جهاد | ۱۰
بدون شك براى تحقق جامعه ایده آل و رسیدن به برنامه ای جامع و گسترده بايد از حلقه هاى كوچك تر و فشرده تر شروع كرد و چنان چه رسول خدا(ص) مامور شد نخستين دعوت خود را از بستگانش شروع كند در درس قبل به بعضی از روش های عملی جهاد فرهنگی اشاره کردیم. در این درس به یکی از جبهه های مهم جهاد فرهنگی که نقش بسزایی در تعالی جامعه دارد خواهیم پرداخت.
بدون شك براى تحقق جامعه ایده آل و رسیدن به برنامه ای جامع و گسترده بايد از حلقه هاى كوچك تر و فشرده تر شروع كرد و چنان چه رسول خدا(ص) مامور شد نخستين دعوت خود را از بستگانش شروع كند كه هم سوابق پاكى او را بهتر از همه مى شناختند و هم پيوند محبت خويشاوندى نزديك ايجاب مى كرد كه به سخنانش بيش از ديگران گوش فرا دهند. به همین جهت خداوند خطاب به رسول اکرم (ص) می فرماید: « وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ »، خويشاوندان نزديكت را انذار كن[1].
بر اساس آنچه در تواريخ اسلامى آمده است، رسول خدا (ص) در سال سوم بعثت مامور ابلاغ دین اسلام به صورت آشکار شد، زيرا تا آن زمان، دعوت مخفيانه انجام مى گرفت، و تعداد كمى به دین اسلام مشرّف شده بودند، اما هنگامى كه آيه مورد بحث و آیه 94 سوره حج بر پیامبر نازل شد، رسول خدا (ص)، مامور شد دعوت خود را آشكار سازد و نخست از خويشاوندان خود شروع كند.
اما كيفيت اين ابلاغ و انذار به طور اجمال چنين بوده است، كه رسول خدا (ص)، بستگان نزديكش را به خانه ابو طالب دعوت كرد، آنها در آن روز حدود چهل نفر بودند، و از عموهاى رسول خدا (ص)، ابو طالب و حمزه و ابو لهب حضور داشتند، پس از صرف غذا هنگامى كه رسول خدا (ص) می خواست وظيفه خود را ابلاغ كند، ابو لهب با گفته هاى خود جلسه را به هم ریخت و همه متفرق شدند، به همین جهت فرداى همان روز رسول خدا (ص) آنها را دوباره دعوت کرد و بعد از صرف غذا، چنين فرمود: اى فرزندان عبد المطلب! من به خدا سوگند هيچ جوانى را در عرب نمى شناسم كه براى قومش چيزى بهتر از آنچه من آورده ام آورده باشد، من خير دنيا و آخرت را براى شما آورده ام، و خداوند به من دستور داده است كه شما را دعوت به آیین اسلام كنم، كدام يك از شما مرا در اين كار يارى خواهيد كرد، تا برادر من و وصى و جانشين من باشيد؟ جمعيت همگى سر باز زدند جز امیر المومنین علیه السلام كه از همه كوچك تر بود برخاست و عرض كرد: اى پيامبر خدا! من در اين راه يار و ياور توام، رسول خدا (ص)، دست بر گردن على علیه السلام نهاد و فرمود: اين برادر و وصى و جانشين من در شما است، سخن او را بشنويد و فرمانش را اطاعت كنيد[2].
خداوند در آیه 132 سوره طه خطاب به رسول خود می فرماید: « وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها »، خانواده خود را به نماز دستور ده و خود نيز بر انجام آن شكيبا و پر استقامت باش[3]. بدون شك ظاهر کلمه اهل، در اينجا خاندان رسول خدا (ص) به طور كلى است، ولى از آن جا كه اين سوره در مكه نازل شده در آن زمان مصداق اهل، خديجه و على علیهما السلام بوده اند. از آن جایی که تبلیغ در خانواده ممکن است با مخالفت اعضاء روبه رو شود و نپذیرند، خداوند می فرماید: « فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ »، اگر آنان دعوت تو را نپذيرفتند و به مخالفت برخاستند نگران نباش ولى به آنها بگو من از كار شما بيزارم و بر خداوند عزيز و رحيم توكل نما[4].
البته باید این نکته را در نظر داشت که چنان چه یکی از افراد خانواده نسبت به فرامین الهی مخالفت کرد و از آن تبعیت نکرد، پافشاری برای هدایت آن بی تاثیر خواهد بود؛ قرآن در مورد فرزند حضرت نوح علیه السلام که فردی سرکش بود، و از طرفی نصيحت و اندرز پدر را نشنيد و تا آخرين نفس دست از لجاجت بر نداشت، و با این اوصاف، حضرت نوح علیه السلام برای فرزندش طلب شفاعت کرد، می فرماید: « نادى نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْكَمُ الْحاكِمِينَ، قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ »، نوح به پروردگارش عرض كرد پروردگارا! پسر من از خاندان من است و وعده تو (در مورد نجات خاندانم) حق است و تو از همه حكم كنندگان برترى. (خداوند) فرمود: اى نوح! او از اهل تو نيست! او عمل غير صالحى است[5].
وقتی حضرت نوح علیه السلام چنین درخواستی از خداوند کرد، خداوند فرمودند: او از اهل تو نیست که این پاسخ کوتاه مبیّن یک حقیقت بزرگ است و آن این که کسی که هم مسیر با مکتب فکری تو ( آیین یکتاپرستی ) نیست و پیوند خویشاوندی او ارزشی ندارد و قابل هدایت نیست. بنابراین در مسیر تبلیغ دینی در خانواده آنچه محور است و سبب ارزش می شود، قبول باورها و عمل به آن می باشد. در آیات 9 و 10 سوره تحریم داستان همسران حضرت نوح و حضرت لوط علیهما السلام اشاره شده است. با این که آن دو در خانه نبی خدا و همسر پیامبران پروردگار بودند، از آن جایی که هم سو با باورها و اعتقادات همسران خود نبودند، دچار مجازات الهی شدند.
خداوند به دو نفر از همسران رسول خدا (ص) كه در ماجراى افشاى اسرار پیغمبر و آزار آن حضرت دخالت داشتند، هشدار مى دهد كه گمان نكنند همسرى رسول خدا (ص) به تنهايى مى تواند مانع كيفر آنها باشد، همان گونه كه رابطه همسران نوح و لوط، به خاطر خيانت (اعتقادی)، از خاندان نبوت و وحى قطع شد، و گرفتار عذاب الهى شدند[6]: « ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ »، خداوند مَثَلى براى كسانى كه كافر شده اند زده است، مَثَل به همسر نوح، و همسر لوط، آنها تحت سرپرستى دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولى به آن دو خيانت كردند، و ارتباط آنها با اين دو (پيامبر) سودى به حالشان (در برابر عذاب الهى) نداشت. و به آنها گفته شد: وارد آتش شويد همراه كسانى كه وارد مى شوند[7].
با توجه به آنچه گذشت، مجاهد عرصه فرهنگی باید تبلیغ خود را از خانواده خود شروع کند و در اصلاح آن بکوشد و از هر خطری آن را حفظ کند. چنان چه خداوند در یک خطاب کلی می فرماید: « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ »، اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ ها هستند نگاه داريد[8]. قابل توجه این که تعبیر به « قُوا – نگه دارید » اشاره به این است که اگر آنها را به حال خود رها کنید، ممکن است به سوی آتش دوزخ پیش روند. این دستور هر چند عام است ولی به خوبی از آن استفاده می شود که انسان نسبت به همسر و فرزندان خود مسئولیت سنگین تری دارد و باید تا آنجا که می تواند در تعلیم و تربیت آنان بکوشد.
توجه به خانواده و تربیت اعضای آن سیره اهل بیت علیهم السلام بوده است، امیر المومنین علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید: « لِتَسْتَقْبِلَ بِحَدِّ رَأْیِکَ مِنَ الامْرِ ما قَدْ کَفاکَ اَهْلُ التَّجارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ»، من در تعلیم و تربیت تو پیش از آن که قلبت سخت شود و عقل و فکرت به امور دیگری مشغول گردد، مبادرت ورزیدم تا با تصمیم جدی به استقبال کارهایی بروی که اندیشمندان و اهل تجربه زحمت آزمون آن را کشیده اند[9].
نکته دیگر آن که مجاهد در این مسیر (جهاد فرهنگی) باید ثابت قدم و محکم باشد و از مخالفت ها دلسرد نشود چنان چه در مورد حضرت اسماعیل علیه السلام می فرماید: « وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ »، او همواره خانواده خود را به نماز و زكات، امر مى كرد[10]. در ادبیات عرب زمانی که فعل کان بر سر فعل مضارع بیاید، نشان دهنده استمرار و دوام است، با توجه به این نکته یکی از کارهای ثابت حضرت اسماعیل علیه السلام، دعوت خانواده خود به انجام دستورات دینی بود.
بدون شك براى تحقق جامعه ایده آل و رسیدن به برنامه ای جامع و گسترده بايد از حلقه هاى كوچك تر و فشرده تر شروع كرد و چنان چه رسول خدا(ص) مامور شد نخستين دعوت خود را از بستگانش شروع كند كه هم سوابق پاكى او را بهتر از همه مى شناختند و هم پيوند محبت خويشاوندى نزديك ايجاب مى كرد كه به سخنانش بيش از ديگران گوش فرا دهند. به همین جهت خداوند خطاب به رسول اکرم (ص) می فرماید: « وَ أَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ »، خويشاوندان نزديكت را انذار كن[1].
بر اساس آنچه در تواريخ اسلامى آمده است، رسول خدا (ص) در سال سوم بعثت مامور ابلاغ دین اسلام به صورت آشکار شد، زيرا تا آن زمان، دعوت مخفيانه انجام مى گرفت، و تعداد كمى به دین اسلام مشرّف شده بودند، اما هنگامى كه آيه مورد بحث و آیه 94 سوره حج بر پیامبر نازل شد، رسول خدا (ص)، مامور شد دعوت خود را آشكار سازد و نخست از خويشاوندان خود شروع كند.
اما كيفيت اين ابلاغ و انذار به طور اجمال چنين بوده است، كه رسول خدا (ص)، بستگان نزديكش را به خانه ابو طالب دعوت كرد، آنها در آن روز حدود چهل نفر بودند، و از عموهاى رسول خدا (ص)، ابو طالب و حمزه و ابو لهب حضور داشتند، پس از صرف غذا هنگامى كه رسول خدا (ص) می خواست وظيفه خود را ابلاغ كند، ابو لهب با گفته هاى خود جلسه را به هم ریخت و همه متفرق شدند، به همین جهت فرداى همان روز رسول خدا (ص) آنها را دوباره دعوت کرد و بعد از صرف غذا، چنين فرمود: اى فرزندان عبد المطلب! من به خدا سوگند هيچ جوانى را در عرب نمى شناسم كه براى قومش چيزى بهتر از آنچه من آورده ام آورده باشد، من خير دنيا و آخرت را براى شما آورده ام، و خداوند به من دستور داده است كه شما را دعوت به آیین اسلام كنم، كدام يك از شما مرا در اين كار يارى خواهيد كرد، تا برادر من و وصى و جانشين من باشيد؟ جمعيت همگى سر باز زدند جز امیر المومنین علیه السلام كه از همه كوچك تر بود برخاست و عرض كرد: اى پيامبر خدا! من در اين راه يار و ياور توام، رسول خدا (ص)، دست بر گردن على علیه السلام نهاد و فرمود: اين برادر و وصى و جانشين من در شما است، سخن او را بشنويد و فرمانش را اطاعت كنيد[2].
خداوند در آیه 132 سوره طه خطاب به رسول خود می فرماید: « وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَيْها »، خانواده خود را به نماز دستور ده و خود نيز بر انجام آن شكيبا و پر استقامت باش[3]. بدون شك ظاهر کلمه اهل، در اينجا خاندان رسول خدا (ص) به طور كلى است، ولى از آن جا كه اين سوره در مكه نازل شده در آن زمان مصداق اهل، خديجه و على علیهما السلام بوده اند. از آن جایی که تبلیغ در خانواده ممکن است با مخالفت اعضاء روبه رو شود و نپذیرند، خداوند می فرماید: « فَإِنْ عَصَوْكَ فَقُلْ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ وَ تَوَكَّلْ عَلَى الْعَزِيزِ الرَّحِيمِ »، اگر آنان دعوت تو را نپذيرفتند و به مخالفت برخاستند نگران نباش ولى به آنها بگو من از كار شما بيزارم و بر خداوند عزيز و رحيم توكل نما[4].
البته باید این نکته را در نظر داشت که چنان چه یکی از افراد خانواده نسبت به فرامین الهی مخالفت کرد و از آن تبعیت نکرد، پافشاری برای هدایت آن بی تاثیر خواهد بود؛ قرآن در مورد فرزند حضرت نوح علیه السلام که فردی سرکش بود، و از طرفی نصيحت و اندرز پدر را نشنيد و تا آخرين نفس دست از لجاجت بر نداشت، و با این اوصاف، حضرت نوح علیه السلام برای فرزندش طلب شفاعت کرد، می فرماید: « نادى نُوحٌ رَبَّهُ فَقالَ رَبِّ إِنَّ ابْنِي مِنْ أَهْلِي وَ إِنَّ وَعْدَكَ الْحَقُّ وَ أَنْتَ أَحْكَمُ الْحاكِمِينَ، قالَ يا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صالِحٍ »، نوح به پروردگارش عرض كرد پروردگارا! پسر من از خاندان من است و وعده تو (در مورد نجات خاندانم) حق است و تو از همه حكم كنندگان برترى. (خداوند) فرمود: اى نوح! او از اهل تو نيست! او عمل غير صالحى است[5].
وقتی حضرت نوح علیه السلام چنین درخواستی از خداوند کرد، خداوند فرمودند: او از اهل تو نیست که این پاسخ کوتاه مبیّن یک حقیقت بزرگ است و آن این که کسی که هم مسیر با مکتب فکری تو ( آیین یکتاپرستی ) نیست و پیوند خویشاوندی او ارزشی ندارد و قابل هدایت نیست. بنابراین در مسیر تبلیغ دینی در خانواده آنچه محور است و سبب ارزش می شود، قبول باورها و عمل به آن می باشد. در آیات 9 و 10 سوره تحریم داستان همسران حضرت نوح و حضرت لوط علیهما السلام اشاره شده است. با این که آن دو در خانه نبی خدا و همسر پیامبران پروردگار بودند، از آن جایی که هم سو با باورها و اعتقادات همسران خود نبودند، دچار مجازات الهی شدند.
خداوند به دو نفر از همسران رسول خدا (ص) كه در ماجراى افشاى اسرار پیغمبر و آزار آن حضرت دخالت داشتند، هشدار مى دهد كه گمان نكنند همسرى رسول خدا (ص) به تنهايى مى تواند مانع كيفر آنها باشد، همان گونه كه رابطه همسران نوح و لوط، به خاطر خيانت (اعتقادی)، از خاندان نبوت و وحى قطع شد، و گرفتار عذاب الهى شدند[6]: « ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِينَ كَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ كانَتا تَحْتَ عَبْدَيْنِ مِنْ عِبادِنا صالِحَيْنِ فَخانَتاهُما فَلَمْ يُغْنِيا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَيْئاً وَ قِيلَ ادْخُلا النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِينَ »، خداوند مَثَلى براى كسانى كه كافر شده اند زده است، مَثَل به همسر نوح، و همسر لوط، آنها تحت سرپرستى دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولى به آن دو خيانت كردند، و ارتباط آنها با اين دو (پيامبر) سودى به حالشان (در برابر عذاب الهى) نداشت. و به آنها گفته شد: وارد آتش شويد همراه كسانى كه وارد مى شوند[7].
با توجه به آنچه گذشت، مجاهد عرصه فرهنگی باید تبلیغ خود را از خانواده خود شروع کند و در اصلاح آن بکوشد و از هر خطری آن را حفظ کند. چنان چه خداوند در یک خطاب کلی می فرماید: « يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَ أَهْلِيكُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ »، اى كسانى كه ايمان آورده ايد! خود و خانواده خويش را از آتشى كه هيزم آن انسان ها و سنگ ها هستند نگاه داريد[8]. قابل توجه این که تعبیر به « قُوا – نگه دارید » اشاره به این است که اگر آنها را به حال خود رها کنید، ممکن است به سوی آتش دوزخ پیش روند. این دستور هر چند عام است ولی به خوبی از آن استفاده می شود که انسان نسبت به همسر و فرزندان خود مسئولیت سنگین تری دارد و باید تا آنجا که می تواند در تعلیم و تربیت آنان بکوشد.
توجه به خانواده و تربیت اعضای آن سیره اهل بیت علیهم السلام بوده است، امیر المومنین علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام می فرماید: « لِتَسْتَقْبِلَ بِحَدِّ رَأْیِکَ مِنَ الامْرِ ما قَدْ کَفاکَ اَهْلُ التَّجارِبِ بُغْیَتَهُ وَ تَجْرِبَتَهُ»، من در تعلیم و تربیت تو پیش از آن که قلبت سخت شود و عقل و فکرت به امور دیگری مشغول گردد، مبادرت ورزیدم تا با تصمیم جدی به استقبال کارهایی بروی که اندیشمندان و اهل تجربه زحمت آزمون آن را کشیده اند[9].
نکته دیگر آن که مجاهد در این مسیر (جهاد فرهنگی) باید ثابت قدم و محکم باشد و از مخالفت ها دلسرد نشود چنان چه در مورد حضرت اسماعیل علیه السلام می فرماید: « وَ كانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَ الزَّكاةِ »، او همواره خانواده خود را به نماز و زكات، امر مى كرد[10]. در ادبیات عرب زمانی که فعل کان بر سر فعل مضارع بیاید، نشان دهنده استمرار و دوام است، با توجه به این نکته یکی از کارهای ثابت حضرت اسماعیل علیه السلام، دعوت خانواده خود به انجام دستورات دینی بود.
اقدامات عملی
علامه مجلسی در تفسیر آیه 6 سوره تحریم می گوید: آیه دلالت می کند که امر به معروف و نهی از منکر نسبت به نزدیکان و بستگان، بر انسان واجب است و اینان در این مسئله مقدم بر دیگرانند. حفظ خویشتن از آتش، آن است که انسان با صبر و شکیبایی در راه طاعات خدا، ترک معصیت و با پرهیز از پیروی شهوات و تمایلات نفسانی، خود را از عذاب دور نگه دارد و خانواده را با چهار برنامه، از آتش جهنم مصونیت بخشد:
۱. دعوت آنان به اطاعت پروردگار
۲. یاد دادن فرایض و واجبات دینی به آنان
۳. نهی و بازداشتن آنان از زشتی ها
۴. تشویق و واداشتن آنان به کارهای خوب[11].
از آنجایی که خانواده نقش مهم و بسزایی در وضعیت جامعه و رشد و تعالی انسان دارد، در نگاه دین، باورها، چگونگی زندگی، عادت ها، تمایلات و اهداف والدین از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر افراد است. بنابراین نوع رفتار والدین و برخورد آنان با هم و اعضای خانواده، همچنین تلاش آنان برای تأمین رفاه و سلامتی خانواده و عملکرد آنان نسبت به دستورات دینی و اجتماعی، از عوامل اصلی در شکل گیری جامعه سالم است.
خودآزمایی
1- اهمیت جهاد فرهنگی در خانواده را توضیح دهید؟
2- اقدامات عملی جهت جهاد فرهنگی را بنویسید؟
پی‌نوشت‌ها
[1] سوره شعراء آیه 214/ترجمه مکارم
[2] تفسیر نمونه ج15 ص 371 الی 372
[3] سوره طه آیه 132/ ترجمه مکارم
[4] سوره شعراء آیات 216 و 217/ ترجمه مکارم
[5] سوره هود آیات 45 و 46/ ترجمه مکارم
[6] تفسیر نمونه ج24 ص 301
[7] سوره تحریم آیه 10 / ترجمه مکارم
[8] سوره تحریم آیه6/ ترجمه مکارم
[9] امام علی و سیره تربیتی ( محمد دشتی ) ص 26
[10] سوره مریم آیه 55/ ترجمه مکارم
[11] بحار الانوار ج71 ص 86
[2] تفسیر نمونه ج15 ص 371 الی 372
[3] سوره طه آیه 132/ ترجمه مکارم
[4] سوره شعراء آیات 216 و 217/ ترجمه مکارم
[5] سوره هود آیات 45 و 46/ ترجمه مکارم
[6] تفسیر نمونه ج24 ص 301
[7] سوره تحریم آیه 10 / ترجمه مکارم
[8] سوره تحریم آیه6/ ترجمه مکارم
[9] امام علی و سیره تربیتی ( محمد دشتی ) ص 26
[10] سوره مریم آیه 55/ ترجمه مکارم
[11] بحار الانوار ج71 ص 86
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مجید رضایی
ارسال نظر