تأمین و تضمین روزی

فصل بیست و یکم؛قناعت | ۳

حال به چند نکته‌ی ضروری اشاره می‌کنیم.

نکته‌ی اوّل:

تأمین و تضمین روزی

چون در خلال بحث قناعت ذکری از تقدیر روزی به میان آمد مناسب است در این مورد توضیح مختصری داشته باشیم. مسئله‌ی تأمین و تضمین روزی به عنوان یک اصل مسلّم از اصول آفرینش در قرآن مجید مطرح است. یعنى از قرآن استفاده مى‌شود كه تمام بندگان خدا داراى روزى مقدّر هستند و در دیوان الهى هیچ كس از قلم نیفتاده است. به نمونه‌اى از آیات توجه كنید:
وَ ما مِنْ دابَّةٍ فِى الْاَرْضِ اِلاّ عَلَى اللهِ رِزْقُها...[1]
هیچ جنبنده‌اى در زمین نیست جز آنكه روزىِ آن بر خدا است...
وَ كَاَیِّنْ مِنْ دابَّةٍ لاتَحْمِلُ رِزْقَها اللهُ یَرْزُقُها وَ اِیّاكُمْ...[2]
چه بسیار جاندارانى كه روزى خود را همراه ندارند. خداوند آن ها و شما را روزى مى‌دهد.
اِنَّ اللهَ هُوَ الرَّزّاقُ ذُوالْقُوَّةِ الْمَتینُ.[3]
به راستى خداوند تنها روزى دهنده و صاحب قوّت و قدرت است.
... وَ لاتَقْتُلُوا اَوْلادَكُمْ مِنْ اِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ اِیّاهُمْ...[4]
...فرزندانتان را به خاطر فقر و نادارى نكشید كه ما روزىِ شما و آنها را مى‌دهیم...
وَ لاتَقْتُلُوا اَوْلادَكُمْ خَشْیَةَ اِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ اِیّاكُمْ...[5]
فرزندانتان را از ترس گرسنگى نكشید كه ما روزى آنها و شما را مى‌دهیم...
از این آیات به طور صریح استفاده مى‌شود كه روزى دهنده تنها خداى متعال است و اوست كه روزى جانداران را تضمین و تأمین فرموده و با دقّت در این آیات و امثال آن، موضوع تضمین روزى به عنوان یك واقعیت تكوینى روشن مى‌شود.

نکته‌ی دوّم:

كوشش و تلاش

با اینكه خداوند تعالى روزى را تضمین فرموده است اما از این نكته نباید غفلت ورزید كه تضمین روزى بدان معنى نیست كه روزىِ هر كس را درِ خانه‌اش مى‌آورند و یا از آسمان براى او مائده نازل مى‌كنند بلكه مقصود آن است كه در عالم طبیعت منابع تأمین روزى جانداران پیش بینى شده است، چنانكه قرآن مى‌فرماید:
... وَ قَدَّرَ فیها اَقْواتَها...[6]
خداوند اقوات و روزى جانداران را در جهان به اندازه قرار داد...
ولى براى تحصیل روزى باید كوشش كرد و از منابع گسترده‌ی الهى آن را به دست آورد كه:
وَ اَنْ لَیْسَ لِلْإنْسانِ اِلاّ ما سَعى.[7]
براى انسان بهره‌اى جز سعى و كوشش او نیست.
بنابراین، هرکس به اندازه‌ی استعداد و سعی و کوشش خویش به مُقدّرش نائل می‌شود و چنانچه کسی در خانه به انتظار روزی بنشیند و از گرسنگی بمیرد خودکشی کرده و گناهش به عهده‌ی خود اوست. از این رو در تعلیمات اسلامی از کسانی که دنبال روزی نمی‌روند و برای تحصیل آن تلاش نمی‌کنند مذمّت شده است.
در این مورد توجّه شما را به چند حدیث جلب می‌کنیم:
امام باقر علیه‌السلام فرمود:
إِنّي لأبْغَضُ الرَّجُلَ فاغِراً فاهُ إلى رَبِّهِ فَيَقُولُ اُرْزُقْني وَ يَتْرُكُ الطَّلَبَ.[8]
من دشمن دارم كسى را كه دهان خود را به سوى خدا باز كرده و مى‌گويد خدايا مرا روزى ده، در حالى كه دنبال تحصيل روزى نمى‌رود.
و در حدیث دیگری فرمود:
إِنّي أَجِدُني أَمْقُتُ الرَّجُلَ مُتَعَذِّرَ الْمَكاسِبِ فَيَسْتَلْقي عَلى قِفاهُ وَ يَقُولُ: أللّهُمَّ ارْزُقْني وَ يَدَعُ أَنْ يَنْتَشِرَ فِي الْأَرْضِ وَ يَلْتَمِسَ مِنْ فَضْلِ اللهِ فَالذَّرَّةُ تَخْرُجُ مِنْ جُحْرِها تَلْتَمِسُ رِزْقَها.[9]
من دوست ندارم كسى را كه دنبال كسب و كار نمى‌رود و بر پشت مى‌خوابد [: در خانه مى‌نشيند] و مى‌گويد خدايا روزى مرا برسان، و براى اينكه از فضل [: روزى] خدا استفاده كند گامى برنمى‌دارد. آنگاه فرمود: مورچه براى اينكه روزىِ خود را تحصيل كند از لانه‌اش بيرون مى‌رود [يعنى انسان نبايد براى تهيه‌ی روزى از مورچه كمتر باشد].
امام صادق علیه السلام در ضمن حدیثی فرمود:
... إنَّ قَوْماً مِنْ أصْحابِ رَسُولِ اللهظ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَالِهِ وَسَلَّمَ لَمّا نَزَلَتْ «وَ مَنْ یَتَّقِ اللهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیثُ لا یَحْتَسِبُ»[10] أغْلَقُوا الْأَبْوابَ وَ أَقْبَلُوا عَلَی الْعِبادَةِ وَ قالُوا قَدْ کُفینا فَبَلَغَ ذلِکَ النَّبِیَّ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَالِهِ وَسَلَّمَ فَأَرْسَلَ إلَیْهِمْ فَقالَ ما حَمَلَکُمْ عَلی ما صَنَعْتُمْ؟ فَقالُوا: یا رَسُولَ اللهِ تَکَفَّلَ «اللهُ» لَنا بِأَرْزاقِنا فَأَقْبَلْنا عَلَی الْعِبادَةِ فَقالَ إنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذلِکَ لَمَ یُسْتَجَبْ لَهُ عَلَیْکُمْ بِالطَّلَبِ.[11]
... هنگامی که آیه‌ی «وَ مَنْ یَتَّقِ اللهَ....» نازل شد گروهی از اصحاب رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم درها را به روی خود بستند و به عبادت روی آوردند و تنها کارشان عبادت خدا بود و گفتند روزی ما از طرف خدا تضمین شده است. وقتی خبر به پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم رسید دنبال آنان فرستاد. هنگامی که خدمت حضرت رسیدند فرمود: چه چیز شما را به این کار واداشت؟ عرض کردند: یا رسول الله! خدای متعال [طبق این آیه] روزیِ ما را ضمانت کرده است، به همین جهت دنبال کسب و کار نمی‌رویم و به عبادت خدا روی آورده‌ایم. فرمود: هرکس این‌گونه رفتار کند دعایش مستجاب نمی‌شود؛ دنبال کسب و کار بروید و برای تهیه‌ی روزی کوشش کنید.
پس همان گونه که پیشوایان دینی ما برای تحصیل روزی و امرار معاش فعالیت می‌کردند ما نیز وظیفه داریم برای کسب روزی فعّال باشیم.[12]

نکته‌ی سوّم:

احساس مسئولیت و نوع دوستی

البته باید توجّه داشت که اعتقاد به این اصل (اصل تأمین و تضمین روزی) سبب نشود به بهانه‌ی اینکه روزی هرکس به اندازه‌ی تقدیرش به او می‌رسد، حق محرومان را ادا نکنیم و از انفاق در راه خدا دست برداریم و فقرا و بیچارگان را فراموش کنیم. خداوند متعال این منطق را به عنوان منطق کافران در قرآن بازگو می‌فرماید:
وَ اِذا قيلَ لَهُمْ أَنْفِقُوا مِمّا رَزَقَكُمُ اللهُ قالَ الَّذينَ كَفَرُوا لِلَّذينَ امَنُوا اَنُطْعِمُ مَنْ لَوْ يَشاءُ اللهُ اَطْعَمَهُ اِنْ اَنْتُمْ اِلاّ فِي ضَلالٍ مُبينٍ.[13]
و هنگامی که به کافران گفته می‌شد از آنچه خدا به شما روزی کرده انفاق کنید آنها به مؤمنان می‌گفتند آیا ما کسی را اطعام کنیم که اگر خدا می‌خواست او را روزی می‌داد؟ [یعنی اکنون که خدا نداده پس معلوم می‌شود که خواست خدا آن است که اینها گرسنه باشند.] سپس خداوند به آنها خطاب می‌کند که ای کافران! شما راهی جز ضلالت و گمراهی آشکار در پیش ندارید.
از سوی دیگر، خداوند متعال در اموال اغنیا و ثروتمندان، حقوقی (مانند خمس و زکات و سایر حقوق واجب شرعی) قرار داده که باید به نیازمندان کمک کنند، چنانکه می‌فرماید:
وَفي اَمْوالِهِمْ حَقٌّ لِلسّائِلِ وَالْمَحْرُومِ.[14]
در اموال آنها حقی برای سائل و محروم مقرر شده است.
و در جای دیگر می‌فرماید:
وَالَّذينَ في اَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ لِلسّائِلِ وَالْمَحْرُومِ.[15]
و آنها که در اموالشان حق معلومی است برای سائلان و محرومان.
به هر هال، اغنیا و ثروتمندان وظیفه دارند به افراد مستمندی که آبرومند هستند مساعدت کنند. چه بسا افراد آبرومندی که صورتشان را با سیلی سرخ نگه داشته‌اند، به ‌گونه‌ای که مردم آنها را بی‌نیاز می‌پندارند.
قرآن در وصف آنان می‌فرماید:
... يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ اَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسيماهُمْ لا يَسْألُونَ النّاسَ إِلْحافاً...[16]
... از شدت خویشتن‌داری و عفّت نفس افراد بی‌اطلاع آنها را بی‌نیاز می‌پندارند، اما آنها را از چهره‌هایشان می‌شناسی [و به قول معروف «رنگ رخساره خبر می‌دهد از سرّ ضمیر»]. اینان هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی‌خواهند...
در روایات نیز در این باره (رسیدگی به زندگی دیگران) تأکید فراوان شده است که چند نمونه‌ی آن بیان می‌شود.
رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
ما امَنَ بي مَنْ باتَ شَبْعانَ وَ جارُهُ جائِعٌ قالَ وَ ما مِنْ أهْلِ قَرْيَةٍ يَبيتُ فيهِمْ جائِعٌ يَنْظُرُ اللهُ إلَيْهِمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ.[17]
به من ایمان نیاورده است کسی که با شکم سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد و در شهر و آبادی که یک نفر گرسنه بخوابد خداوند در روز قیامت به آنها نظر لطف نخواهد کرد.
حضرت علی علیه‌السلام فرمود:
إنَّ اللهَ سُبْحانَهُ فَرَضَ فِي أَمْوالِ الْأغْنِياءِ أَقْواتَ الْفُقَراءِ فَما جاعَ فَقيرٌ إلاّ بِما مُتِّعَ بِهِ غَنِيٌّ وَ اللهُ تَعالى سائِلُهُمْ عَنْ ذلِکَ.[18]
خداوند سبحان غذا و نياز نیازمندان را در اموال ثروتمندان معين كرده است. پس هيچ فقيرى گرسنه نمى‌ماند مگر به واسطه‌ی اینکه ثروتمندان از حق آنها بهره‌مند شده‌اند و خداوند آنها را به خاطر این عمل مؤاخذه خواهد کرد.
و در ضمن نامه‌ای که به عثمان بن حنیف انصاری نوشت می‌فرماید:
... وَ لَوْ شِئْتُ لَاهْتَدَیْتُ الطَّریقَ إلی مُصَفّی هذَا الْعَسَلِ وَلُبابِ هذَا الْقَمْحِ وَ نَسائِجِ هذَا الْقَزِّوَ لكِنْ هَیْهاتَ أَنْ یَغْلِبَنِی هَوایَ وَ یقُودَنی جَشَعی إلی تَخَیُّرِ الْأَطْعِمَةِ وَ لَعَلَّ بِالْحِجازِ أَوِالْیَمامَةٍ مَنْ لاطَمَعَ لَهُ فِی الْقُرْصِ وَ لاعَهْدَ لَهُ بِالشِّبَعِ أَوْ أَبیتَ مِبْطاناً وَ حَوْلی بُطُونٌ غَرْثی وَ اَكْبادٌ حَرّی أَوْ أَكُونَ كَما قالَ الْقائِلُ.
وَ حَسْبُكَ داءً أَنْ تَبیتَ بِبِطْنَةٍ / وَ حَوْلَكَ أَكْبادٌ تَحِنُّ إلَی الْقِدِّ
أَ اَقْنَعُ مِنْ نَفْسی بِأَنْ یُقالَ هذا أَمِیرُالْمُؤْمِنینَ، وَ لاأُشارِكُهُمْ فی مَكارِهِ الدَّهْرِ أَوْ أَكُونَ أسْوَةً لَهُمْ فِی جُشُوبَةِ الْعَیشِ!
فَما خُلِقْتُ لِیَشْغَلَنی أَكْلُ الطَّیِّباتِ كَالْبَهیمَةِ الْمَرْبُوطَةِ، هَمُّها عَلَفُها أَوِ الْمُرْسَلَةِ شُغُلُها تَقَمُّمُها تَكْتَرِشُ مِنْ أَعْلافِها وَ تَلْهُو عَمّا یُرادُ بِها....[19]
... من اگر می‌خواستم می‌توانستم از عسل مصفّا و مغز گندم و بافته‌های ابریشم برای خود خوراک و لباس تهیه کنم. اما هیهات كه هوی و هوس بر من غلبه كند و حرص و طمع مرا وادارد تا طعامهای لذیذ را برگزینم، در حالی ‌كه ممکن است در سرزمین حجاز یا یمامه كسی باشد كه حتی امید به دست آوردن یك قرص نان نداشته باشد و نه هرگز شکمی سیر خورده باشد. آیا من با شكم سیر بخوابم در حالی كه در کنارم شكمهای گرسنه و کبدهای سوزانی باشند؟ و آیا آنچنان باشم كه شاعر گفته است:
این درد تو را بس كه شب با شكم سیر بخوابی، در حالی که در اطراف تو شكمهایی گرسنه و به پشت چسبیده باشند.
آیا به همین قناعت كنم كه مرا امیرالمؤمنین بخوانند ولی با آنان در سختیهای روزگار سهیم نباشم و در تلخیها و مشکلات با آنها شریک نباشم؟! من خلق نشده‌ام تا خوردن غذاهای خوب و لذیذ مرا به خود مشغول دارد چون حیوان‌پرواری که همّش آخور اوست، یا همچون حیوان رها شده‌ای كه تنها کارش چریدن و خوردن و پر کردن شكم است و از سرنوشتی که در انتظار اوست آگاه نیست...
با توجه به این مقدمات، تضمین روزی بدان معنا نیست که ثروتمندان (آنها که بیش از نیاز خویش از امکانات برخوردارند) از کمک کردن به نیازمندان خودداری کنند و بگویند چنانچه خدا می‌خواست خودش به نیازمندان روزی می‌داد؛ زیرا این امکانات امانتهای الهی است که در اختیار آنان گذارده شده است و آنها باید آن را به اهلش برسانند. اصولاً این عالم، عالم اسباب است و یکی از مجاری فیض الهی و ایصال روزی خود مردمند.

خودآزمایی

1- مقصود از اینكه خداوند تعالى روزى را تضمین فرموده است را شرح دهید.
2- خداوند متعال کدام منطق را به عنوان منطق کافران در قرآن بیان کرده است؟
3- چرا ثروتمندان نمی‌توانند بگویند چنانچه خدا می‌خواست خودش به نیازمندان روزی می‌داد؟

پی نوشت ها

[1]. هود/۶.
[2]. عنکبوت/۶۰.
[3]. ذاریات/۵۸.
[4]. انعام/۱۵۱.
[5]. اسراء/۳۱.
[6]. فصلت/۱۰.
[7]. نجم/۳۹.
[8]. وسائل الشیعه، ج ۱۲/ص ۱۵، حدیث ۸.
[9]. همان، ص ۱۷، حدیث ۴.
[10]. طلاق/۳: هرکس تقوای الهی پیشه سازد خداوند راه نجاتی برای او فراهم می‌کند و او را از جایی که گمان ندارد روزی می‌دهد...
[11]. وسائل الشیعه، ج ۱۲/ص ۱۵، حدیث ۷.
[12]. داستان اعتراض شخصی به نام محمدبن منکدر به حضرت امام محمد باقر علیه‌السلام که چرا کار می‌کنی، معروف است که توضیح آن در وسائل الشیعه (ج ۱۲/ص ۹، باب ۴، حدیث ۱) آمده است.
[13]. یس/۴۷.
[14]. ذاریات/۱۹.
[15]. معارج/۲۴و۲۵.
[16]. بقره/۲۷۳.
[17]. وافی، ج۱، جزءِ ۳/ص ۹۶.
[18]. نهج‌البلاغه‌ی صبحی صالح، حکمت ۳۲۸.
[19]. نهج‌البلاغه‌ی صبحی صالح، نامه‌ی ۴۵.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت