دروغ از نظر روایات‏

پس از ذكر آیاتى چند از قرآن مجید در نكوهش دروغ اینك به بیان پاره‌اى از روایات می‌پردازیم:
 

رسول گرامى اسلام(ص) فرمود:
«اَلا اَخبَركُم بِأَكْبَر الكَبائِرِ الإِشْراكُ‏ باللَّهِ‏، و عُقوق‏ الوالِدَین‏ وَ قَول الزُّور اَى الكِذبِ.»[1]
«آیا شما را از بزرگ‌ترین گناهان خبر ندهم؟ بزرگ‌ترین گناه شرك به خدا و بدرفتارى نسبت به پدر و مادر و دروغ گفتن است.»
 

حضرت امام حسن عسكرى(ع) فرمود:
«جُعِلَتِ‏ الْخَبَائِثُ‏ كُلُّهَا فِی‏ بَیتٍ‏ وَ جُعِلَ‏ مِفْتَاحُهَا الْكَذِبَ‏.»[2]
«تمام پلیدی‌ها در خانه‌اى نهاده شده و كلید آن دروغ است.»
 

امام باقر(ع) فرمود:
«إِنَّ‏ اللَّهَ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ جَعَلَ‏ لِلشَّرِّ أَقْفَالًا وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَ تِلْكَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْكَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَابِ.»[3]
«خداوند متعال براى شرّ و بدى قفل‌هایى قرار داده و كلید آن قفل‌ها شراب است و دروغ از شراب هم بدتر است.»
 

امام باقر(ع فرمود:
«إنَّ الكِذبَ هُوَ خَرابُ الاِیمَانِ.»[4]
«دروغ ویران كننده ایمان است.»
 

رسول گرامى اسلام(ص) فرمود:
«الكِذبُ یسَوِّدُ الوَجهَ.»[5]
«از دروغ گفتن خوددارى كنید زیرا انسان را روسیاه می‌کند.»

«عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا عَلَیه السَّلام قَالَ: سُئِلَ رَسُولُ اللَّهِ ص یكُونُ‏ الْمُؤْمِنُ‏ جَبَاناً قَالَ نَعَمْ قِیلَ وَ یكُونُ بَخِیلًا قَالَ نَعَمْ قِیلَ وَ یكُونُ كَذَّاباً قَالَ لا»[6]
امام رضا(ع) روایت می‌کند كه از پیامبر اكرم(ص) سؤال شد: آیا انسان با ایمان ممكن است ترسو باشد؟ فرمود: آرى. سؤال شد: امكان دارد بخیل باشد؟ فرمود: آرى. گفتند: آیا ممكن است دروغگو باشد؟ فرمود: نه. 

امام سجّاد(ع) در مقام نیایش می‌گوید:
«أَوْ لَعَلَّكَ‏ وَجَدْتَنِی‏ فِی‏ مَقَامِ‏ الْكَاذِبِینَ‏ فَرَفَضْتَنِی‏.»[7]
«خدایا! شاید مرا در جایگاه دروغگویان یافتى كه به حال خود رهایم كردى.» 

در حدیثى از رسول خدا(ص) و سلّم نقل شده است كه فرمود:
«الْمُؤْمِنُ‏ إِذَا كَذَبَ‏ مِنْ‏ غَیرِ عُذْرٍ لَعَنَهُ‏ سَبْعُونَ‏ أَلْفَ‏ مَلَكٍ‏ وَ خَرَجَ مِنْ قَلْبِهِ نَتْنٌ حَتَّى یبْلُغَ الْعَرْش‏.»[8]
«هرگاه مؤمن بدون عذر دروغ بگوید هفتاد هزار فرشته او را لعنت می‌کنند و از قلبش بوى گندى بیرون می‌آید كه تا به عرش می‌رسد، آنگاه نگهبانان عرش بر او لعن می‌فرستند.» 

رسول خدا(ص) فرمود:
«ثَلَاثٌ‏ مَنْ‏ كُنَ‏ فِیهِ‏ فَهُوَ مُنَافِقٌ‏ وَ إِنْ‏ صَامَ‏ وَ صَلَّى مَنْ إِذَا حَدَّثَ كَذَبَ وَ إِذَا وَعَدَ أَخْلَفَ وَ إِذَا اؤْتُمِنَ خَان‏.»[9]
«سه خصلت است كه در هر كس باشد منافق است هر چند روزه بگیرد و نماز بخواند و خود را مسلمان بداند:
1. در امانت خیانت كند.
2. در سخن دروغ بگوید.
3. در وعده تخلّف كند.» 

رسول خدا(ص) فرمود:
«أربَى الرِّبَا الكِذبُ.»[10]
«بدترین و بالاترین رباها دروغ است (زیرا در رباى اقتصادى سرمایه افراد از میان می‌رود لكن در دروغ اصل ایمان خدشه‌دار می‌شود.)» 

حضرت على(ع) فرمود:
«... وَ عِلَّة الكِذبِ أقبَحُ عِلَّةٍ.»[11]
«... بیمارى دروغ زشت‌ترین بیمارى است.» 

یكى از گناهانى كه توفیق نماز شب را از انسان سلب می‌کند دروغ گفتن است. امام صادق(ع) فرمود:
«إِنَّ‏ الرَّجُلَ‏ لَیكْذِبُ‏ الْكَذِبَةَ فَیحْرَمُ‏ بِهَا صَلَاةَ اللَّیل‏.»[12]
«مردى كه دروغ بگوید به خاطر آن [دروغ‏] از خواندن نماز شب محروم می‌شود.» 

پیامبر اكرم(ص) فرمود:
«الكِذبُ ینقُصُ الرِّزقَ.»[13]
«دروغ روزى انسان را كم می‌کند.» 

امام صادق(ع) فرمود:
«إِنَّ‏ مِمَّا أَعَانَ‏ اللَّهُ‏ عَلَى‏ الْكَذَّابِینَ‏ النِّسْیانَ‏.»[14]
«خداوند فراموشى را بر دروغ پردازان مسلّط می‌سازد.» 

از مجموعه آنچه گذشت استفاده می‌شود كه دروغ از آفات زبان و خراب كننده ایمان است. دروغ در دنیا و آخرت انسان را از رحمت الهى محروم و در میان مردم بی‌اعتبار می‌کند. دروغ اعتماد عمومى را سلب و جامعه را به بیمارى نفاق دچار می‌سازد و جالب‌ترین نكته كه در اخبار آمده آن است كه: علّت اصلى دروغ، عقده حقارت و خود كم‌بینى انسان دروغگو است و این یكى از نكات روانى است كه به عنوان روان‌شناسى اخلاقى در كلمات معصومین علیهم السّلام به آن اشاره شده است.
 
یك نكته مهم دیگر:
 
انسان علاوه بر آن كه لازم است خود از دروغ گفتن بپرهیزد بایستى از همنشینى و دوستى با افراد دروغگو نیز خوددارى كند. در این‌باره به چند حدیث توجه نمایید:
«عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیه السَّلام قَالَ: كَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع إِذَا صَعِدَ الْمِنْبَرَ قَالَ ینْبَغِی لِلْمُسْلِمِ أَنْ یتَجَنَّبَ مُوَاخَاةَ ثَلَاثَةٍ الْمَاجِنِ‏ الْفَاجِرِ وَ الْأَحْمَقِ‏ وَ الْكَذَّاب‏... َ أَمَّا الْكَذَّابُ فَإِنَّهُ لَا یهْنِئُكَ مَعَهُ عَیشٌ ینْقُلُ حَدِیثَكَ وَ ینْقُلُ إِلَیكَ الْحَدِیثَ كُلَّمَا أَفْنَى أُحْدُوثَةً مَطَرَهَا بِأُخْرَى مِثْلِهَا حَتَّى إِنَّهُ یحَدِّثُ بِالصِّدْقِ فَمَا یصَدَّقُ وَ یفَرِّقُ بَینَ النَّاسِ بِالْعَدَاوَةِ فَینْبِتُ السَّخَائِمَ فِی الصُّدُور فَاتَّقُوا اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ وَ انْظُرُوا لِأَنْفُسِكُمْ.»[15]
«از امام صادق(ع) نقل شده است كه امیر المؤمنین صلوات اللّه علیه مكرر بالاى منبر می‌فرمود: سزاوار است انسان مسلمان از دوستى با سه كس دورى كند:
1. پرروى بی‌باك و تبهكار 2. احمق 3. دروغگو... سپس در باره دروغگو فرمود: زندگى كردن با دروغگو براى تو سزاوار نیست چون سخنان تو را براى دیگران و سخنان دیگران را براى تو بازگو می‌کند و هرگاه داستانى را به پایان رساند داستان دیگرى به آن می‌افزاید تا آنجا كه اگر راست گوید كسى باور نكند. دروغگو میان مردم دشمنى و عداوت ایجاد می‌کند و در سینه‌ها تخم كینه می‌افشاند. پس، تقواى الهى را پیشه كنید و مواظب خود باشید كه با چه كسى طرح دوستى می‌افكنید.»
امام باقر(ع) فرمود:
«لَا تُقَارِنْ‏ وَ لَا تُؤَاخِ‏ أَرْبَعَةً الْأَحْمَقَ‏ وَ الْبَخِیلَ وَ الْجَبَانَ وَ الْكَذَّاب‏... وَ أَمَّا الْكَذَّابُ فَإِنَّهُ یصْدُقُ وَ لَا یصَدَّقُ.»[16]
«به چهار كس نزدیك نشو و با آنها معاشرت مكن:
1. احمق 2. بخیل 3. ترسو 4. دروغگو [آنگاه فرمود:] امّا دروغگو اگر راست هم بگوید انسان نمی‌تواند باور كند.»
و امیر مؤمنان(ع) در ضمن حدیثى به امام مجتبى(ع) فرمود:
«... إِیاكَ وَ مُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ فَإِنَّهُ یبِیعُكَ بِالتَّافِهِ وَ إِیاكَ‏ وَ مُصَادَقَةَ الْكَذَّابِ‏ فَإِنَّهُ‏ كَالسَّرَابِ‏ یقَرِّبُ عَلَیكَ الْبَعِیدَ وَ یبَعِّدُ عَلَیكَ الْقَرِیبَ.»[17]
«... از دوستى با دروغگو بر حذر باش زیرا او مانند سراب است كه در نظرت دور را نزدیك و نزدیك را دور می‌سازد.» 

از مجموع آنچه گفته شد استفاده می‌شود كه معاشرت و همنشینى با اشخاص فاسد (كه یكى از آنها دروغگو است) خواه ناخواه در انسان اثر سوء و نامطلوب باقى می‌گذارد، چنانكه امیر مؤمنان(ع) فرمود:
«لَا تَصحَبِ الشَّرِیرَ فَإنَّ طَبعَكَ یسرِقُ مِن طَبعِهِ شَرّاً وَ أنتَ لَا تَعلَمُ.»[18]
«با اشخاص شرور معاشرت مكن كه طبیعت تو ناخودآگاه از او متأثّر می‌شود.»
بنابراین، در انتخاب دوست بایستى دقّت كرد، كه هر كسى شایسته دوستى نیست، زیرا دوست و همنشین در تمام شئون زندگى انسان مؤثر است و همان گونه كه دوست خوب انسان را به كارهاى نیك وامی‌دارد، دوست بد و منحرف او را به سقوط می‌کشاند و از هستى ساقط می‌کند.
به بیان دیگر، دوست و همنشین ناخودآگاه در اخلاق و گفتار و كردار و رفتار و حتى عقاید انسان اثر می‌گذارد، چنانكه رسول خدا(ص) فرمود:
«المَرءُ عَلَى دینِ خَلِیلِهِ وَ قَرِینِهِ.»[19]
«انسان هم‌کیش و هم‌مذهب دوست و رفیق خویش است.»
و حضرت سلیمان فرمود:
«لَا تَحْكُمُوا عَلَى‏ رَجُلٍ‏ بِشَی‏ءٍ حَتَّى‏ تَنْظُرُوا إِلَى‏ مَنْ‏ یصَاحِبُ‏ فَإِنَّمَا یعْرَفُ الرَّجُلُ بِأَشْكَالِهِ وَ أَقْرَانِهِ وَ ینْسَبُ إِلَى أَصْحَابِهِ وَ أَخْدَانِهِ.»[20]
«اگر می‌خواهید در باره كسى قضاوت كنید به دوستان او بنگرید، چون انسان به دوستان و نزدیكانش شناخته می‌شود و به همنشینان و دوستان خود نسبت داده می‌شود.»
حضرت على بن أبی طالب(ع) در ضمن حدیثى فرمود:
«... فَمَنِ‏ اشْتَبَهَ‏ عَلَیكُمْ‏ أَمْرُهُ‏ وَ لَمْ‏ تَعْرِفُوا دِینَهُ‏ فَانْظُرُوا إِلَى خُلَطَائِهِ فَإِنْ كَانُوا أَهْلَ دِینِ اللَّهِ فَهُوَ عَلَى دِینِ اللَّهِ وَ إِنْ كَانُوا عَلَى غَیرِ دِینِ اللَّهِ فَلَا حَظَّ لَهُ فِی دِینِ اللَّه.»[21]
«... هرگاه وضع كسى بر شما مشتبه شد و دین او را نشناختید به دوستانش نظر كنید. اگر اهل دین و آئین خدا باشند او نیز پیرو آئین خدا است و اگر دوستان او بر آئین خدا نباشند او نیز بهره‌اى از آئین حق ندارد.»
اگر انسان در این امر مهم- یعنى در انتخاب دوست- دقّت و وسواس نداشته باشد در روز قیامت (كه خداوند آن را روز حسرت نامیده است[22]) انگشت حسرت به دندان گرفته و می‌گوید اى كاش فلانى را به دوستى نمی‌گرفتم، چنان كه می‌فرماید:
«وَ یوْمَ یعَضُّ الظّالِمُ عَلى‏ یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِى اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبیلاً. یا وَیلَتى‏ لَیتَنى لَمْ اتَّخِذْ فُلاناً خَلیلاً. لَقَدْ اضَلَّنى عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ اذْ جائَنی وَ كانَ الشَّیطانُ لِلِانْسانِ خَذُولاً.»[23]
«و به خاطر بیاور روزى را كه انسان ستمكار از شدّت حسرت دستان خویش را به دندان گزد و بگوید: اى كاش همراهى با رسول خدا را برگزیده بودم. اى واى بر من! كاش فلان [شخص گمراه‏] را دوست نگرفته بودم. او مرا از یاد حق بازداشت بعد از آنكه آگاهى به سراغ من آمده بود. [آرى،] شیطان همیشه مایه خوارى و گمراهى انسان است.»
امام صادق(ع) فرمود:
«مَن یصحَب صَاحِبَ السُّوءِ لَا یسلَمُ.»[24]
«كسى كه با رفیق بد همنشین شود سالم نمی‌ماند.»
به این جهت انسان باید از مصاحبت با افراد ناپاك دورى گزیند و اگر خداى نخواسته گرفتار این گونه دوستان شده تا فرصت باقى است وقت را غنیمت شمرد و از آنها كناره گیرى كند. 

1- مطابق حدیث رسول گرامى اسلام(ص) بزرگ‌ترین گناهان کدام هستند؟
2- سه خصلت است كه در هر كس باشد منافق است هر چند روزه بگیرد و نماز بخواند و خود را مسلمان بداند را بیان کنید.
3- چرا انسان بایستى از همنشینى و دوستى با افراد دروغگو نیز خوددارى كند؟

پی‌نوشت‌ها

[1] . جامع السعادات، ج 2- ص 322.

[2] . همان، ص 323، بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 69- ص 236 با اندكى تفاوت.
[3] . وسائل الشیعه، ج 8- ص 572، اصول كافى، ج 2- ص 339، حدیث 3.
[4] . همان، حدیث 4، بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 69- ص 247.
[5] . مستدرك الوسائل، ج 2- ص 100.
[6] . وسائل الشیعه، ج 8- ص 573، جامع السعادات، ج 2- ص 322.
[7] . مفاتیح الجنان، دعاى أبو حمزه ثمالى.
[8] . مستدرك الوسائل، ج 2- ص 100، سفینة البحار، ج 2- ص 474، جامع السعادات، ج 2- ص 322.
[9] . محجّة البیضاء، ج 5- ص 238، وسائل الشیعه، ج 11- ص 269.
[10] . مستدرك الوسائل، ج 2- ص 100، سفینة البحار، ج 2- ص 473، من لا یحضره الفقیه، ج 4- ص 272.
[11] . مستدرك الوسائل، ج 2- ص 100.
[12] . سفینة البحار، ج 2- ص 473.
[13] . جامع السعادات، ج 2- ص 322.
[14] . بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 69- ص 251.
[15] . اصول كافى، ج 2- ص 639، حدیث 1.
[16] . خصال صدوق، ج 1- ص 226، حدیث 89.
[17] . نهج البلاغه صبحى صالح، حكمت 38.
[18] . شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید، ج 20- ص 272، حكمت 147.
[19] . اصول كافى، ج 2- ص 642، حدیث 10.
[20] . بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 71- ص 188، مستدرك الوسائل، ج 2- ص 62.
[21] . بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 71- ص 197.
[22] . مریم- 39: «وَ انْذِرْهُمْ یوْمَ الْحَسْرَةِ اذْ قُضِىَ الْأمْرُ ...»: آنها را از روز حسرت [: روز رستاخیز كه براى همه مایه تأسف است‏] بترسان.
[23] . فرقان- 27- 29.
[24] . مستدرك الوسائل، ج 2- ص 65، بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 71- ص 191، حدیث 7.