کد مطلب: ۴۵۹۰
تعداد بازدید: ۹۹۰
تاریخ انتشار : ۱۴ خرداد ۱۴۰۰ - ۱۳:۰۰
شرح دعای مکارم‌الاخلاق| ۹۴
وفای به عهد تنها در دین اسلام سفارش و تأکید نشده است و نگاهی گذرا به سایر ادیان و فرهنگ های گوناگون در طول تاریخ بشر، حاکی از آن است که وفای به عهد همیشه صفتی ستودنی بوده و صاحب آن محبوب مردم و مورد اعتماد ایشان می باشد.
پیش از این مواردی از اسباب جلب محبّت را بررسی کردیم. در این نوشتار نیز به ادامه این بحث خواهیم پرداخت.


وفای به عهد


یکی از موضوعاتی که انسان ها فطرتاً آن را ارزش تلقّی کرده و قبول دارند، مسأله وفای به عهد است. وفای به عهد تنها در دین اسلام سفارش و تأکید نشده است و نگاهی گذرا به سایر ادیان و فرهنگ های گوناگون در طول تاریخ بشر، حاکی از آن است که وفای به عهد همیشه صفتی ستودنی بوده و صاحب آن محبوب مردم و مورد اعتماد ایشان می باشد. از سوی دیگر خلف وعده نیز مورد مذمّت همگان است و هیچ انسان عاقل و سالمی را نمی توان یافت که از خلف وعده خرسند شود و بدقولان را به خاطر بدقولیشان دوست داشته باشد.
در این رابطه برخی از محقّقین نوشته اند: «لزوم وفاى به عهد جزء سرشت و فطرت انسان ‏ها است، و به تعبیر دیگر از فطریات انكارناپذیر است. به همین دلیل در میان تمام اقوام و ملل اعم از آن ها كه صاحب دین و آیینى هستند یا از دین و مذهب بیگانه ‏اند، پای بندى به عهد و پیمان ها لازم شمرده مى ‏شود، حتى‏ پیمان شكنان سعى مى ‏كنند بهانه و دستاویزى براى كار خود پیدا كنند تا به پیمان ‏شكنى متهم نشوند، و اعتبار آنان از بین نرود، زیرا مى ‏دانند اگر مردم آنها را به پیمان شكنى بشناسند هیچ كس براى قول ‏ها و وعده‏ ها و تعهدات آن ها ارزشى قائل نخواهد شد، و پشتیبانى مردم را در همه چیز از دست مى ‏دهند. حتى در میان اقوام جاهلى پایبندى به عهد و پیمان از وظائف حتمى شمرده شده و سعى داشتند تا مى ‏توانند عهد و پیمان خود را نشكنند».[1]
امیر المؤمنین علی علیه السّلام در نامه معروف خود به مالک اشتر، به این حقایق اشاره نموده و می فرمایند: «وَ انْ عَقَدْتَ بَینَكَ وَ بَینَ عَدُوِّكَ عُقْدَةً، اوْ الْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمَّةً فَحُطَّ عَهْدَكَ بِالْوَفاءِ، وَ ارْعَ ذِمَّتَكَ بَالْامانَةِ، وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ جُنَّةً دُونَ ما اعْطَیتَ فَانَّهُ لَیسَ مِنْ فَرائِضِ اللَّهِ شَىْ‏ءٌ النَّاسُ اشَدُّ عَلَیهِ اجْتماعاً مَعَ تَفَرُّقِ اهْوائِهِمْ وَ تَشَتُّتِ آرائِهِمْ مِنْ تَعْظِیمِ الْوَفاءِ بِالْعُهُودِ، وَ قَدْ لَزِمَ ذلِكَ الْمُشْرِكُونَ فِیما بَینَهُمْ دُونَ الْمُسْلِمِینَ لِمَا اسْتَوْبَلُوا مِنْ عَواقِبِ الغَدْرِ». اگر پیمان بین تو و دشمن بسته شد یا تعهد پناه دادن را به او دادى، جامه وفا را بر عهد خویش بپوشان، و تعهدات خود را محترم بشمار، و جان خود را سپر تعهدات خویش قرار ده، زیرا هیچ یك از فرائض الهى نیست كه همچون وفاى به عهد و پیمان، مردم جهان با تمام اختلافاتى كه دارند، نسبت به آن این چنین اتفاق نظر داشته باشند. حتى مشركان زمان جاهلیت علاوه بر مسلمانان آن را مراعات مى‏ كردند، چرا كه عواقب پیمان شكنى را آزموده بودند.[2]
مهم ترین سرمایه یك جامعه اعتمادى است كه افراد به یكدیگر دارند و هر چیزى كه این اعتماد و هم بستگى را تقویت كند مایه سعادت و پیشرفت جامعه است و هر كار بر آن لطمه وارد كند، عامل شكست و بدبختى است. از مهم ترین امورى كه اعتماد عمومى و خصوصى را شكوفا مى ‏كند، وفاى به عهد و پیمان است كه از فضایل مهم اخلاقى محسوب مى ‏شود و به عكس، پیمان شكنى از بدترین رذایل اخلاقى است. در آیات قرآن و روایات اسلامى نیز این مسأله به صورت گسترده ‏اى مطرح شده و با قوى ‏ترین تعبیرات و بیان‏ ها بر لزوم وفاى به عهد تأكید شده و از پیمان شكنان سخت نكوهش به عمل آمده است.[3]
خداوند متعال دستور به وفای به عهد داده و فرموده: «... وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كانَ مَسْؤُلاً». و به عهد (خود) وفا كنید، كه از عهد سؤال مى ‏شود.[4] همچنین در سوره مؤمنون یکی از اوصاف اهل ایمان، وفای به عهد ایشان ذکر شده است: «وَ الَّذِینَ هُمْ لِأَماناتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ». و آن ها كه امانت ها و عهد خود را رعایت مى‏ كنند.[5] وفای به عهد آن چنان نزد خداوند اهمیت دارد که حتّی به دستور قرآن کریم، اگر با مشرکین نیز از سوی مؤمنین عهدی بسته شد، تا وقتی که آن ها به عهد خود پایبند هستند، مؤمنین هم باید ملتزم به عهد خود باشند و عهد شکنی نکنند: «إِلاَّ الَّذِینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِكِینَ ثُمَّ لَمْ ینْقُصُوكُمْ شَیئاً وَ لَمْ یظاهِرُوا عَلَیكُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیهِمْ عَهْدَهُمْ إِلى‏ مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَّقِینَ». مگر كسانى از مشركان كه با آن ها عهد بستید، و چیزى از آن را در حقّ شما فروگذار نكردند، و احدى را بر ضدّ شما تقویت ننمودند، پیمان آن ها را تا پایان مدّتشان محترم بشمرید زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست دارد.[6] جالب این جاست که در انتهای آیه، وفا کردن مؤمنین به عهدی که با مشرکین دارند را نشانه تقوای مؤمنین می داند و می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَّقِینَ». جایی که وفای به عهد با مشرکان علامت تقواست، چگونه خواهد بود وفای به عهد با برادران دینی!
از سوی دیگر نیز خداوند متعال به شدّت اعلان برائت از پیمان شکنان کرده و ایشان را مذمّت نموده است. مثلاً در سوره انفال ایشان را بدترین جنبندگان دانسته و می فرماید: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِینَ كَفَرُوا فَهُمْ لا یؤْمِنُونَ * الَّذِینَ عاهَدْتَ مِنْهُمْ ثُمَّ ینْقُضُونَ عَهْدَهُمْ فِی كُلِّ مَرَّةٍ وَ هُمْ لا یتَّقُونَ». به یقین، بدترین جنبندگان نزد خدا، كسانى هستند كه كافر شدند و ایمان نمى‏ آورند. * همان كسانى كه با آن ها پیمان بستى سپس هر بار عهد و پیمان خود را مى ‏شكنند و (از پیمان شكنى و خیانت،) پرهیز ندارند.[7] در روایتی از امیر المؤمنین علیه السّلام، وفای به عهد اصل دین شمرده شده است: «أَصْلُ‏ الدِّینِ‏ أَدَاءُ الْأَمَانَةِ وَ الْوَفَاءُ بِالْعُهُود». اصل دین اداء امانت و وفای به عهدهاست.[8] این روایت به خوبی جایگاه مهم این فریضه الهی را نشان می دهد. به خاطر همین جایگاه و نقش ریشه ای که برای وفای به عهد مطرح شده، رسول خدا صلّی الله علیه و آله کسی را که وفای به عهد ندارد، بی دین دانسته و می فرمایند: «لَا دِینَ‏ لِمَنْ‏ لَا عَهْدَ لَهُ». کسی که (وفای به) عهد ندارد، اصلاً دین ندارد.‏[9]
بی تردید مسأله فطری و وجدانی وفای به عهد، با این همه اهمیت و تأثیر، در جلب محبّت دیگران بسیار تأثیرگزار است. افرادی که پیمان شکن هستند و به قول و قرارهای خود با مردم پایبند نیستند، هرگز شخصیت های محبوبی در میان مردم  نخواهند بود.


امیرالمومنین علی علیه السّلام آموزگار وفای به عهد


«هرمزان» یکی از پادشاهان بزرگ ساسانی که حاکم اهواز بود، توسط مسلمانان اسیر گشت و او را نزد خلیفه وقت عمر آوردند. عمر گفت: یا ایمان بیاور و یا این که کشته خواهی شد. هرمزان گفت: حال که مرا می‌ کشی، قدری برایم آب بیاورید. مقداری آب در کاسه چوبین آوردند. او گفت: نمی ‌خورم. من آب را در کاسه جواهرنشان خواهم نوشید. حضرت علی علیه السّلام که آن جا حضور داشتند، فرمودند: این تقاضای زیادی برای او نیست، بهتر است برایش ظرف بلورین بیاورید. آب را درون ظرف بلورین آوردند، امّا باز هم نخورد. عمر گفت: با خدا عهد بستم تا این آب را نخوری تو را نکشم. هرمزان جام را زمین زد و شکست و آب آن ریخت.
عمر از فراست و حیله او متعجب شد و از امام علی‌ علیه السّلام پرسید، چه کار باید کرد؟ حضرت فرمودند: چون قتل وی مشروط شد، نمی ‌توانی او را بکشی، امّا از او جزیه (نوعی مالیات از کفار) بگیر. هرمزان گفت: مالیات نمی ‌پذیرم. حالا با خاطری آسوده و بدون ترس مسلمان می ‌شوم.[10]
همان طور که از داستان بر می آید، هرمزان تا پایِ از دست دادن جان خود پیش رفت ولی ایمان آوردن اجباری را نپذیرفت، امّا به محض آن که از ارزش وفای به عهد در دین اسلام با خبر شد - در حالی که دیگر نگرانی از بابت جان خود نداشت و مجبور به پذیرش اسلام نبود- به ناگاه ایمان آورد و مسلمان شد. این جریان مؤیّد آن است که وفای به عهد و پیمان نزد هر انسانی نیکوست و دل ها به سمت وفاکنندگان به پیمان جلب می شود. حال تصوّر کنید اگر نبود راهنمایی امیر المؤمنین علیه السّلام، و به قولی که به هرمزان داده شده بود عمل نمی شد، نه تنها او اسلام نمی آورد، بلکه هر که این صفحه از تاریخ اسلام را مطالعه می کرد، حال انزجار و نفرت به او دست می داد و از این بدعهدی خشمگین می شد. این داستان به خوبی اثر جلب محبّت بر اثر وفای به عهد را به تصویر می کشد.
دست وفا در کمر عهد کن / تا نشوی عهد شکن جهد کن
نیست بر مردم صاحب نظر/ خصلتی از عهد پسندیده تر
تخم ادب چیست وفا کاشتن / حق وفا چیست نگه داشتن
ادامه این بحث را در نوشتار بعدی دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.


خودآزمایی


1- آیا وفای به عهد تنها در دین اسلام مطرح شده است؟
2- با ذکر یک آیه و روایت، اهمیت وفای به عهد و تأثیر آن در جلب محبّت دیگران را توضیح دهید؟
 

پی‌نوشت‌ها


[1] اخلاق در قرآن (مکارم شیرازی) ج ‏3 ص 243 و 244.
[2] نهج البلاغه، نامه 53 (ترجمه مکارم).
[3] اخلاق در قرآن (مکارم شیرازی) ج ‏3 ص 243 و 244.
[4] سوره إسراء/ آیه 34 (ترجمه مکارم).
[5] سوره مؤمنون/ آیه 8 (ترجمه مکارم).
[6] سوره توبه/ آیه 4 (ترجمه مکارم).
[7] سوره انفال/ آیه 55 و 56 (ترجمه مکارم).
[8] تصنیف غرر الحكم و درر الكلم ص 86.
[9] بحار الأنوار (ط - بیروت) ج ‏69 ص 198.
[10] سایت کیهان، سرویس کیهان » اخبار، کد خبر: ۱۸۳۳۲۳/ شرح دعای مکارم الاخلاق (حبوباتی، سید رضا) ص 105.
 
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: