ این کتاب خارج است؛ ولی به طور مختصر، به بیان اقسام شک و احکام هر کدام می‌پردازیم.

اقسام شک در نماز[۱]

شک در اجزای نماز

۱. اگر در انجام جزئی از اجزای نماز شک کند، یعنی نمی‌داند آن جزء را به جا آورده است یا نه، اگر جزء بعدی را شروع نکرده، یعنی هنوز از محل آن جزء نگذشته است؛ باید آن را بجا آورد. ولی اگر بعد از داخل شدن در جزء بعدی شک پیش آید، یعنی از محل آن گذشته است، به چنین شکی اعتنا نمی‌شود و نماز را ادامه می‌دهد و صحیح است.
۲. اگر در صحّت جزئی از نماز شک کند، یعنی نمی‌داند جزئی را که بجا آورده، صحیح انجام شده است یا نه، در این صورت به شک خود اعتنا نمی‌کند؛ یعنی، بنا می‌گذارد بر صحیح بودن آن و نماز را ادامه می‌دهد و صحیح است.
شک در رکعات[۲]
الف) شک‌هایی که نماز را باطل می‌کند:[۳]
1. در نماز دو رکعتی، مثل نمازصبح یا نماز مغرب، شک در رکعت پیش آید.
2. شک بین یک و بیشتر از یک؛ یعنی شک کند یک رکعت خوانده یا بیشتر.
3. اگر در نماز نداند چند رکعت خوانده است.
ب) شک‌هایی که نباید به آنها اعتناء کرد:[۴]
1. در نماز مستحب.
2. در نماز جماعت؛ که توضیح این دو خواهد آمد.
3. پس از سلام نماز؛ یعنی، اگر بعد از تمام شدن نماز، شک در رکعت یا اجزاء پیش آید، لازم نیست نماز را دوباره بخواند.
4. بعد از گذشت وقت نماز؛ یعنی اگر پس از گذشت وقت نماز، شک کند که نماز را خوانده است یا نه، خواندن آن نماز لازم نیست.

شک در رکعت‌های نماز چهار رکعتی[۵]

یادآوری

1. هر آنچه در نماز خوانده یا بجا آورده می‌شود، جزئی از نماز است.
2. اگر نمازگزار شک کند که جزئی از نماز را خوانده است یا نه، مثلاً شک دارد سجده دوم را بجا آورده است یا نه، چنانچه وارد جزء بعدی نشده است باید آن جزء را بجا آورد، ولی اگر وارد جزء بعدی شده است به شک خود اعتنا نمی‌کند، بنابراین اگر مثلاً در حالی که نشسته است و تشهد را شروع نکرده، شک کند یک سجده بجا آورده است یا دو سجده، باید یک سجده دیگر بجا آورد؛ اما اگر در بین تشهد و یا پس از ایستادن شک کند، لازم نیست سجده‌ای بجا آورد، بلکه نماز را ادامه می‌دهد وصحیح است.
۳. چنانچه پس از بجا آوردن جزئی از اجزاء نماز، مثلاً خواندن حمد و یا یک کلمه از آن شک کند که صحیح بجا آورده است یا نه، به شک خود توجه نمی‌کند و لازم نیست دوباره بجا آورد، بلکه نماز را ادامه می‌دهد و صحیح است.
4. شک در رکعت، یعنی در بین نماز در تعداد رکعت‌های خوانده شده شک کند؛ مثلاً هنگام خواندن تسبیحات نداند که اکنون رکعت چهارم را می‌خواند یا سوم.
5. اگر در تعداد رکعت‌های نماز مستحب شک کند، بنابر دو می‌گذارد چون تمام نمازهای مستحب به جز نماز وتر و دو رکعتی است پس اگر شک بین یک و دو یا دو و بیشتر از آن پیش آید، بنابر دو می‌گذارد و نمازصحیح است.
6.در نماز جماعت، اگر امام جماعت شک کند، ولی مأموم شک نداشته باشد و مثلاً با گفتن «الله اکبر» امام را مطّلع کند، امام جماعت به شک خود اعتنا نمی‌کند و همچنین اگر مأموم شک کند ولی امام جماعت شک نداشته باشد، همانگونه که امام جماعت، نماز را انجام می‌دهد او هم عمل می‌کند و صحیح است.
7. اگر یکی از شک‌هایی که نماز را باطل می‌کند پیش آید، باید کمی فکر کند و چنانچه چیزی یادش نیامد و شک باقی ماند، نماز را بهم می‌زند و دوباره شروع می‌کند.

نماز احتیاط

1. در مواردی که نماز احتیاط واجب می‌شود، مثل شک بین 3 و 4، باید بعد از سلام نماز، بدون آنکه صورت نماز را بهم بزند و یا مبطلی از مبطلات نماز را انجام دهد، برخیزد و بدون اذان و اقامه تکبیر بگوید و نماز احتیاط را بخواند.
تفاوت نماز احتیاط با نمازهای دیگر:
نیّت آن را نباید به زبان آورد.
ـ سوره و قنوت ندارد (هر چند دو رکعتی باشد).
ـ حمد را باید آهسته بخواند (بنابر احتیاط واجب).
2 .اگر یک رکعت نماز احتیاط واجب باشد، پس از سجده‌ها، تشهد می‌خواند و سلام می‌دهد و اگر دو رکعت واجب شده باشد، نباید در رکعت اول، تشهد و سلام بخواند، بلکه باید یک رکعت دیگر هم (بدون تکبیرةالاحرام) بخواند و در پایان رکعت دوم، تشهد می‌خواند و سلام می‌دهد.[۷]

سجده‌ی سهو

۱. در مواردی که سجده سهو واجب می‌شود، مانند شک بین 4 و 5 در حالت نشسته، باید بعد از سلام نماز، به سجده رود و بگوید: بِسْمِ ‌الله وَ بِاللهِ اَللَّهُمَ صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّدٍ و بهتر است بگوید: بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ السَّلامُ عَلَیْکَ اَیُّها النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ و بعد بنشیند و دوباره به سجده رود و یکی از ذکرهای بالا را بگوید سپس بنشیند و تشهد و سلام را بجا آورد.[۸]
۲. سجده سهو، تکبیرةالاحرام ندارد.

خلاصه‌ی درس

۱. اگر نمازگزار قبل از وارد شدن در جزء بعدی نسبت به انجام آن جزء شک کند باید آن را به جا آورد.
۲. اگر بعد از گذشتن از محل، در جزئی از اجزای نماز شک کند، اعتنا نمی‌شود.
۳. اگر نسبت به صحیح بودن جزئی از نماز شک کند، اعتنا نمی‌شود.
۴. اگر در تعداد رکعات نماز دو رکعتی یا سه رکعتی شک کند، نماز باطل است.
۵. در این موارد به شک اعتنا نمی‌شود:
ـ در نماز مستحب؛
ـ در نماز جماعت؛
ـ بعد از سلام نماز؛
ـ بعد از وقت نماز.
۶. در مواردی که شک در رکعات، نماز را باطل نمی‌کند، اگر طرف بیشتر شک از چهار نگذشته باشد مثل شک بین ۲ و ۴ یا ۳ و ۴ بنا را بر بیشتر یعنی بر ۴ می‌گذارد.
۷. نماز احتیاط برای رفع کمبود احتمالی نماز است؛ پس در شک بین ۳ و ۴ باید یک رکعت نماز احتیاط بخواند و در شک بین ۲ و ۴ باید دو رکعت بخواند.
۸. فرق نماز احتیاط با دیگر نمازها، این است:
ـ نیت نباید به زبان آورده شود.
ـ سوره و قنوت ندارد.
ـ حمد را باید آهسته بخواند.
۹. سجده سهو، باید فوراً بعد از انجام نماز به جا آورده شود و دو سجده با هم است و تکبیرة‌الاحرام ندارد.

پرسش

۱. اگر نمازگزار، هنگام خواندن تسبیحات اربعه شک کند تشهّد را خوانده است یا نه، تکلیف چیست؟
۲. برای شک در اجزای نماز چهار مثال بزنید.
۳. اگر انسان در تعداد رکعات نماز صبح یا مغرب شک کند، تکلیف چیست؟
۴. اگر نمازگزار در رکوع نماز چهار رکعتی شک کند که رکعت سوم است یا چهارم، تکلیف چیست؟
۵. اگر انسان، ساعت چهار بعد از ظهر شک کند نماز ظهر و عصر را خوانده است یا نه، تکلیف چیست؟
۶. شخصی پس از گفتن تکبیرة‌الاحرام شک کند صحیح گفته است یا نه، تکلیف چیست؟
۷. اگر در حال قیام شک بین ۴ و ۵ پیش آید، تکلیف چیست؟
۸. آیا می‌دانید که چرا در نماز احتیاط باید حمد را آهسته خواند؟
۹. آیا تاکنون در نماز شک کرده‌اید؟ اگر پاسخ مثبت است توضیح دهید چگونه عمل کردید.
۱۰. کیفیت سجده‌ی سهو را توضیح دهید.

پی نوشت ها

[۱]. تحریرالوسیله، ج 1، ص ۱۹۸ ـ ۲۰۰.
[۲]. شک در رکعات نماز، موارد دیگری نیز دارد، امّا چون پیش آمدن آن موارد بسیار کم است از بیان آنها صرف نظر شد، برای آشنایی می‌توانید به رساله‌ی توضیح‌المسائل، مسأله‌ی ۱۱۶۵ تا ۱۲۰۰ مراجعه کنید.
[۳]. توضیح‌المسائل، م ۱۱۶۵.
[۴]. توضیح‌المسائل، م ۱۱۶۸.
[۵]. توضیح‌المسائل، م ۱۱۹۹؛ العروةالوثقی، ج ۲، ص ۲۰، م ۳.
[۶]. توضیح‌المسائل، م ۱۱۹۹؛ العروةالوثقی، ج ۲، ص ۲۰، م ۳.
[۷]. توضیح‌المسائل، م ۱۲۱۵ و ۱۲۱۶.
[۸]. توضیح‌المسائل، م ۱۲۵۰.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

حجت الاسلام و المسلمین محمّدحسین فلاح‌زاده