تردید نکردن در نیت درست

 

پیش از این بیان شد نمازی که معراج مؤمن و باعث تقرّب الی الله است، با یک نیّت خراب و ناخالص موجبات غضب الهی را فراهم می سازد و او را اهل عذاب می کند، لذا خدای تبارک و تعالی نسبت به این گونه نماز خواندن و به طور کلّی هر عملی که نیّت فاسدی داشته باشد، هشدار جدّی می دهد. در باره‌ی علم و دانش نیز همین گونه است، تا آن گاه که عالم از دانش خود در مسیر طاعت پروردگار استفاده می کند، علم او همچون چراغی او را به سمت کمال راهنمایی می کند، امّا همین که نیّت او از خداوند متعال به سمت غیر منصرف شد، دیگر نور هدایت از او گرفته شده بلکه علمش برای او تبدیل به حجاب می شود. در قرآن کریم در باره‌ی این دسته از دانشمندان آیاتی آمده که به سرانجام شوم آن ها اشاره می کند.
قرآن کریم می فرماید:

و بر آن ها بخوان سرگذشت آن كس را كه آیات خود را به او دادیم ولى (سرانجام) خود را از آن تهى ساخت و شیطان در پى او افتاد، و از گمراهان شد! * و اگر مى‏ خواستیم، (مقام) او را با این آیات (و علوم و دانش ها) بالا مى ‏بردیم (امّا اجبار، بر خلاف سنّت ماست پس او را به حال خود رها كردیم) و او به پستى گرایید، و از هواى نفس پیروى كرد! مَثَل او همچون سگ (هار) است كه اگر به او حمله كنى، دهانش را باز، و زبانش را برون مى‏ آورد، و اگر او را به حال خود واگذارى، باز همین كار را مى ‏كند (گویى چنان تشنه‌ی دنیاپرستى است كه هرگز سیراب نمى ‏شود!) این مَثَل گروهى است كه آیات ما را تكذیب كردند این داستان ها را (براى آن ها) بازگو كن، شاید بیندیشند (و بیدار شوند)![1]
آری عالمی که پروردگار متعال از آیات خود به او عنایت کرده بود و نزد خداوند جایگاهی داشت، با تخریب نیّت خدایی خود و گرایش به دنیا و هوا و هوس، چنان از نور هدایت خالی شد که خداوند متعال او را در گمراهی و ذلّت، تشبیه به سگ هار می کند. در برخی آیات دیگر (سوره‌ی جمعه/ آیه‌ی 5)، عالمانِ بی عمل که از آموختن دانش انگیزه ای جز مطامع دنیوی ندارند، تشبیه به درازگوشی شده اند که بر پشت خود کتاب حمل می کند ولی از معارف آن بی بهره است.
در تفسیر آیات 175 و 176 سوره‌ی اعراف چنین آمده است: «آیات فوق نامى از كسى نبرده بلكه سخن از یك عالم و دانشمند مى ‏گوید كه نخست در مسیر حق بود، آن چنان كه هیچ كس فكر نمى ‏كرد روزى منحرف شود، امّا سرانجام دنیا پرستى و پیروى از هواى نفس چنان به سقوطش كشانید كه در صف گمراهان و پیروان شیطان قرار گرفت. ولى از بسیارى از روایات و كلمات مفسّران استفاده مى ‏شود كه منظور از این شخص مردى به نام "بلعم باعورا" بوده است كه در عصر موسى ع زندگى مى ‏كرد و از دانشمندان و علماى مشهور بنى اسرائیل محسوب مى ‏شد، و حتّى موسى ع از وجود او به عنوان یك مبلّغ نیرومند استفاده مى‏ كرد، و كارش در این راه آن قدر بالا گرفت كه دعایش در پیشگاه خدا به اجابت مى‏ رسید، ولى بر اثر تمایل به فرعون و وعد و وعیدهاى او از راه حق منحرف شد و همه‌ی مقامات خود را از دست داد، تا آن جا كه در صف مخالفان موسى ع قرار گرفت».[2]
بنا بر این همین طور که از آیات قرآن کریم و روایات امامان هدایت بر می آید، در تمامی اعمال نیّت درست و خالص نقش سازنده و تعیین کننده ای دارد، چنان که اعمال شریفی چون نماز و حقایق متعالی و کمال بخشی چون علم، بدون نیّت درست، نه تنها راهگشای سعادت نیستند، بلکه سبب هلاکت و عذاب خواهند شد. همچنین همیشه در نیّت درست، دوام و استمرار آن شرط است، یعنی اگر انسان در ابتدا با نیّتِ صحیح کار خود را شروع کرد ولی در ادامه‌ی راه، از آن نیّت صحیح منحرف گردید، با این کار عمل خود را تباه نموده است، همچون عالمی که در قرآن از او یاد شد، که در ابتدا مورد عنایت حضرت حق بود ولی در میانه‌ی راه، چون دچار نیّات و اغراض شیطانی شد، از همه‌ی فیوضات الهی محروم گردید و اعمال خود را تباه ساخت، به طوری که از علم خود برای سعادت خویش طرفی نبست. لذا امام زین العابدین علیه السّلام برای بار دیگر در دعای مکارم الاخلاق از خداوند متعال، نیّت درست و دوام آن را تقاضا می کنند.
 

 

نکته‌ی دیگری که از دعای امام علیه السّلام استفاده می شود، توجّه به گام های شیطان در انحراف انسان از مسیر حق است؛ چراکه حضرت می فرمایند: «وَ نِیةِ رُشْدٍ لَا أَشُكُّ فِیهَا/ و نیّت درستی به من عنایت کن که در آن تردید نکنم». یعنی درخواست امام علیه السّلام به مرحله ای پیش از انحراف بر می گردد که همان «تردید در نیّت رشد» است، زیرا شیطان به‌یکباره سراغ انحراف مؤمن نمی رود، بلکه نخست در دل او نسبت به نیّت صحیحی که دارد، ایجاد تردید و شک می کند و وقتی این شک با وسوسه های مکرّر شیطان در وجود او تقویت شد، آرام آرام زمینه های انحراف برای او مهیّا می گردد، در این هنگام است که کم ترین غفلت کافی است تا مؤمن را از مسیر صواب خارج سازد. قرآن کریم در چهار آیه نسبت به گرفتار شدن در دام های شیطان به سبب تبعیّت از گام های منحوسش، به مؤمنین هشدار می دهد، به عنوان نمونه در سوره نور می فرماید:

اى كسانى كه ایمان آورده ‏اید! از گام هاى شیطان پیروى نكنید! هر كس پیرو شیطان شود (گمراهش مى‏ سازد، زیرا) او به فحشا و منكر فرمان مى ‏دهد.[3]
در تفسیر خطوات شیطان (گام های شیطان) چنین آمده است: جمله‌ی «خطوات الشیطان» گویا اشاره به‌یك مسأله‌ی دقیق تربیتى دارد، و آن این كه انحراف ها و تبهكاری ها غالبا به طور تدریج در انسان نفوذ مى‏ كند، نه به صورت دفعى و فورى. وسوسه ‏هاى شیطان معمولا به همین صورت است، هرگز یك انسان با ایمان را نمى ‏شود یك مرتبه در آغوش گناه پرتاب كرد، بلكه شیطان گام به گام این راه را طی می کند و انسان را قدم به قدم و تدریجا در پشت سر خود به سوى پرتگاه مى‏ كشاند، این موضوع منحصر به شیطان اصلى نیست، تمام دستگاه هاى شیطانى و آلوده براى پیاده كردن نقشه‏ هاى شوم خود از همین روش خطوات (گام به گام) استفاده مى‏ كنند، لذا قرآن مى‏ گوید: از همان گام اوّل باید به هوش بود و با شیطان همراه نشد که اگر در همان گام هاى نخست جلوی این مکر شیطان گرفته نشود، وقتى انسان متوجّه مى ‏گردد كه كار از كار گذشته است.[4]
یکی از خطوات شیطان همین ایجاد تردید در مؤمن نسبت به نیّت الهی و صحیح او می باشد، چراکه شیطان به خوبی می داند که اگر به آرامی بتواند نیّت خدایی و خالص مؤمن را خراب کند، عمل او نیز قطعاً خراب خواهد شد. نور ایمانی که در وجود مؤمن می درخشد و حمایت و یاری ای که خداوند متعال نسبت به او دارد، موجب می شود تا کار انحراف او از مسیر هدایت بر شیطان سخت و سنگین گردد. مؤمن به راحتیِ دیگران تابع شیطان نمی شود و دل خود را در گرو خواسته های او قرار نمی دهد چراکه دل او خانه‌ی خداست. پس برای گمراهیش چه باید کرد؟ راه حل اصلی و اوّلیّه از سوی ابلیس، ایجاد تردید و وسوسه در نیّت مؤمن است. اگر او به تردید شیطان بها بدهد و توجّهی بکند، آن وقت راه را برای اغواگری بعدی او و تقویت این تردید باز کرده است. پیروی از تردیدهای شیطان همانا و فساد نیّت همان. روشن است که پس از فاسد شدن نیّت، عمل هر چند در ظاهر نیک و صالح به نظر آید، ولی از درون آفت زده و خراب خواهد بود. آن وقت است که شیطان به هدف خود رسیده و یک پلّه به هلاکت این مؤمن نزدیک شده است. اگر سدّ ایمان مؤمن شکسته شود و او به خود نیامده و توبه نکند، آن وقت راه ضلالت او برای ابلیس لعین هموار خواهد شد.
لذا قرآن کریم بارها نسبت به گام های شیطان هشدار می دهد و حضرت زین العابدین علیه السّلام از خداوند متعال می خواهند که در گرفتار نشدن در گام شیطان و ایجاد تردید در نیّت رشد، ایشان را یاری بفرماید.
هر که با پاکدلان صبح و مسائی دارد / دلش از پرتو اسرار صفائی دارد
زهد با نیّت پاک است نه با جامه‌ی پاک / ای بس آلوده که پاکیزه ردائی دارد[5]
 

نکته‌ی پایانی که شایان ذکر است این است که سه دعای اخیر امام سجّاد علیه السّلام یعنی:

(خدایا) و مرا به هدایت شایسته ای بهره مند گردان که آن را (با چیز دیگری) جایگزین نکنم و  مرا به راه حقّی متنعّم ساز که از آن منحرف نشوم و نیّت درستی به من عنایت کن که در آن تردید نکنم»، بر یک نکته‌ی مشترک اشاره دارد و آن هم «استقامت در مسیر خدا» است. استقامت عنصر ضروری و ارزشمندی است که بدون آن نمی توان به سرمنزل مقصود رسید، قرآن کریم در باره‌ی استقامت می فرماید:

به‌یقین كسانى كه گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است! سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل مى ‏شوند كه: نترسید و غمگین مباشید، و بشارت باد بر شما به آن بهشتى كه به شما وعده داده شده است.[6] رسول خدا بعد از تلاوت این آیه فرمودند: «قد قالها أناس ثم كفر أكثرهم فمن قالها حتى یموت فهو ممن‏ استقام‏ علیها». این جمله (رَبُّنَا اللَّهُ) را گروهی از مردم گفتند و بعد از آن بسیاری از آن ها کافر شدند، پس هر کس آن را تا دم مرگ بگوید (و واقعا به آن و الزاماتش معتقد و پایبند باشد) از جمله‌ی کسانی است که بر آن استقامت ورزیده اند.[7]
آری تنها ایمان آوردن سعادت انسان را تضمین نمی کند، بلکه مهم تر از آن استقامت در این راه است. مولای متّقیان علی علیه السّلام می فرمایند:

و همانا شما گفتید: پروردگار ما خداست. پس در عمل به دستورات کتاب خدا و در ادامه‌ی راهی که فرمان داد، و بر روش درست پرستش بندگان او استقامت داشته باشید و پایدار مانید و از دستورات خدا سرپیچی نکنید و در آن بدعت گذار مباشید و از آن منحرف نگردید، زیرا خارج شوندگان از دستورات الهی در روز قیامت از رحمت خدا دورند.[8]
خداوند متعال را به اولیاءش قسم می دهیم تا ما را در مسیر ایمان و ولایت الهی ثابت قدم بدارد؛ الهی آمین.  

 

1- ایجاد تردید در نیّت صحیح را که به عنوان یکی از گام های شیطان در انحراف مؤمنین است توضیح دهید؟
2- یک آیه از قرآن و یک روایت از معصومین علیهم السّلام پیرامون «استقامت در مسیر حق» بنویسید؟ 
 

پی‌نوشت‌ها

[1] سوره اعراف/ آیه 175 و 176 (ترجمه مکارم).
[2] تفسیر نمونه ج ‏7 ص 14 و 15.
[3] سوره نور/ آیه 21 (ترجمه مکارم).
[4] برگرفته از: تفسیر نمونه ج ‏1 ص 572 و ج 14 ص 412.
[5] دیوان اشعار پروین اعتصامی (مثنویات، تمثیلات و مقطعات).
[6] سوره فصّلت/ آیه 30 (ترجمه مکارم).
[7] تفسیر نور الثقلین ج ‏4 ص 547.
[8] نهج البلاغه (ترجمه ی دشتی) خطبه ی 176.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده