نشانه‌های ریا

 

در پایان، مناسب است به منظور تکمیل بحث، گفتاری کوتاه درباره‌ی ریا داشته باشیم.
ریا عبارت از تظاهر و خودنمایی و اظهار عمل به انگیزه‌ی جلب توجه و ستایش مردم است.

در آیات و اخبار برای ریاکاران خصوصیاتی دیده می‌شود که از تجزیه و ترکیب و جمع بندی آنها می‌توان علائم زیر را برداشت کرد:
1. منافق و دوچهره هستند.
2. در انظار مردم با نشاط و شوق عبادت می‌کنند.
3. در تنهایی بی نشاط و بی حال‌اند.
4. دوست دارند مردم در تمام کارها آنها را بستایند.
5. هنگامی که آن ها را ستایش کنند بر عمل می‌افزایند.
6. چنانچه مدح و ثناشان نگویند از عمل می‌کاهند.
7. اهل خدعه و فریب‌اند.
8. اعمال نیک خود را به رخ دیگران می‌کشند.
9. بر دیگران منّت می‌نهند.
10. چشم طمع بر خلق دوخته‌اند و بر خدا توکّل ندارند.
۱۱. در ظاهر ذکر خدا می‌گویند ولی در دل کمتر خدای را یاد می‌کنند.
12. خودپسند و مغرورند.
13. تن پرور و رفاه طلب‌اند.
حال، توجّه شما را به چند آیه و حدیث جلب می‌کنیم:

یَا اَیُّهَا الَّذِینَ امَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَالْاَذی کَالَّذی یُنْفِقُ مالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللهِ وَالْیَوْمِ الْاخِرِ....[1]
ای مؤمنان! صدقات و کمکهای خود را با منّت و آزار باطل مسازید مانند کسی که مالش را برای خودنمایی انفاق می‌کند و در دل به خدا و روز رستاخیز ایمان ندارد... .
إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا اِلَی الصَّلوةِ قامُوا کُسالی یُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا یَذْکُرُونَ اللهَ اِلاّ قَلیلاً.[2]
منافقان در مقابل خدا با خدعه و نیرنگ رفتار می‌کنند در حالی که خداوند نقشه‌های آنان را نقش برآب می‌سازد. آنها هنگامی که به نماز برمی‌خیزند از روی کسالت و بی حالی به عبادت می‌ایستند؛ در برابر مردم تظاهر و خودنمایی می‌کنند ولی در باطن کمتر به یا خدا هستند.
فَوَیْلٌ للْمُصَلّینَ الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلوتِهِمْ ساهُونَ الَّذینَ هُمْ یُراؤُنَ وَیَمْنَعُونَ الْماعُونَ.[3]
وای بر نمازگزارانی که از یاد خدا غافل‌اند؛ آنان که در عبادت جز ریا و خودنمایی انگیزه‌ای ندارند.
وَلا تَکُونُوا کَالَّذینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَرِئاءَ النّاسِ....[4]
شما - ای مؤمنان! - همانند منافقان نباشید، که آنان نه برای جهاد در راه خدا بلکه از روی غرور و خودنمایی بیرون آمدند و در پنهان مردم را از راه خدا باز می‌دارند....

پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
... أَمّا عَلامَةُ الْمُرائِی فَأَرْبَعَةٌ: یَحْرِصُ فِی الْعَمَلِ لِلّهِ إِذا کانَ عِنْدَهُ أَحَدٌ وَ یَکْسِلُ إِذا کانَ وَحْدَهَ وَ یَحْرِصُ فی کُلِّ أَمْرِهِ عَلَی الْمَحْمَدَةِ وَ یُحْسِنُ سَمْتَهُ بِجُهْدِهِ.[5]
... در تنهایی کسل و بی‌حال است، و در انظار مردم با نشاط و فعال، و در همه‌ی کارهایش به مدح و ثنای دیگران حساس و آزمند است و تمام کوشش او بر این است که میان مردم وجهه‌ای زیبا و نیکو داشته باشد.
امیرمؤمنان علیه السلام می‌فرماید:
ثَلاثُ عَلاماتٍ لِلْمُرائِی: یَنْشِطُ إِذا رَأَیَ النّاسَ وَ یَکْسَلُ إِذا کانَ وَحْدَهَ وَ یُحِبُّ أَنْ یُحْمَدَ فِی جَمِیعِ أُمُورِهِ.[6]
ریا کار سه نشانه دارد: در انظار مردم با حال و با نشاط می‌نماید و در تنهایی کسل و بی حال، و دوست می‌دارد که مردم تمام کارهای او را بستایند.

ریا اعمال انسان را نابود و تباه می‌سازد، چنانکه در آیه‌ی 263 سوره‌ی بقره ـ که قبلاً متذکر شدیم ـ خداوند انفاق ریایی را شبیه انفاق توأم با آزار و منّت، باطل می‌شمارد. و فقها و بزگان سیر و سلوک، هیچ چیز را در تباهی و خسران بدتر از ریا و تظاهر نمی‌دانند. ریا مانند میکروب جذام (خوره) از درون عمل را می‌پوساند و آن را بی محتوا می‌سازد. اعمال ریایی مانند درخت بی‌ریشه‌ای است که با یک باد از بیخ و بُن کنده می‌شود. خدا را خدا را، که از ریا بپرهیزید و در این مورد همواره به خدا پناه ببرید و با اشک دیده و توسل، خود را از لغزش مصون بدارد و همیشه با این فقرات از صحیفه‌ی سجادیه خدای را بخوانید:
... ثُمَّ خَلِّصْ ذلِکَ کُلَّهُ مِنْ رِئاءِ الْمُرائینَ وَ سُمْعَةِ الْمُسْمِعینَ لا نُشْرِکُ فیهِ أَحَداً دُونَکَ وَ لا نَبْتَغی فیهِ مُراداً سِواکَ.[7]
... خدایا عبادت ما را از لکّه‌ی ریا و تظاهر و خودنمایی پاکیزه دار تا در عبادتت کسی را شریک نگیریم و جز ذات اقدست مراد و مقصودی نجوییم.
کی دعای تو مستجاب شود / تا به یک روی دردو محرابی
امام صادق علیه السلام فرمود:
کُلُّ الْبِرِّ مَقْبُولٌ إِلاّ ما کانَ رِئاءً.[8]
تمام کارهای نیک مورد قبول خدا است جر عملی که از روی ریا باشد.
در روایت دیگری از آن بزرگوار نقل شده است که فرمود:
قَالَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ أَنَا خَیْرُ شَریکٍ مَنْ أَشْرَکَ مَعِی غَیْری فی عَمَلٍ عَمِلَهُ لَمْ أَقْبَلْهُ إلاّ ما کانَ لی خالِصاً.[9]
خدای عزّوجلّ می‌فرماید: من بهترین شریکم. [پس - ای بنده‌ی من! - دیگری را در عبادت من شریک مساز زیرا] هر کس در عملی که انجام می‌دهد دیگری را شریک سازد تمام اعمال او را نمی‌پذیرم جز عملی که خالص برای من باشد.
و نیز فرمود:
کُلُّ رِئاءٍ شِرْکٌ إِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِلنّاسِ کانَ ثَوابُهُ عَلَی النّاسِ وَ مَنْ عَمِلَ لِلّهِ کانَ ثَوابُهُ عَلَی اللهِ.[10]
هر گونه ریایی شرک است، هر کس برای مردم کار کند پاداشش به عهده‌ی مردم است و هر کس برای خدا کار کند ثوابش بر خدا است.
محمد بن عرفه می‌گوید: امام رضا علیه السلام به من فرمود:
وَیْحَکَ یَا ابْنَ عَرَفَةَ: إعْمَلُوا لِغَیْرِ رِئَاءٍ وَ لا سُمْعَةٍ، فَاِنَّهُ مَنْ عَمِلَ لِغَیْرِ اللهِ وَکَلَهُ اللهُ إِلَی ما عَمِلَ....[11]
وای بر تو ای پسر عرفه! کار کنید نه به منظور ریا و به گوش مردم رسیدن، زیرا هر کس که برای غیر خدا کار کند خدا او را به کاری که انجام داده وامی‌گذارد...
در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله وسلم می‌خوانیم:
إنَّ الْمَلَکَ لَیَصْعَدُ بِعَمَلِ الْعَبْدِ مُبْتَهِجاً بِهِ فَاِذا صَعِدَ بحَسَناتِهِ یقُولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ اجْعَلُوها فی سِجّینٍ إنَّهُ لَیسَ إیای أرادَ بِها.[12]
فرشته عمل بنده‌ای را بالا می‌برد و از ان خوشحال و مسرور است، ولی چون آن عمل را که به صورت کارهای نیک است بالا می‌برد خدای عزّوجلّ می‌فرماید: آن اعمال را در سجّین [: دیوان اعمال گنهکاران] بگذارید زیرا این اعمال را به خاطر من انجام نداده بلکه برای ریا و خودنمایی بوده است.

 

فقهای بزگوار در باب نیّت فرموده‌اند که ریا پس از عمل موجب بطلان آن نمی‌شود و این مطلب به مقتضای قواعد اشکالی ندارد، زیرا عمل در جای خود صحیح و کامل انجام شده و ریای بعدی وضع ان را در ظرف وجودی‌اش تغییر نمی‌دهد. اما از بعضی احادیث بر می‌آید که بازگو کردن اعمال و اظهارش برای دیگران مو جب ثواب آن می‌شود و در صورت تکرار، حکم ریا به خود می‌گیرد و عمل را فاسد و تباه می‌سازد. بنابراین، باید بسیار مراقب بود که با کوچکترین لغزش زحمات گذشته از میان نرود.
از امام باقر علیه السلام آمده است که فرمود:
الْإبْقاءُ عَلَى الْعَمَلِ أشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ قیلَ: وَمَا الْابْقاءُ عَلَى الْعَمَلِ؟ قال: یصِلُ الرَّحِمَ بِصِلَةٍ و ینْفِقُ للهِ وَحْدَهُ لا شَریكَ لَهُ فَكُتِبَتْ لَهُ سِرّاً ثُمَّ یذْكُرُها فَتُمْحى فَتُكْتَبُ لَهُ عَلانِیةً ثُمَّ یذْكُرُها فَتُمْحى و تُكْتَبُ لَهُ رِئاءً.[13]
ابقای عمل و نگهداشتن آن سخت‌تر از خود آن است. سؤال شد که ابقای عمل چیست؟ فرمود: انسان برای خدای یگانه خالصاً و مخلصاً انفاق می‌کند و این عمل به عنوان یک حسنه‌ی پنهانی برای او ثبت می‌شود، سپس در اثر بازگو کردن آن به عنوان عمل آشکار ثبت می‌گردد و در مرتبه‌ی دیگر که آن را بازگو می‌کند به طور کلی از نامه‌ی عملش محو شده و به عنوان ریا در نامه‌ی عمل او نوشته می‌شود.
و در حدیث دیگر در ذیل آیه‌ی شریفه‌ی «... فَلا تُزَکُّوا اَنْفُسَکُمْ هُوَ اَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقی»[14] از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: تزکیه‌ی نفس و خودستایی عبارت است از آنکه انسان نماز و روزه و سایر عبادات و کارهای نیک خود را برای دیگران اظهار کند سپس فرمود: برخی از مؤمنان در حضور حضرت علی علیه السلام از نماز و روزه و عبادات خو سخن می‌گفتند، حضرت فرمود: اما من [که علی هستم] شب و روز می‌خوابم و چنانچه در این میان وقت می‌داشتم باز هم می‌خوابیدم.[15] این سخن از آن حضرت به صورت کنایه و به قصد نصیحت صدور یافته که انسان مخلص نباید در مقام خود ستایی برآید و عبادات و اعمال نیک خود را به رخ دیگران بکشد.
از این رو فرموده‌اند که بهتر است عبادات مستحبّه و صدقات و تبرّعات در نهان انجام شود، زیرا مستحبّات بیشتر از واجبات در معرض ریا و وساوس شیطانی قرار می‌گیرد.

ریا علاوه بر آنکه عمل را فاسد می‌کند خود نیز از گناهان بزرگ است، زیرا ریا به منزله‌ی شرک است و شرک از گناهان کبیره محسوب می‌شود.
در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم آمده است که فرمود:
إِنَّ أَخْوَفَ ما أَخافُ عَلَیْکُمْ الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ، قالُوا وَمَا الشِّرْکُ الْأَصْغَرُ یَا رَسُولَ اللهِ؟ قالَ الرِّئاءُ، یَقُولُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ یَوْمَ الْقِیمَةِ إِذا جازَی الْعِبادَ بِأَعْمالِهِمُ: اذْهَبُوا إِلَی الَّذِینَ کُنْتُمْ تُراؤُنَ فِی الدُّنْیا هَلْ تَجِدُونَ عِنْدَهُمْ ثَوابَ أَعْمالِکُمْ.[16]
بی‌تردید، مخوف‌ترین چیزی که از آن بر شما بیمناکم شرک اصغر است. پرسیدند: ای رسول خدا! شرک اصغر کدام است؟ فرمود: ریا. خداوند عزّوجل در روز رستاخیز هنگامی که جزای بندگانش را می‌دهد به ریاکاران می‌گوید بروید نزد آنان که برای آنها عبادت می‌کردید و ببینید آیا پاداش اعمال خود را نزد آنها می‌یابید یا خیر؟
و در روایت دیگر پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
مَنْ صَلّی صَلوةً یُرائی بِها فَقَدْ أَشْرَکَ وَ مَنْ صامَ صِیاماً یُرَائی بِهِ فَقَدْ أَشْرَکَ.[17]
کسی که برای خودنمایی نماز بخواند و روزه بگیرد مشرک است.
تو را تا در نظر در نظر اغیار و غیر است / اگر در مسجدی آن عین دیر است
چه ذاتت پاک گردد از همه شین / نمازت گردد آنگه قرّة العین
و در حدیث دیگر از پیامبر صلّی الله علیه و آله وسلم آمده است که فرمود:
إنَّ النّارَ وَأهْلَها یعِجُّونَ مِنْ أهْلِ الرِّئاءِ فَقیلَ یا رَسُولَ اللهِ وَ كَیفَ تَعِجُّ النّارُ قالَ صَلّی الله عَلَیْهِ وَالِهِ: مِنْ حَرِّ النّارِ الَّتی یعَذَّبُونَ بِها.[18]
به راستی آتش دوزخ و دوزخیان از دست ریاکاران ناله و فریاد می‌کنند. پرسیدند: یا رسول الله! چگونه آتش دوزخ ناله می‌کند؟ فرمود: از شدت گرمی آتشی که ریاکاران به آن معذّب می‌شوند. ( شاید مقصود آن است که شدت گرمی آتش ریاکاران باعث خروش آن می‌شود.)
و نیز از آن حضرت آورده‌اند:
... یُقالُ لِأهْلِ الرِّئاءِ صُمْتُمْ وَ صَلَّیْتُمْ وَ تَصَدَّقْتُمْ وَ جاهَدْتُمْ وَ قَرَأتُمْ لِیُقالَ ذلِکَ فَقَدْ قیلَ ذلِکَ ثُمَّ قالَ: إنَّ هؤُلاءِ اَوَّلُ مَنْ تُسْعَرُبِهِمُ النّارُ.[19]
... روز قیامت به کسانی که اعمال خود را از روی تظاهر و ریا انجام داده‌اند گفته می‌شود شما نماز خواندید و روزه گرفتید و صدقه دادید و جهاد کردید و قرآن خواندید برای اینکه کارهای شما در میان مردم بازگو شود، مردم هم کارهای شما را بازگو کردند. سپس فرمود: اینها اولین کسانی هستند که آتش دوزخ بر آنها شعله‌ور می‌شود.
در حدیثی از امیرمؤمنان علیه السلام آمده است:
ألرِّئاءُ شِرْکٌ.[20]
ریا شرک به خداوند است.

از مباحثی که گذشت به این نتیجه می‌رسیم که اساس و شالوده و زیر بنای سعادت انسان بندگی خالصانه و مخلصانه است و اگر کسی عملی را انجام دهد که بوی ریا و تظاهر از آن به مشام برسد ذرّه‌ای اثر ندارد و در پیشگاه خداوند متعال پذیرفته نمی‌شود و روز قیامت با دست تهی وارد صحرای محشر می‌گردد؛ چون در دنیا برای خدا کاری انجام نداده است که در سرای دیگر اجر و پاداش آن را از خداوند بخواهد. بنابراین، لنسان باید بکوشد هر عملی که انجام می‌دهد برای خدا باشد نه برای مردم. اگر کسی برای خدا در نهان کار نیکی را انجام دهد خداوند در دنیا نیز ذکر خیر او را بر زبانها جاری خواهد ساخت، چنانکه فرمود:
عَلَیْکَ سَتْرُهُ وَ عَلَیَّ إظْهارُهُ.[21]
تو وظیفه داری کار نیک خود را از مردم پنهان داری و بر من است که آن را اظهار کنم.[22]

1- ریا را تعریف کنید.
2- نشانه های ریا را بیان کنید.
3- آیا ریا پس از عمل موجب بطلان آن می‌شود؟ چرا؟
4- چرا بهتر است عبادات مستحبّه و صدقات و تبرّعات در نهان انجام شود؟

 

 

[1]. بقره/ ۲۶۴.
[2]. نساء/ ۱۴۲.
[3]. ماعون/ ۴ـ۷.
[4]. انفال/ ۴۷.
[5]. تحف العقول، چاپ بیروت، ص 17.
[6]. اصول کافی، ج 2 / ص 295، حدیث 8.
[7]. صحیفه‌ی سجادیه، دعای ۴۴.
[8]. تحف العقول: انتشارات بصیرتی، چاپ پنجم، ص 223.
[9]. اصول کافی، ج 2 / ص 295، باب الرئاء، حدیث 9؛ مستدرک الوسائل: ج 1 / ص 12.
[10]. اصول کافی، ج 2 / ص ۲۹۳.
[11]. همان، ص ۲۹۴، حدیث ۵.
[12]. همان، حدیث ۷؛ مستدرک الوسائل، ج ۱/ ص ۱۲.
[13]. وسائل الشیعه، ج ۱/ ص ۵۵.
[14]. نجم / ۳۲: خودستایی نکنید که او [:خدا] داناتر است به آنها که تقوا دارند.
[15]. وسائل الشیعه، ج ۱/ ص ۵۴.
[16]. عدّه الداعی، ص ۲۲۸.
[17]. تفسیر قرطبی، ج 11 / ص 71 ذیل آیه‌ی 110 سوره‌ی کهف؛ عدّة الداعی، چاپ بیروت، ص 217؛ بحارالانوار: چاپ بیروت، ج 67 / ص 222.
[18]. تفسیر قرطبی، ج ۹ / ص ۱۴؛ مستدرک‌الوسائل، ج۱/ ص۱۱.
[19]. تفسیر قرطبی، ج ۹ / ص ۱۴.
[20]. عدّة الداعی، چاپ بیروت، ص 218.
[21]. همان، ص ۲۳۰.
[22]. ناگفته نماند که حرام بودن ریا تنها در عبادات و اعمال عبادی مسلم است ولی در دیگر اعمال، هر چند عمل را بی‌ارزش و بی‌محتوا می‌کند، بر حرمت آن دلیلی نیافتم. والله اعلم.