جهاد فرهنگی در قرآن

جهاد فرهنگی، تلاشی بزرگ برای صیانت از باورها و اعتقادهای دینی و حفظ مراتب عالی انسانی است، و تلاشی عظیم برای سالم نگه داشتن عقل و اخلاق انسانی و جامعه بشری از هرگونه فساد و فراهم ساختن بسترها و زمینه های مناسب برای شکوفا شدن و ساختن یک جامعه الهی. از طرفی امروزه با پیشرفت علم و ابزارهای اجتماعی و نفوذ افکار و عقاید باطل و روبه روشدن مردم با ناهنجاری های مختلف، نیاز به جهاد در عرصه فرهنگی کاملا مشهود است. چنانچه در آیه 52 سوره فرقان خداوند می فرمایند: «فَلا تُطِعِ الْكافِرِینَ وَ جاهِدْهُمْ بِهِ جِهاداً كَبِیراً»، بنا بر این از كافران اطاعت مكن و به وسیله قرآن با آن ها جهاد بزرگى بنما.[1]
بدون شک منظور از جهاد در این آیه جهاد نظامی نیست و آیه در صدد بیان یک حکم اعتقادی است و آن هم عدم تبعیت از کفار است که برای تحقق آن به انسان می گوید تمام تلاش خود را بکار ببرد که در فرهنگ قرآنی به آن جهاد کبیر یا همان جهاد فرهنگی می گویند. همان ‌طور که جهاد با نفس و جهاد به معنای قتال، ابزارها و روش ‌های خاص خود را دارد، مجاهدت در میدان جهاد فرهنگی نیز مستلزم ابزارها و شیوه ‌های خاص خود است. بهترین راه برای شناخت ابزار و شیوه های آن، قرآن کریم و متون دینی است.
قرآن کریم با ارائه مجموعه های مختلف و بیان داستان های گوناگون، چگونگی تحقّق این امر و مشخصه های آن را بیان کرده است. خداوند در آیه یاد شده، قرآن را به عنوان محور اصلى براى تداوم جهاد فكرى و عقیدتى معرفى مى‏ كند. این معرفى به دلیل بعد روشنگرى، فراگیرى، تأثیر عمیق و سریع قرآن است كه در تمام ابعاد زندگى مى‏ تواند برنامه ‏اى روشن و تفكرى ناب و صحیح ارائه دهد. با وجود قرآن، نباید تحت تأثیر اندیشه ‏هاى انحرافى و باطل دیگران قرار گرفت و از آن ها اطاعت كرد، از این رو خداوند به پیامبر صلّی الله علیه و آله دستور مى‏ دهد كه در هیچ زمینه ‏اى از كافران اطاعت نكن.[2]‏
 برای فهمیدن جهاد فرهنگی باید مفردات و لوازم آن را مورد بررسی قرار دهیم، به عبارت دیگر معنای جهاد و فرهنگ و هدف از این جهاد و ویژگی های مجاهدین این عرصه و چگونگی تحقّق آن را، با توجه به قرآن مورد بررسی قرار دهیم. در درس های قبل به معنای جهاد و واژه فرهنگ پرداختیم. آنچه در این فصل مورد توجه است، معنای فرهنگ از منظر قرآن است. خداوند متعال برای هدایت مردم و رسیدن به سعادت دنیا و آخرت و آشنایی با عوامل سعادت و شقاوت، رسولان و پیامبرانی را مبعوث کرده است تا راه را به آنان نشان دهد؛ در قرآن کریم به عنوان کتاب الهی و هدایت گر و در متون دینی (روایات اهل بیت علیهم السلام) وظایف انبیاء را بیان می کند که به طریقی می توانیم با شناخت این اهداف پی به فرهنگ مطلوب اسلامی ببریم. ازجمله اهداف انبیاء می توان به موارد زیر اشاره کرد:

 از اهداف زیربنایی و بنیادین بعثت انبیا علیهم السلام دعوت مردم به پرستش خدای یگانه و دوری از طاغوت و مظاهر آن است: «وَ لَقَدْ بَعَثْنَا فِی کلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنْ اُعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَی اللَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَیهِ الضَّلَالَةُ...»، ما در هر امّتى رسولى برانگیختیم كه: «خداى یكتا را بپرستید؛ و از طاغوت اجتناب كنید!» خداوند گروهى را هدایت كرد؛ و گروهى ضلالت و گمراهى دامانشان را گرفت؛ پس در روى زمین بگردید و ببینید عاقبت تكذیب‏ كنندگان چگونه بود.[3]

در قرآن کریم یکی از اهداف اساسی پیامبران، تعلیم و تزکیه انسان ها معرّفی شده است، «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَكِّیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِینٍ‏»، او كسى است كه در میان جمعیت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگیخت تا آیاتش را بر آن ها بخواند، و آن ها را پاكیزه كند، و كتاب و حكمت بیاموزد، هر چند پیش از آن در گمراهى آشكارى بودند.[4] از وظایف پیامبران این است که اخلاق حسنه و ارزش های اخلاقی را بین مردم نشر دهند و معارف و حقایق الهی را به مردم برسانند تا از گمراهی به سمت سعادت و تعالی حرکت کنند.

چنان چه بیان شد عبادت خدای یکتا هدف اصلی بعثت پیامبران است، امّا هدف دیگر که مقدمه این هدف اصلی ‏اند، عبارتند از: اقامه عدل و قسط در جامعه بشر. خدای متعال می ‏فرماید: «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنزَلْنَا مَعَهُمُ الْکِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ»، ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آن ها كتاب (آسمانى) و میزان (شناسایى حقّ از باطل و قوانین عادلانه) نازل كردیم تا مردم قیام به عدالت كنند.[5] و نیز در سوره شوری می‏ فرماید: «وَ قُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ»، بگو: به هر كتابى كه خدا نازل كرده ایمان آورده‏ ام و مأمورم در میان شما عدالت كنم‏.[6]

هدف دیگر از بعثت انبیا برپایی حکومت الهی است. در این حکومت، خواسته‏ ها و مصالح فردی یا گروهی، حکومت نمی‏ کند؛ آنچه حکومت می‏ کند، امر و نهی الهی و دستورها و قوانین خداست، به عنوان مثال آیات شریفه سوره شعراء: «فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ وَ لا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ الَّذِینَ یفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یصْلِحُونَ»،  از خدا بترسید و مرا اطاعت كنید و اطاعت فرمان مسرفان نكنید. همان ها كه در زمین فساد مى ‏كنند و اصلاح نمى ‏كنند.[7] در این آیات، حضرت صالح (ع)  که یکی پیامبران خداست، مردم را دعوت به اطاعت از خود می کند و از طرفی  مردم را از اطاعت رهبران فاسد نهی می کند. به عبارت دیگر مردم را به حکومت خود، که همان حکومت الهی است دعوت می‏ کند و آنان را از اطاعت و پیروی حکومت فاسد نهی می کند.
و این برقراری حکومت الهی و دعوت مردم به آن، هدف تمام انبیاء الهی است چنانچه خداوند در قرآن می فرماید: «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِیُطَاعَ بِإِذْنِ اللّهِ»، و ما هیچ پیامبرى را نفرستادیم، مگر به این منظور كه به فرمان خدا از وى اطاعت كنند.[8] و به همین جهت است که خداوند به همه مردم دستور به اطاعت از رسول خدا و امامان علیهم السلام می دهد: «أَطِیعُواْ اللّهَ وَأَطِیعُواْ الرَّسُولَ وَأُوْلِی الأَمْرِ مِنکُمْ»، اى كسانى كه ایمان آورده ‏اید! اطاعت كنید خدا را! و اطاعت كنید پیامبر خدا و اولو الأمر [اوصیاى پیامبر] را.[9]
پس در مجموع، فرهنگ اسلامی یعنی جریان روح توحیدی در جامعه و قرار گرفتن انسان ها در این مسیر با تکامل عقول و آشنایی با مبانی اخلاقی و حکمی و به کاربستن آن ها به جهت تحقق عدالت و حکومت الهی است. پس با توجه به آن چه که بیان شد، فلسفه و هدف جهاد فرهنگی، دفاع از اسلام و مقابله با ظلم و فساد از طریق انذار، موعظه و نصیحت، حفظ پایگاه های خداپرستی و توحید و دفاع از مظلومان و مستضعفان خواهد بود.

در تبیین این ویژگی خداوند متعال می فرمایند: « وَ جاهِدُوا فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِه‏ »، و در راه خدا جهاد كنید و حق جهادش را ادا نمائید.[10] در این آیه منظور از جهاد معنای وسیع آن است و تمام مصادیق آن را در بر می گیرد و ویژگی اصلی مجاهد این است که این جهاد برای خدا باشد. مرحوم طبرسى در مجمع البیان[11] از اكثر مفسران چنین نقل مى‏ كند كه منظور از  حق جهاد، خلوص نیت و انجام دادن اعمال براى خدا است. خداوند در آیه دیگر خطاب به رسول خدا صلّی الله علیه و آله می فرماید که به مردم بگوید: «قُلْ إِنَّما أَعِظُكُمْ بِواحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنى‏ وَ فُرادى‏»، پیامبرم بگو من تنها شما را به یك چیز اندرز مى‏ دهم و آن این كه دو نفر دو نفر یا یك نفر یك نفر براى خدا قیام کنید.[12]
یعنی من به شما سفارش می کنم که فقط برای خدا قیام کنید و هدفی جز خدا، نداشته باشید که این شرط اصلی جهاد فرهنگی است. و کسانی که در این جهاد با این نیّت شرکت کنند، به هدایت ویژه الهی می رسند، «وَ الَّذینَ جاهَدُوا فینا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنا ...»، و آن ها كه در راه ما (با خلوص نیت) جهاد كنند، قطعاً به راه‏ هاى خود، هدایتشان خواهیم كرد.[13]
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در توضیح «جاهَدُوا فِینا»، می گوید: «معنای این فقره از آیه این است كه جهادشان همواره در راه ما است، و این تعبیر كنایه از این است كه: جهادشان در امورى است كه متعلّق به خداى تعالى است، چه جهاد در راه عقیده باشد، و چه در راه عمل، و چون جهادشان در راه خدا است هیچ عاملى ایشان را از ایمان به خدا و اطاعت اوامر و نواحى او بازنمى ‏دارد. در این صورت قطعاً به هدایت الهی می رسند».[14]

1- دو مورد از اهداف انبیاء را با تکیه بر آیات قرآن بنویسید؟
2- شرط اصلی جهاد فرهنگی چیست؟ 

[1] سوره فرقان/ آیه 52 (ترجمه مکارم).
[2]  معارف قرآن ج4  ص 137.
[3]  سوره نحل/ آیه 36 (ترجمه مکارم)- تفسیر نمونه ج 11 ص 223 و 223.
[4]  سوره جمعه/ آیه 2 (ترجمه مکارم).
[5]  سوره حدید/ آیه 25 (ترجمه مکارم).
[6]  سوره شوری/ آیه 15 (ترجمه مکارم).
[7]  سوره شعراء/ آیات 150 الی 152 (ترجمه مکارم).
[8]  سوره نساء/ آیه 64 (ترجمه مکارم).
[9]  همان/ آیه 59.
[10]  سوره حج/ آیه 78 (ترجمه مکارم).
[11]  مجمع البیان ج 7 ص 154.
[12]  سوره سبا/ آیه 46 (ترجمه مکارم).
[13]  سوره عنکبوت/ آیه 69 (ترجمه مکارم).
[14]  ترجمه المیزان ج 16 ص 227.