ضرورت توجّه به شیوه‌های امر به معروف و نهی از منکر

تمامی دستورات اسلام، اعم از واجبات و محرمات، دارای اهداف والایی می باشند و همگی بر اساس مصالح و مفاسدی واقعی تشریع شده اند؛ به گونه ای که هر واجبی دارای مصلحتی خاص و هر حرامی دارای مفسده ای ویژه است و در حقیقت، آن چه مورد نظر شارع مقدس است، به دست آمدن آن مصالح و اهداف بلند و نیز دوری گزیدن از آن مفاسد و تباهی هاست. نکته بسیار مهم، آن است که برای رسیدن به اهداف و به دست آوردن این مصالح و دوری گزیدن از آن مفاسد، واجبات و محرمات در اسلام به دو دسته بزرگ تقسیم می شوند. دسته اوّل دستورات شرعی و واجباتی هستند که همگی دارای چهارچوب و قالب و اعمال معین و مشخصی می باشند و مکلف در شیوه و روش آن ها، حق تشخیص و تعیین و تغییر ندارد.
در واقع از طرف دین مقدس اسلام، شیوه و عمل خاصی برای رسیدن به این اهداف در نظر گرفته شده است و انسان مسلمان، موظف است همان شیوه خاص و عمل مخصوص را انجام دهد و خودش حق هیچ گونه تغییر و تبدیل روش را ندارد؛ به عنوان مثال، نماز یکی از بزرگ ترین واجبات و یکی از مهم ترین و بهترین شیوه های رسیدن به اهداف بلند معنوی و انسانی است و عروجگاه و تعالی بخش روح انسانی است. نماز، روح عبودیت و بندگی را در انسان، زنده می کند و می پروراند و ریشه خود بینی ها و خودخواهی ها را در انسان می خشکاند. آری، نماز برای رسیدن به این هدف والا، تشریع شده، ولی در این مسیر، انسان موظف است در یک چهارچوب مشخص، حرکت کند. او در راه رسیدن به آن هدف والا، حق ندارد چیزی از نماز کم کند و یا اندکی بر آن بیفزاید و این، راهی است معین؛ با وسیله حرکتی ویژه و معین.
شگفت آن که در مسیر همین هدف متعالی، اگر نمازگزار، خشوع و خضوع نداشت و یا در انجام برخی از شرایط کمال و مستحبات آن، کوتاهی کرد و پس از به جای آوردن نمازی صحیح، احساس کرد می توانسته آن را بهتر به جای آورد و نمازی کامل تر از آن چه خوانده، انجام دهد، دیگر بار حق ندارد به نیت وظیفه و وجوب، آن را تکرار کند؛ زیرا او وظیفه خود را انجام داده و بار تکلیف را از شانه خویش فرو نهاده است و نیز حق تبدیل و تغییر این شیوه را هم ندارد؛ مثلا نمی تواند بگوید من تنها سجده ای طولانی انجام می دهم زیرا در روح من، تأثیر معنوی بیشتری دارد و بیشتر مرا به خدا نزدیک می کند و بگوید من عوض نماز و انجام این اعمال متعارف، می خواهم به فکر و ذکر بنشینم و به سجده و دعا اکتفا نمایم، زیرا حق تعیین شیوه و روش رسیدن به اوج معنویت و زدودن منیت ها، در اختیار انسان نیست و شیوه ای است تعیین شده که بی کم و کاست باید انجام شود.
امّا گروهی دیگر از واجبات هستند که در آن ها تنها رسیدن به یک هدف، مورد نظر و مقصود خداوند متعال است و برای رسیدن به این هدف، اگر چه فرامین و دستوراتی داده شده، امّا شیوه و روش رسیدن به آن هدف متعالی، به خود انسان واگذار شده است. یکی از مهم ترین این واجبات، امر به معروف و نهی از منکر است که برای اصلاح فرد و جامعه و زدودن ناهنجاری ها و کژی ها و تباهی های فردی و اجتماعی تشریع شده است و هیچ دستور لازم و واجبی درباره تعیین شیوه آن از جانب دین مقدس اسلام، نرسیده است؛ بلکه شیوه کار و نحوه اجرای این واجب، به خود انسان واگذار شده است. بر این اساس، اگر انسان با یک شیوه خاص برای مبارزه با منکر و یا واداشتن به انجام معروفی، وارد عمل شد، ولی احساس کرد در عمل، موفق نبوده است و منکر همچنان پابرجاست یا معروف همچنان متروک مانده، قیامی دوباره و اقدامی مکرر باید انجام شود؛ تا آن جا که منکری پایدار، و معروفی مهمل نماند و تا این هدف حاصل نشده، بار تکلیف همچنان بر شانه انسان استوار و پا برجاست. [1]

با توجه به این مقدمه، اهمیت فراوان توجه به شیوه های موفق در امر به معروف و نهی از منکر، روشن تر می شود؛ زیرا هر انسان مسلمانی موظف است برای مبارزه با منکر و دعوت به معروف، با توجه به تجارب خویش و با الگو گرفتن از اولیای حق، بهترین شیوه را برای مبارزه با منکر و اقامه معروف برگزیند، تا نتیجه در نهایت کمال و در غایت سهولت، به دست آید و بار وظیفه نیز به منزل مقصود برسد. در انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، نمی توان تنها به یک شکل ظاهری و فرمانی خشک، قناعت کرد و خود را بریء الذمه و فارغ از وظیفه پنداشت؛ بلکه باید شیوه های صحیح را آموخت و با بهترین شیوه، به نبرد با منکر رفت و تا منکر پابرجاست، باید با تغییر شیوه ها و روش ها به این وظیفه بزرگ ادامه داد.
به بیان دیگر، آمر به معروف و ناهی از منکر، مانند مأمور آتش نشانی است که به محض برخورد با صحنه آتش سوزی، اولین سؤال او این است که این آتش، چگونه آتشی است و بهترین راه مقابله با آن، کدام است؛ زیرا فرو نشاندن هر آتشی، شیوه خاص خود را می طلبد و گاهی به کار بردن یک شیوه نامناسب برا فرو نشاندن آتش، نه تنها آتش را مهار نمی کند، بلکه بر عکس، دامنه آتش را گسترش داده، شعله آتش را سرکش تر و ویران گرتر خواهد ساخت.[2]
آن چه بر اهمیت شیوه های صحیح و مأثّر این فریضه می افزاید، جایگاه خاص و پراهمیت امر به معروف و نهی از منکر در میان سایر فرائض دینی است. چنان که پیش از این در باب ضرورت و اهمیت امر به معروف و نهی از منکر گفته شد، این فریضه به قدری مهم است که اقامه و احیاء سایر فرائض دینی وابسته به اجراء درست این فریضه است. امام باقر علیه السّلام می فرمایند:

همانا امر به معروف و نهی از منکر فریضه ای است که به سبب (اجرای) آن فرائض و واجبات دیگر اقامه می شوند.[3] بنا بر این اگر در شیوه های صحیح و مؤثّر امر به معروف و نهی از منکر دقّت کافی صورت نگیرد، نه تنها موجب خلل وارد شدن به این فریضه است، بلکه تبعات آن دامن سایر فرائض را نیز خواهد گرفت. در واقع انتخاب شیوه ناکارآمد و نابجا در انجام امر به معروف و نهی از منکر، ابتدا باعث نقصان این فریضه شده و در بسیاری از موارد حتّی نتیجه عکس می دهد، و در مرحله بعد، به مرور زمان سایر تکالیف شرعی را تحت الشعاع قرار داده و به آن ها آسیب می رساند.
بررسی شیوه های امر به معروف و نهی از منکر از جهات متعدد ضرورت دارد؛ از جمله این که مطالعه روش شناختی، راه دست یابی به شیوه های مناسب و تأثیرگذار را پیش روی ما قرار می دهد، بسیاری از ناکامی ها در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، مربوط به کاربست شیوه های غلط می باشد و با مطالعه و شناخت روش های مبتنی بر معارف قرآن و عترت، می توان به راه کارهایی عملی و برخاسته از معارف دینی رسید. منبع بودن قرآن و عترت برای شناخت شیوه ها نیز از آن روی اهمیت دارد که قرآن کریم و معصومین، منبعی بی خطا و مطمئن، متّکی بر علم خداوند متعال هستند که بر همه جوانب و ظرایف حیات فردی و اجتماعی انسان احاطه دارند.[4]
نکته ای که در این جا لازم به ذکر است آن است که رویارویی با گروه های گوناگون از انسان ها کاری بسیار دشوار است؛ به ویژه اگر این رویارویی از موضع قدرت و امر و نهی باشد. به همین علّت، این گونه ارتباط، نیازمند تخصص و دانستن شیوه خاص خودش است. از سوی دیگر، شیوه های امر به معروف و نهی از منکر، مختلف است و هر چه شخص آمر و ناهی از دانش های اجتماعی، مانند روان شناسی، جامعه شناسی و هنر آگاهی بیش تری داشته باشد، امر و نهی او کارشناسی تر و مؤثرتر خواهد بود. بنا بر این، اگر گفته شود که آمران به معروف و ناهیان از منکر باید از دانشمندان، متفکران و مصلحان جامعه باشند، سخنی به گزاف نخواهد بود.[5]
بنا بر این اگر می بینیم که گاهی امر به معروف و نهی از منکرها بی اثر است، نباید تنها مشکل را از ناحیه فرد خطاکار بدانیم، چراکه گاهی شیوه های واحد برای مشکلات متنوّع، مثل نسخه واحد برای مرض های گوناگون است و به همین خاطر درمان گر نخواهد بود. قرآن کریم می فرماید:

 كارِ نیك، آن نیست كه از پشتِ خانه ‏ها وارد شوید بلكه نیكى این است كه پرهیزگار باشید و از درِ خانه‏ ها وارد شوید و تقوا پیشه كنید، تا رستگار گردید.[6]
در تفسیر مجمع البیان ذیل این آیه سه معنا مطرح شده که معنای دوّم آن با تکیه بر روایتی از امام باقر علیه السّلام چنین است: «در كارها از راهش وارد شوید و منظور داخل شدن خانه ‏ها نیست این معنا را جابر از امام باقر علیه السلام نقل كرده است».[7] بنا بر این خداوند متعال در قرآن دستور می دهد که برای انجام هر کاری باید از شیوه و راه مناسب آن اقدام نمود تا به نتیجه مطلوب و رستگاری دست یافت. امر به معروف و نهی از منکر نیز از این قاعده مستثنی نیست. برای هر معروف و منکری، از هر شخصی، در هر مکان و زمانی، شیوه ای خاص لازم است که اگر مراعات نشود، ممکن است اثر منفی از خود به جا بگذارد.[8]

1- با توجه به مقدمه، امر به معروف و نهی از منکر جزو کدام دسته از دستورات دین است؟
2- ضرورت توجّه به شیوه های امر به معروف و نهی از منکر را توضیح دهید؟

 

 

[1] برگرفته از کتاب: امر به معروف و نهی از منکر: دو فریضه برتر در سیره معصومین علیهم السلام (مدنی بجستانی، سید محمود) ج 2 ص 15 تا 18.
[2] همان.
[3] الكافی (ط - الإسلامیة) ج ‏٥ ص ٥٥.
[4] برگرفته از کتاب: امر به معروف و نهی از منکر در آیینه قرآن کریم (عابدی میانجی، محمّد) ص 283.
[5] امر به معروف و نهی از منکر در آینه اجتهاد (رحمانی، محمّد) ص 179.
[6] سوره بقره/ آیه 189 (ترجمه مکارم).
[7] ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن ج ‏2 ص 228.
[8] برگرفته از کتاب: فرهنگ امر به معروف و نهی از منکر (جمعی از نویسندگان نمایندگی ولی فقیه در سپاه پاسداران) ص 28 و 29.