پرهیز از محرمات (دوری از گناه و معصیت)|۱۷
حسد
يكى ديگر از عوامل غيبت، حسد است و براى درمان آن انسان بايد درباره عظمت اين گناه قدرى بينديشد، چون كسى كه به اين انگيزه غيبت میکند در واقع مرتكب دو گناه شده و دو عذاب يكجا براى خود میخرد: يكى عذاب حسد و ديگرى عذاب غيبت، كه هر دو از گناهان كبيرهاند. انسان حسود به خاطر اين كه خدا به ديگرى نعمتى را ارزانى داشته است حسادت میورزد كه اين حسادت موجب عذاب روحى اوست و اين عذاب در دنيا به پايان نمیرسد بلكه عذاب آخرت نيز بر عذاب او افزوده میگردد و در نتيجه در دنيا و آخرت زيانكار میشود، چون مقصود حسود از غيبت كردن اين است كه محسود را از بين ببرد ولى در حقيقت خود را فانى و نابود كرده است، براى اين كه حسنات و كارهاى نيكى كه انجام داده به خاطر غيبت كردن همه را به عنوان هديه براى كسى میفرستد كه از او غيبت كرده است. بنابراين حسود دشمن خود و دوست كسى است كه از او بدگويى كرده است چون گناهان كسى كه از او غيبت شده در نامه عمل غيبت كننده ثبت میگردد و اعمال خوب او در نامه عمل طرف مقابل نوشته میشود. خلاصه، غيبت از روى حسادت دليلى بر كمال حماقت و نادانى است زيرا چه بسا حسادت و بدگويى موجب فضيلت و محبوبيت محسود در ميان مردم شود. اين طور نيست كه هرگونه بدگويى پشت سر اشخاص موفقيّت آنها را متزلزل كند بلكه ممكن است مذمّت و عيب جويى خطاكاران و افراد بى تقوا و فاسق، موجب جلب محبّت و كسب آبروى بيشتر براى محسود شود، بگذار بدخواهان هر چه میخواهند بگويند. به قول شاعر:
مه فشاند نور و سگ عوعو كند / هر كسى بر طينت خود میتند
تجربه نشان داده است كه در اين گونه موارد مردم به جاى آن كه سخن حسودان بدخواه را بپذيرند به افرادى كه مظلومانه هدف قرار گرفتهاند بيشتر علاقهمند میشوند:
«وَ إذَا أرَادَ اللّهُ نَشرَ فَضِيلَةٍ طُوِيَت أتَاحَ لَهَا لِسانَ حَسُودٍ.»[1]
«هرگاه خداوند اراده كند فضيلتى كه مخفى است منتشر شود براى اين كار زبان حسود را میگشايد.»[2]
سخريّه و استهزاء
عامل ديگر غيبت سخريّه و استهزاء است (كه در اين باره به تفصيل بحث خواهيم كرد.) در كيفيّت درمان اين مرض روحى صاحب محجّة البيضاء میفرمايد: مقصود تو از استهزاء اين است كه ديگرى را در نظر مردم خوار كنى و حال اين كه خود را نزد خدا و فرشتگان و پيامبران ذليل و خوار كردهاى و اگر لحظهاى درباره حسرت روز قيامت و جنايتهايى كه در دنيا انجام دادهاى و به سرافكندگى و شرمسارى روز محشر بينديشى و رسوايى آن روز را در نظر بياورى كه بايد گناه كسانى را كه مسخره كردهاى بر دوش نهى و وزر و وبال آنها را به گردنگيرى و عذاب آنها را تحمّل كنى و به سوى جهنّم رانده شوى (اگر در اينباره تفكّر كنى) بیترديد اين فكر تو را از مسخره كردن ديگران و خوار نمودن آنان باز میدارد.
هنگامى كه كسى را مسخره میکنى تا ديگران بر او بخندند و نزد آنان كوچك شود، اگر دقّت كنى پس از تأمّل درخواهى يافت كه تو خود سزاوارتر از ديگرانى كه مسخرهات كنند و به حالت بخندند و بدان كه اگر امروز مسلمانى را نزد چند نفر مسخره میکنى روز قيامت در انظار همه مردم مسخره خواهى شد.
اينجا است كه اگر انسان به باطن اعمال خود متوجّه شود بسيارى از گناهان را ترك میکند و از كارهاى زشت و ناپسند دست بر میدارد، چرا كه عالم ظاهرى دارد و باطنى و به برگ كاغذى میماند كه داراى دو صفحه و دو رو است: كسى كه به يك طرف آن نگاه میکند پشت صفحه را نمیبيند ولى نديدن آن طرف كاغذ مستلزم اين نيست كه پشت برگ چيزى وجود نداشته باشد.
بنابراين، اعمالى كه انجام میدهيم در باطن عالم موجود است و در قيامت كه صفحه ديگر عالم است ظاهر میشود. علاوه بر اين، خداوند متعال و پيامبر و اولياى گرامیاش صلوات اللّه و سلامه عليهم اجمعين حاضر و ناظرند و اعمال ما را میبينند، چنان كه قرآن كريم میفرمايد:
«وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرىَ اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ وَ سَتُرَدُّونَ إلى عالِمِ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ.»[3]
«بگو عمل كنيد كه خداوند و فرستاده او و مؤمنان اعمال شما را میبينند و بزودى به سوى كسى باز میگرديد كه پنهان و آشكار را میداند و شما را به آنچه عمل میکرديد خبر میدهد.»
عرض اعمال
در تفسير اين آيه احاديثى در كيفيّت عرض اعمال به حضور رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و ائمّه معصومين عليهم السّلام وارد شده كه مناسب است براى توجّه بيشتر در اعمال و رفتار و گفتار خويش مضامين آنها را هميشه در نظر داشته باشيم. حضرت صادق عليه السّلام فرمود:
«تُعْرَضُ الْأَعْمَالُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللّه عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّم أَعْمَالُ الْعِبَادِ كُلَّ صَبَاحٍ أَبْرَارُهَا وَ فُجَّارُهَا فَاحْذَرُوهَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ سَكَتَ.»[4]
«هر روز صبح تمام اعمال مردم بر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم عرضه میشود:
اعمال نيكان و بدان. بنابراين، مراقب اعمال خود باشيد و اين همان قول خداى تعالى است كه فرمود بگو عمل كنيد كه خداوند و فرستاده او و مؤمنان اعمال شما را خواهند ديد. و سپس ساكت شد.»
در حديث ديگرى آمده است كه شخصى به نام سماعه میگويد از امام صادق عليه السّلام شنيدم كه میفرمود:
«مَا لَكُمْ تَسُوؤُونَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ؟ فَقِيلَ: كَيْفَ نَسُوؤُهُ؟ فَقَالَ: أَمَا تَعْلَمُونَ أَنَ أَعْمَالَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيْهِ؟ فَإِذَا رَأَى فِيهَا مَعْصِيَةً سَاءَهُ ذَلِكَ، فَلَا تَسُوؤُوا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سُرُّوهُ.»[5]
«شما را چه میشود كه پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را آزرده خاطر میکنيد؟ مردى گفت: چگونه آن حضرت را ناراحت میکنيم؟ فرمود: مگر نمیدانيد كه اعمال شما بر آن حضرت عرضه میگردد و آنگاه كه گناهى در نامه عمل شما میبيند غمگين میشود؟ پس به پيامبر بدى نكنيد و او را [با ترك گناه و انجام عبادات و طاعات خويش] مسرور سازيد.»
امام باقر عليه السّلام فرمود:
«إنَّ الأعمَالَ تُعرَضُ عَلَى نَبيِّكُم كُلَّ عَشِيَّةِ الخَمِيسِ فَلْيَسْتَحْيِ أَحَدُكُمْ أَنْ يَعْرِضَ عَلَى نَبِيِّهِ الْعَمَلَ الْقَبِيحَ.[6]
«در هر شام پنجشنبه تمام كارهاى شما بر پيامبرتان عرضه میگردد، بنابراين بايد شرم كنيد از اين كه عمل زشتى از شما بر پيامبر عرضه شود.»
و در حديث ديگرى آمده است كه شخصى به نام عبد اللّه بن ابان زيّات كه از مقام و منزلت خاصّى نزد امام هشتم عليه السّلام برخوردار بود میگويد به ايشان گفتم:
«اُدْعُ اللَّهَ لِي وَ لِأَهْلِ بَيْتِي، فَقَالَ: أَ وَ لَسْتُ أَفْعَلُ؟ وَ اللَّهِ، إِنَّ أَعْمَالَكُمْ لَتُعْرَضُ عَلَيَّ فِي كُلِّ يَوْمٍ وَ لَيْلَةٍ قَالَ: فَاسْتَعْظَمْتُ ذلِكَ، فَقَالَ لِي: أَ مَا تَقْرَأُ كِتَابَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ: وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»؟ قَالَ: هُوَ وَ اللَّهِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ».[7]
«براى من و خانوادهام دعا بفرما. فرمود: مگر من دعا نمیکنم؟ به خدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه میشود.
عبداللّه میگويد اين سخن بر من گران آمد. امام هشتم عليه السّلام فرمود: مگر كتاب خداى عزّوجلّ را نمیخوانى كه میفرمايد: و بگو هر عملى كنيد خدا و پيامبر و مؤمنان عمل شما را میبينند؟ به خدا سوگند منظور از مؤمنان على ابن أبي طالب عليه السّلام است.»
پس اگر كسى بداند كه عالَم هستى دو رو دارد و بداند كه تمام اعمال و رفتارش در آن روى صفحه مضبوط است و در مرأى و منظر اولياى خدا قرار میگيرد، بیترديد بندگان خدا را مسخره نمیکند زيرا روزى تمام اعمال و رفتار انسان به صحنه خواهد آمد، آن وقت است كه شرمنده و نادم خواهد شد ولى چه فايده كه حسرت و ندامت ديگر سودى ندارد. پس كسى كه از طريق غيبت ديگران را مسخره میکند بايد بداند كه روز قيامت در انظار همه، مردم او را مسخره خواهند كرد و نزد انبياء و اولياء رسوا خواهد شد.
خودآزمایی
1- انسان براى درمان حسد که باعث غيبت است٬ بايد چه کند؟ چرا؟
2- حضرت صادق عليه السّلام فرمودند٬ تمام اعمال مردم چه زمانی و بر چه کسی عرضه میشود؟
3- با توجه به سخن امام هشتم عليه السّلام٬ منظور از مؤمنان در آیه 105 سوره توبه «بگو عمل كنيد كه خداوند و فرستاده او و مؤمنان اعمال شما را مىبينند...» چه کسی است؟
پینوشتها
[1]- محجّة البيضاء، ج 5- ص 267.
[2]- در باره حسد در آينده بيشتر بحث خواهيم كرد.
[3]- توبه- 105.
[4]- اصول كافى، چاپ اسلاميه، ج 1- ص 219، باب عرض الاعمال، حديث 1، تفسير برهان، ج 2- ص 157، حديث 1.
[5]- اصول كافى، ج 1- ص 219، حديث 3، تفسير برهان، ج 2- ص 157، حديث 3.
[6]- تفسير برهان، ج 2- ص 158، حديث 12.
[7]- اصول كافى، ج 1- ص 219 باب عرض الاعمال، حديث 4.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله محمدرضا مهدوی کنی