اسراف و تبذیر در مصرف نان

بخش دوم: آداب هزینه و مصرف اموال |۲

اسراف و تبذیر در مصرف نان

موضوع نان را در دو بخش بررسی می‌کنیم:

تولید نان

بخش اوّل، وضع تولید گندم در ایران و اهمیت و ارزش حیاتی آن است که بر کسی پوشیده نیست. خوراک غالب ایرانیان نان است و باید به آن توجه ویژه‌ای مبذول گردد. پیامبر اکرم(ص) فرمود:
نان را گرامی بدارید، زیرا آنچه میان زمین و عرش الهی قرار دارد و عده زیادی از مخلوقات روی نان کار کرده‌اند.[1]
باز رسول‌الله(ص) فرمود:
خدایا! در نان به ما برکت عطا فرما و میان ما و نان فاصله نینداز، چون اگر نان نباشد ما روزه نمی‌گیریم، نماز نمی‌خوانیم و واجبات پروردگار خود را به جا نمی‌آوریم.[2]
نان از ضروریات اوّلیه انسان‌ها محسوب می‌شود و در تولید گندم توجه خاصی مبذول می‌گردد. بسیاری کشورها در تولید گندم سرمایه‌گذاری‌های زیادی کرده‌اند، از جمله در امریکا تولید گندم چندان اهمیت دارد که به عنوان یک سلاح مورد استفاده قرار می‌گیرد. در جنگ جهانی اوّل این شعار مطرح بود: «هر كشورى كه گندم دارد، در جنگ پيروز خواهد شد.» اهمیت گندم در سقوط دولت السالوادر و شیلی به خوبی روشن بود.
وقتی نیروی انسانی نانی برای خوردن نداشته باشد، کاری از پیش نمی‌برد. بر اساس تجربه هم ثابت شده کشورهایی که نتوانستند گندم مورد نیاز خود را تأمین کنند، دچار سقوط سیاسی شدند. نان دادن و ندادن به مردم هر کشوری در بقای دولت و استحکام آن مؤثّر است. زمانی زمزمه شده بود که اَعراب، چاه‌های نفت را به روی امریکا ببندند. یکی از مسئولان امریکا به این واقعیت اعتراف کرد: «ما در انرژى فسيلى وابسته به خاورميانه هستيم؛ پس بايد كارى كنيم كه كشورهاى خاورميانه و جهان سوم در تغذيه گندم و نان محتاج ما بشوند» و همین کار را کردند؛ سرمایه‌های کلانی را برای کشت گندم و توسعه تولید آن هزینه کردند.
امروزه بسیاری از کشورها، صادرکننده گندم‌اند و با این شیوه بودجه خود را تأمین می‌کنند. صادرکنندگان گندم را «قدرت‏هاى سبز» معرفی می‌کنند. از نفت هم مهم‌تر است. بدبختانه کشورهای عربی جهان سوم، برعکس عمل کردند! آن‌ها به نفت اکتفا کردند و دنبال خودکفایی گندم نرفتند و امروز به اسارت و وابستگی گرفتارند. البته در رژیم سابق تولید گندم در حدّ کافی نبود. یکی از مسائلی که بعد از انقلاب به وقوع پیوست و امام راحل توصیه کرد، توسعه تولید گندم بود. اما با همه زحمات مردم و مسئولان، هنوز کشور ما محتاج به خارج است و با این‌که گندم، خوراکِ غالبِ ایرانیان است، در این امر حیاتی به میزان کافی تولید نداریم و هنوز وابسته به خارج هستیم.
در رژیم سابق ناچار بودیم مقدار بسیار زیادی گندم وارد کنیم. بعد از پیروزی انقلاب با کوشش دولت و همکاری کشاورزان تولید گندم زیادتر و واردات کمتر شد، ولی باز هم مقدار زیادی وارد می‌کنیم. طبق آمار در سال 1374 حدود 8/36 هزار تُن گندم وارد کردیم. هنوز 40% گندم مصرفی ما از خارج وارد می‌شود. دولت برای تأمین نان مورد نیاز مردم هر ساله میلیون‌ها دلار صرف خرید گندم می‌کند و در سال 1374 مبلغ 2874 میلیارد ریال یارانه گندم پرداخت.
تا زمانی که ما نفت داریم، تامین این یارانه سنگین ممکن است، اما نه برای همیشه! باید قبل از تمام شدن نفت این مشکل را حل کنیم. برای رفع این معضل باید دولت و ملت به رعایت دو نکته مهم و اساسی توجه کنند:
1. دولت و کشاورزان در تولید و توسعه گندم‌کاری جدّیت بیشتری به عمل آورند، ولی تا رسیدن به خودکفایی، صرفه‌جویی اقتصادی را نباید فراموش کرد. تولید گندم باید در رأس برنامه‌ها باشد. ژاپن با 110 میلیون جمعیت در خاک یک پنجم ایران 80% گندم مصرف خود را تولید می‌کند.
در حالی‌که جمعیت ایران نصف ژاپن است و خاک کشور ما 5 برابر ژاپن. چه منطق غلطی است این‌که بگوییم: ما نفت داریم؛ آن‌ها کار کنند، ما می‌خریم و می‌خوریم!
همکاری مردم با دولت مهم است. این درست نیست کشاورزان ما فقط به فکر این باشند که چه کاری صرفه اقتصادی خوبی دارد و پول‌آور است. اگر چه این هم لازم است، کشاورزان باید سعی کنند کشور را از خارج بی‌نیاز کنند. در محصول دانه‌های روغنی هم همین طور، بسیار محتاج به آن هستیم. ... ممکن است یک کشاورز بگوید «فلان ميوه يا خربزه و خيار را بكارم، درآمدش بيشتر است»، ولی حسّ غیرت دینی و وطن‌خواهی و وطن‌دوستی و عِرق ملّی را نباید فراموش کرد. ما نخست باید در مایحتاج اولیه خود سرمایه‌گذاری کنیم.
در کنار اهداف اصولی و بلندمدت در تولید محصولات و اجرایی شدن آن، نباید فراموش کنیم که اسراف و مصرف بیش از اندازه، آفت تولید است.
2. بعضی افراد از دولت مساعده یا وام می‌گیرند که گندم تولید کنند، اما به جای آن صیفی‌جات و سبزی و میوه می‌کارند. که خیلی ناراحت کننده است. دولت هم ناچار است یارانه گندم را بپردازد که رقم بالایی است. از یک طرف کشاورزان باید بیشتر به صنعت کشاورزی توجه کنند. با این همه روایت که در فضیلت کشاورزی وارد شده است. از جمله امام صادق(ع) فرمود: کشاورزان، گنج‌های الهی‌اند.[3] این ها باید قدر خود را بدانند و از طرفی نیز همه مردم باید جلوی اسراف بی‌اندازه نان و سایر مایحتاج را بگیرند، تا خداوند نیز رحمت و برکتش را از آسمان و زمین بر این سرزمین و ملت مسلمان نازل کند.

مصرف نان

ما اگر در توسعه و تولید گندم کوشش کنیم ولی در مصرف، جلوی اسراف را نگیریم به خودکفایی نخواهیم رسید، مانند این‌که در عرصه‌ی کاشت صنعتی و مکانیزه‌ی گندم بیشتر تلاش کنیم اما مصرف سرانه گندم ما، بی‌رویّه باشد! در صورتی ما موفق به خودکفایی می‌شویم که از یک طرف در تولید سرمایه‌گذاری و از سوی دیگر در مصرف هم صرفه‌جویی کنیم. بدبختانه ما در مصرف هیچ برنامه‌ای را نه طراحی و نه عمل می‌کنیم. روی هم رفته در جهان ما ایرانی‌ها در اسراف رتبه خوبی داریم! امام صادق(ع) فرمود:
پیامبر اکرم(ص) وارد بر عایشه شد. قطعه نان کوچکی را دید که نزدیک بود زیر پایش برود. پس آن را برداشت و خورد و فرمود: نعمت‌هایی را که خدا به تو ارزانی داشته، گرامی بدار و بدان که نعمتی که از دست مردمی [بر اثر ناسپاسی] رفت، دیگر برنمی‌گردد.[4]
مردم گرسنه جهان، زمانی که نعمت‌های الهی را داشتند، قدردانی نکردند، و اکنون خدا محتاجشان کرده تا دست نیاز به بیگانگان دراز کنند. پیغمبر اسلام فرمودند «نعمتى كه از جمعيتى روى‏گردان شود، ديگر راحت برنمى‏گردد»، پس مراقب خودتان و نعمت‌ها باشید. پیامبر(ص) فرمود:
هر کسی لقمه نانی را ببیند و آن را بردارد پاک و تمیزش کند یا در صورت آلوده شدن بشوید و بخورد، آن لقمه در شکمش قرار نمی‌گیرد مگر این‌که خداوند متعال او را از آتش دوزخ نجات می‌دهد.[5]
از سازمان کلّ غَلّه کشور و بعضی روزنامه‌ها آماری تهیه شده که پاره‌ای از آن‌ها چنین است:
60 درصد گندم مصرف سالانه ما از داخل و ما بقی از خارج تأمین می‌شود؛ آن هم با دشواری‌ها و صرف ارز گران‌بها.
دولت در سال 1374 مبلغ 287 میلیارد تومان یارانه گندم پرداخت کرده است.
هر کیلو آرد بیش از 48 تومان (در سال 1376) برای دولت تمام می‌شود. هزینه‌ی حمل و نقل و بوجاری کردن و انبارداری گندمی که دولت از کشاورز می‌خرد، سرسام‌آور است.
ضایعات نان بین 20 تا 30 درصد گندم ما است. دولت در سال باید مبلغی بیش از 120 میلیارد تومان برای ضایعات نان بدهد.
به قول معاون استاندار تهران: ضایعات نان به مقدار تقریباً واردات گندم است!
یکی از علت‌های مهم و اساسی ضایعات نان، پخت بدِ نان است، زیرا نان یا خمیر است یا سوخته یا خمیرها نرسیده، جوش شیرین می‌زنند و سریع می‌پزند. به هر حال مردم هم در بسیاری موارد بر اثر بدیِ نان، آن را دور می‌ریزند. این معضل، گاهی بر اثر بی‌تقوایی و سودجویی بعضی صاحبان واحدهای نانوایی است و برای این‌که کار کمتر کنند و سریع‌تر بفروشند، دقت لازم را نمی‌کنند. آن‌ها می‌توانند نان را بهتر و با دقت بیشتر بپزند. آرد، جزو اموال بیت‌المال است که از یارانه کشور تهیه می‌شود. فرمانداری‌ها و شهرداری‌ها نیز نظارت کامل بر نانوایی‌ها ندارند. نمی‌شود کار را بی‌نظارت و بیت‌المال را بدون حراست رها کرد. خود مردم و مسئولان باید نظارت کنند، تا روزی برسد که از تولید به خودکفایی برسیم.[6]

خودآزمایی

1- چرا در تولید گندم توجه خاصی مبذول می‌گردد؟
2- «قدرت‏هاى سبز» چیست؟
3- یکی از علت‌های مهم و اساسی و همچنین دلایل ایجاد ضایعات نان را بیان کنید.

پی نوشت ها

[1]. سفينة‌البحار، ج 2، ص 551: اَكرِموا الخبزَ فإنّه قد عَمِل فيه ما بين العرشِ إلى الأرض و ما فيها من كثيرٍ مِن خَلقه.
[2]. همان، ص549: اللّهم بارك لنا فى الخبزِ و لا تُفَرِّق بينَنا و بينَه، فلولا الخبزُ ما صُمنا و لا صَلّينا و لا اَدّينا فرائضَ ربّنا.
[3]. وسائل‌الشيعه، ج 17، ص 42 ضمن ح 21933: الزَّارِعُونَ كُنُوزُاللهِ فى اَرْضِهِ.
[4]. بحارالانوار، ج 16، ص 265، ح 63: عن أبى عبدالله(ع) قال: دخل رسول الله(ص) على عايشة فرأى كسرة كاد أن يطأها فأخذها و أكلها، و قال: يا حميرى أكرمي جوار نعم الله عليك، فإنّها لم‏تغفر من قوم فكادت تعود إليهم.
[5]. سفينة البحار، ج 2، ص 55: مَن وَجد لقمة فَمَسح مِنها اَوْ غسل مِنها ثمّ أكلها لم يستقرّ فى جَوْفِه إلاّ أعتقه الله مِنَ النّار.
[6]. آمار مذكور غالباً مربوط به سال 1376 است.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت