مطلوبیت حجاب حداکثری در اسلام

برای درک بهتر از معنای پوشش و حجاب از منظر اسلام، لازم است بدانیم که خداوند متعال در آیات قرآن و روایات معصومین علیهم السّلام، حداقلّی را برای حجاب مردان و زنان واجب فرموده است، ولی این بدان معنا نیست که اکتفا به این حداقلّ از سوی مؤمنین، بهترین حالت حجاب و مطلوب خداوند متعال است؛ بلکه دلایل فراوانی در کتاب و سنّت وجود دارد که از مطلوبیّت حجاب حداکثری مخصوصاً برای بانوان حکایت می کند.

 

 

بدون تردید لزوم حجاب و پوشش یکی از مهم ترین واجبات الهی برای زنان است که تأمین کننده‌ی عفّت و تقوای آنان است. تقوا در فرهنگ قرآن و اسلام، حجاب و پوشش درونی و باطنی در مقابل گناه و کار خلاف است که آثار آن در رفتار ظاهری و بیرونی تجلّی می یابد: «وَ لِباسُ التَّقْوى‏ ذلِكَ خَيْرٌ»؛ و لباس تقوا و پرهیزکاری بهتر است.[1] تقوا داری درجات و مراتب مختلفی است که قرآن انسان ها را به کسب مراتب و درجات بالاتر آن تشویق می کند:

ای کسانی که ایمان آورده اید آن گونه که حقّ تقوا و پرهیزکاری است از خدا بترسید و تقوا پیشه کنید.[2]

اى مردم! ما شما را از يك مرد و زن آفريديم و شما را تيره ‏ها و قبيله ‏ها قرار داديم تا يكديگر را بشناسيد (اين ها ملاك امتياز نيست،) گرامى ‏ترين شما نزد خداوند با تقواترين شماست، خداوند دانا و آگاه است.[3]
اگر تقوا را دارای سه درجه‌ی حدّ اقلّ، حدّ وسط و حدّ اکثر بدانیم، از دو واژه‌ی «أکرم» و «أتقی» در آیه‌ی فوق که افعل تفضیل هستند، به روشنی استفاده می شود که در فرهنگ قرآن تحصیل تقوای حدّاکثری مطلوب است. بنا بر این، حتّی نمی توان به مقدار متوسّط تقوا راضی شد، زیرا برای رشد و تعالی انسان که به وسیله‌ی تقوا به دست می آید، نمی شود حدّ و مرزی را تعیین نمود و از آن جایی که حجاب و پوشش بانوان نقش مهمّی در ایجاد عفّت و تقوای درونی آن ها دارد، می توان گفت: حجاب حدّاکثری نیز از دیدگاه اسلام مطلوب است و بانوان به آن تشویق شده اند.
به نظر می رسد دلیل تشویق و ترغیب بانوان به رعایت حجاب حدّاکثری این است که اگر آن ها در مسیر حجاب حدّاقلّی قرار گیرند، کم کم زمینه‌ی عبور از حدود شرعی فراهم می گردد، زیرا از نظر قرآن، انسان موجودی است که مقتضی و زمینه‌ی عبور از حدود و چارچوب های الهی در او موجود است، چنان چه قرآن کریم می فرماید: «بَلْ يُرِيدُ الْإِنْسانُ لِيَفْجُرَ أَمامَهُ». (انسان شك در معاد ندارد) بلكه او مى ‏خواهد (آزاد باشد و بدون ترس از دادگاه قيامت) در تمام عمر گناه كند.[4] تردیدی نیست که بسیاری از افرادی که بدحجاب شده اند، ابتدا این گونه نبوده اند، بلکه به دلیل همین طبیعت حدّ و مرز شکن از یک سو، و عدم شناخت عمیق و دقیق از فلسفه و فواید حجاب از سوی دیگر، کم کم و به تدریج به انسان های بدحجاب و بی حجاب تبدیل شده اند.

 

آیات متعدّدی در قرآن کریم وجود دارد که به روشنی از آن ها مطلوبیت حجاب حداکثری و ترغیب و تشویق به آن ها استفاده می شود. به عنوان مثال در آیه 60 از سوره‌ی نور، پروردگار متعال می فرماید:

و زنان از كارافتاده ‏اى كه اميد به ازدواج ندارند، گناهى بر آنان نيست كه لباس هاى (رويين) خود را بر زمين بگذارند، به شرط اين كه در برابر مردم خودآرايى نكنند و اگر خود را بپوشانند براى آنان بهتر است و خداوند شنوا و داناست.
مراد از «ثیاب» در آیه، لباس ظاهری و رویی مثل ملحفه و جلباب است که روی خمار و مقنعه پوشیده می شود و چنان چه پیش از این اشاره شد و در آینده نیز به تفصیل بحث خواهد شد، مراد از ملحفه و جلباب، همان چادر امروزی است. مودودی گفته است: «غالب مفسّران و فقیهان بر این اعتقادند که مراد از ثیاب، چادری است که زنان به واسطه‌ی آن زینت خود را مخفی می کنند». قرطبی نیز می گوید: «زن سالخورده فقط چادر را می تواند کنار بگذارد». زمخشری نیز می گوید: «ثیاب، لباس ظاهری است مثل ملحفه و سرپوشی که روی روسری پوشیده می شود». برخی از روایات نیز تصریح کرده اند که مراد از ثیاب در آیه فقط جلباب است؛ محمّد بن ابی حمزه از امام صادق علیه السّلام روایت می کند که حضرت در باره‌ی «... أَنْ يَضَعْنَ ثِيَابَهُنَّ/ لباس هاى (رويين) خود را بر زمين بگذارند»، فرمودند: «تَضَعُ‏ الْجِلْبَابَ‏ وَحْدَهُ». یعنی: فقط جلباب را می توانند کنار بگذارند.‏[5]
مقصود از «القواعد» در آیه‌ی فوق (چنان چه قبلاً بیان شد) زنان سالخورده ای هستند که از نظر جاذبه‌ی جنسی مورد توجّه مرد واقع نمی شوند و از این رو امیدی به ازدواج ندارند. از مقیّد شدن حکم جواز برداشتن ثیاب (جلباب و چادر) به زنان سالخورده به روشنی فهمیده می شود که این استثنا شامل دختران و زنان جوان نمی شود. در برخی تفاسیر تصریح شده است که زنان جوان نه تنها از کنار گذاشتن جلباب و چادر منع می شوند، بلکه به آن ها امر می شود که جلباب و چادر ضخیم بپوشند تا بدنشان آشکار نگردد چنان چه در مجمع البیان در تفسیر همین آیه آمده است:  

و امّا دختران جوان، پس ایشان از کنار گذاشتن جلباب یا خمار منع می شوند و (بلکه) به پوشیدن ضخیم ترین جلباب ها (چادرها) امر می شوند تا لباس آن ها (حجم) اندامشان را مشخّص نسازد.[6]
بنابراین، می توان گفت هر چه بانوان جوان تر باشند و جاذبه‌ی جنسی در آن ها بیشتر باشد، به همان تناسب لازم است حجاب و پوشش بیشتری را رعایت کنند. امّا از این که از باب تسهیل به زنان سالخورده اجازه داده شده که جلباب و چادر خود را بردارند، این حکم نیز مقیّد شده است به قید «غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِينَةٍ»؛ یعنی کنار نهادن جلباب و چادر از طرف زنان سالخورده نبایستی به منظور تبرّج و اظهار زینت باشد، و الّا این کار حتّی برای آنان نیز جایز نیست. به نظر می رسد دلیل استثنای زنان سالخورده در این آیه این است که معمولاً کنار گذاشتن جلباب و چادر زنان سالخورده باعث تحریک جنسی نمی گردد و به همین دلیل برای زنان سالخورده تخفیفی در حجاب و پوشش در نظر گرفته شده است امّا با این همه از قسمت آخر آیه «وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ اللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ» استفاده می شود که حتّی اگر زنان نیز در مواجهه با نامحرم، جلباب و چادر را کنار نگذارند برای آنان بهتر است. بنابراین از آیه‌ی یاد شده به روشنی مطلوبیت حجاب و پوشش بیشتر حتّی برای زنان سالمند استفاده می شود، تا چه رسد به زنان و دختران جوان که به طریق اولی مطلوبیت حجاب و پوشش بیشتر برای آنان اثبات می گردد.
بنابراین از قسمت آخر آیه می توان یک قانون کلّی استنباط کرد و آن این که از نظر اسلام هر قدر زن جانب عفاف و پوشش را بیشتر مراعات کند پسندیده تر است و در کنار رخصت های تسهیلی و ارفاقی مثل: جواز نپوشاندن صورت و دست ها از مچ به پایین و جواز عدم استفاده از جلباب برای زنان سالخورده و ... که به حکم ضرورت داده شده است، نباید این اصل کلّی اخلاقی را از یاد برد.

 

 

همین نکته از روایات متعدد نیز استفاده می شود. به عنوان مثال در نامه‌ی 31 نهج البلاغه از امیرمومنان علی علیه السّلام نقل شده است که فرمودند: «فَإِنَّ شِدَّةَ الْحِجَابِ أَبْقَى عَلَيْهِن/ به درستی حجاب و پوشش بیشتر برای سلامت و استواری زنان سودمندتر است». در روایت دیگری از امیر المؤمنین علیه السّلام نیز نقل شده است که فرمودند:

اگر پیراهن و مقنعه ضخیم باشد زن می تواند با این دو پوشش نماز بخواند امّا اگر علاوه بر این دو، پوشش سرتاسری و چادر نیز داشته باشد بهتر است.[7] افزون بر این در متون اسلامی از پوشیدن لباس های نازک نیز منع شده است؛ در حدیثی از مولا علی علیه السّلام می خوانیم که امام علیه السّلام فرمودند:

بر شما باد به (پوشیدن) لباس های ضخیم، پس همانا هر کس که لباسش نازک باشد، دینش نازک است، مبادا احدی از شما نزد پروردگار بلند مرتبه حاضر شود در حالی که بر تن لباس نازکِ بدن نما داشته باشد.[8]
 

همان طور که پیش تر بیان شد، در سیره‌ی فاطمه‌ی زهرا سلام الله علیها و دخت گرامیشان حضرت زینب علیها السّلام نیز حجاب و پوشش حداکثریِ آن بزرگواران زبان زد خاص و عام بود و همین رفتار ایشان نشان می دهد که بیش از هر شخص دیگری نسبت به کلام حضرت علی علیه السّلام التزام عملی داشته اند. گرچه در این باره قبلاً سخن گفته ایم ولی لازم است تا یک بار دیگر به مناسبت تبیین حجاب حداکثری حضرات اهل بیت علیهم السّلام، به سیره‌ی عملی آن بزرگواران اشاره ای داشته باشیم.
در روایت آمده است وقتی که خبر غصب «فدک» که مِلک حضرت زهرا سلام الله علیها بود، به آن حضرت رسید، مهیّا شدند تا برای دفاع از حقّ خود و اعتراض به غاصبین، از خانه خارج شوند. کیفیّت پوشش آن بزرگوار در ذیل این روایت این گونه بیان شده است:

(فاطمه سلام الله علیها) روسری خود را به سر کرد و چادرش را پوشید و در میان جمعی از خدمتکاران و زنان قوم خود حرکت نمود.[9] در روایت دیگری آمده است که روزی فاطمه‌ی زهرا سلام الله علیها برای زیارت رسول خدا صلّی الله علیه و آله از امیر المؤمنین علیه السّلام اجازه گرفتند. پس از آن که علی علیه السّلام به ایشان اجازه دادند، فاطمه سلام الله علیها برای خروج از خانه این گونه مهیّا شدند:

«فَتَجَلْبَبَتْ بِجِلْبَابِهَا وَ تَبَرْقَعَتْ بِبُرْقِعِهَا وَ أَرَادَتِ‏ النَّبِيَّ(ص)».

چادر خود را پوشید و با پوشیه ای روی خود را پوشاند و به سوی رسول خدا صلّی الله علیه و آله حرکت کرد.‏[10] بنا بر این روشن است که فاطمه‌ی زهرا سلام الله علیها برای خروج از خانه، از روسری یا مقنعه به اضافه‌ی پوشش بلندی (چادر) که (طبق برخی روایات) تا روی پا می آمد، به انضمام روبند یا پوشیه، استفاده می کردند. و به راستی که برای فاطمه سلام الله علیها، بانوی عفاف و حجاب، همو که در برابر مرد نابینا نیز از پوشش و حجاب غفلت نمی ورزید، باید هم این گونه باشد.
در حالات زینب کبری سلام الله علیها و شدّت حجاب و عفاف آن بانوی بزرگوار نیز به نقل از یحیی مازنی آمده است: «من مدّت زمان بسیاری در مدینه و در همسایگی امیر مؤمنان علی علیه السّلام و در جوار سرایی بودم که زینب (سلام الله علیها) و سایر دختران علی علیه السّلام در آن سکونت داشتند. سوگند به ذات احدیّت که هیچ گاه هیبت و اندام زینب را ندیدم و هرگز صدای او را نشنیدم. هر گاه قصد زیارت قبر جدّش رسول خدا صلّی الله علیه و آله را می نمود، شب از خانه بیرون می شد و این در حالی بود که امام حسن علیه السّلام در جانب راست، امام حسین علیه السّلام در جانب چپ و امیر مؤمنان علیه السّلام در پیشاپیش او در حرکت بودند. چون به روضه‌ی مطهّره نزدیک می شدند، امیر مؤمنان علیه السّلام جلوتر می رفتند و چراغ ها را خاموش می کردند. امام حسن علیه السّلام سبب آن را از مولا جویا شدند. حضرت فرمودند: خوف آن دارم که کسی قدّ و بالای خواهرت زینب را بنگرد».[11]
این ها تنها نمونه های اندکی از تلاش خاندان اهل بیت علیهم السّلام در اهتمام ورزیدن نسبت به رعایت حجاب و عفاف است و همین مقدار برای تفهیم و راهنمایی پیروان آن بزرگواران کفایت می کند. به بیان دیگر از سیره‌ی عملی ایشان می توان دریافت که نه تنها رعایت حجاب و عفاف و اهتمام به آن بر پیروان اهل بیت علیهم السّلام بیش از پیروان هر دین و مذهب دیگری واجب و ضروری است، بلکه برای ایشان همچون اسوه هایشان، سزاوار است تا در مراعات حجاب و عفافِ حداکثری، از هیچ کوششی فروگذار ننمایند.[12]

 

1- با توجّه به آیه‌ی 13 از سوره‌ی حجرات، رابطه‌ی حجاب حداکثری با تقوای بیشتر را توضیح دهید؟
2- دو نمونه از حجاب حداکثری در آیه‌ی قرآن یا روایات و سیره‌ی معصومین علیهم السّلام ذکر کنید؟
 

 

[1] سوره اعراف/ آیه 26.
[2] سوره آل عمران/ آیه 102.
[3] سوره حجرات/ آیه 13 (ترجمه مکارم).
[4] سوره قیامت/ آیه 5 (ترجمه مکارم).
[5] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏5 ص 522.
[6] مجمع البيان في تفسير القرآن ج ‏7 ص 243.
[7] دعائم الإسلام ج ‏1 ص 177.
[8] وسائل الشيعة ج ‏5 ص 29.
[9] الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف ج ‏1 ص 264.
[10] علل الشرائع ج ‏1 ص 163.
[11] فاطمه‌ی زهرا سُرور دل پیامبر صلّی الله علیه و آله ص801 و802.
[12] در این نوشتار از کتاب «پرسمان حجاب» (حسین مهدی زاده) ص 49 تا 77 استفاده‌ی فراوان شد.