عدالت؛ سبب حیات و زندگی

فصل دوّم: جایگاه و اهمیت عدالت | ۱

در جایگاه و اهمیت عدالت، همین بس که این امر ده‏‌ها بار با تعبیرات عدل، قسط و لزوم پرهیز از ظلم و جور در قرآن مورد تأکید قرار گرفته است و بارها به آن امر شده و دستور داده؛ مثلاً در سوره شوری به پیامبر خدا(ص) خطاب شده: «و بگو به کتابی که خدا فرو فرستاده است، ایمان آورده‏‌ام و مأموریت دارم که در میان شما به عدل و داد رفتار کنم...».[1]
هم‏چنین در سوره نحل می‏‌فرماید: «خداوند به عدالت و احسان و بخشیدن مال به خویشاوندان امر می‏کند و از کارهای پلید و زشت و ستمگری نهی می‏نماید و به شما پند می‏دهد باشد که پند گیرید».[2]
نیز در سوره نساء می‏‌فرماید: «خدا به شما فرمان می‏دهد که امانت‏ها را به صاحبان آن‏ها برگردانید و هنگامی که میان مردم داوری می‏کنید با عدل و داد داوری کنید، خدا به کار بسیار خوبی شما را اندرز می‏دهد و خدا شنوا و بیناست».[3]
در جای دیگر می‏‌فرماید: «ای مؤمنان! برای خدا [و در یاری حق] همواره بر پای ایستید و در اجرای عدالت، گواهانی مقاوم باشید...».[4] و نیز فرموده است: «از مؤمنان برپادارندگان هماره قسط و گواهی‏دهندگان به حق باشید برای خدا؛ هر چند به ضرر خودتان یا پدر و مادر یا خویشاوندان باشد. اگر هر یک توانگر یا بینوا باشند [شما به آنچه حق است گواهی دهید] و خدا به آنان سزاوارتر است، پس مبادا پیروی از هوای نفس، شما را از عدالت باز دارد...».[5]
پیامبر خدا(ص) می‏‌فرماید: «یک ساعت به عدالت رفتارکردن، از هفتاد سال عبادت که هر شبِ آن هفتاد سال نماز بخوانی و هر روزش را روزه‏‌دار باشید بهتر است و یک ساعت بی‏عدالتی در حکومت (یا قضاوت) نزد خدا بدتر از شصت سال گناه است».[6]
نیز می‏‌فرماید: «محبوب‏ترین مردم نزد خدا و نزدیک‏ترین کسان به او در روز قیامت، پیشوای عادل است و منفورترین مردم در نظر خدا و چشنده سخت‏ترین عذاب‏ها، پیشوا و حاکم ستمگر است».[7] هم‏چنین می‌فرماید: «عدالت، سپری نگهبان و بهشتی ماندگار است».[8]
حضرت علی(ع) نیز درباره راه محافظت و صیانت از دین چنین می‏‌فرماید: «دین و امانتت را با انصاف به خرج دادن در حق دیگران و با اجرای عدالت در جامعه، صیانت و نگهداری کن».[9]
شخصی به نام ابومالک می‏گوید: به امام سجاد(ع) عرض کردم: مرا از همه قوانین و شرایع دین آگاه ساز، حضرت فرمودند: «حق‌گفتن، به عدالت داوری‏ کردن و وفای به عهد داشتن...».[10]

عدالت؛ سبب حیات و زندگی

امام علی(ع) می‏‌فرماید: «عدالت، زندگی است».[11] هم‏چنین می‏‌فرماید: «عدالت مایه حیات احکام است».[12]
قرآن کریم می‏‌فرماید: خداوند زمین را بعد از مرگش زنده می‏کند «وَیُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا»[13] معنایی که در ابتدا از ظاهر آیه به ذهن می‏‌آید آن است که خداوند مثلاً زمینی را که در زمستان بی‏گیاه و مرده است در بهاران، زنده و سرسبز می‏گرداند؛ همان‏طور که بذر مرده را تبدیل به گیاه و نبات می‏کند، ولی معنای عمیق‏تری که در روایات آمده، زنده‌شدن جامعه، با اجرای عدالت است. واژه «ارض» به معنای جامعه است؛ مثل برخی آیات دیگر که درباره مفسد فی‏الارض یا محارب، نازل شده است که منظور از فساد در ارض یعنی فساد در جامعه. برخی روایات در ذیل این آیه از این قرارند:
الف) محمد حلبی می‏گوید:

از حضرت امام صادق(ع) درباره آیه 17 سوره حدید پرسیدم در پاسخ فرمود: «العدل بعد الجور»[14] حیات زمین به عدل و داد است پس از جور و ستم.
ب) امام کاظم(ع) درباره این آیه می‏فرماید:

«منظور زنده‌کردن زمین با باران نیست، بلکه خداوند مردانی را می‏فرستد که عدالت را زنده و برپا می‏دارند و با زنده ‏شدن عدالت، زمین نیز زنده می‏گردد. هر آینه، برپاداشتن حدود الهی از بارش باران چهل روز بر زمین، سودمندتر است».[15]
ج) امام حسن عسکری(ع) نیز شب تولد امام زمان(عج) به خواهر خویش؛ حکیمه خاتون فرمود: «امشب نزد ما بمان، زیرا به ‏زودی فرزندی به دنیا خواهد آمد که نزد خدای عزوجل گرامی است و خداوند به وسیله او زمین را پس از مردنش زنده می‏کند».[16]

عدالت؛ منطق قرآن

حضرت علی(ع) می‏‌فرماید: «قرآن، سخنگوی عدالت است و به روش عدل گویاست».[17] هم‏چنین می‏‌فرماید: «قرآن بوستان‏های عدل و برکه‏های عدل است»؛[18] برکه یعنی استخرهایی که محل ذخیره آب و مایه برکت‏هاست، یا دریاچه کوچکی که صدها سود دارد و نیز می‏‌فرماید: «عدل استوارترین، شالوده و اساس است ـ برای ساختن فرد و جامعه ‏ـ »[19] و می‌فرماید: «کار کردن به آیین عدل، از نشانه‏‌های عقل است».[20]
همان‏طور که بیان شد احادیث و آیات درباره اهمیت رفتار عادلانه، فراوان است. لذا برای اختصار به همین اندازه اندک، بسنده می‌‏شود.
امام خمینی(قدس سره) می‏‌گوید:
باید همه فکر این معنا را بکنیم که رژیممان را رژیم اسلامی بکنیم. رژیم اسلامی به این است که این افرادی که در کار هستند، این افرادی که در این رژیم سر کار هستند، فرض کنید مشغول به خدمت‏گزاری هستند کارمندهای دولتی همه‌‏شان، هر کدام آن‏جا که کار می‏‌کنند، کارشان کار اسلامی باشد. این فکر نباشد که حالا که این اداره، آن‏جایش خراب است، خوب، بگذار این‏جایش هم خراب باشد! حالا که آن آدم آن‏جا خلاف می‏کند، خوب، بگذار این‏جا هم خلاف بکند. همه مکلفیم، همه ما. اگر همه عالم خلاف بکنند، یک آدمی که تربیت شده تحت مکتب انبیاست او خلاف نمی‏‌کند تمام عالم وقتی که به هم بخورد و ظلم بشود، حضرت موسی خلاف نمی‏‌کند. از این‏که حالا همه دارند می‏چاپند پس من هم باید این کار را بکنم، نه. در تربیت انبیا این‏جور نیست. علی‏ بن‏ ابی‏طالب(ع) همه عالم اگر کافر می‏شدند، به حال او فرقی نمی‏کرد؛ جز غصه‏خوردن به این‏که چرا این‏ها دارند خلاف می‏کنند وَ الّا مشی او هیچ تغییری نمی‌‏کرد. آن روزی که توی خانه نشسته بود، با آن روزی که یک خلافت دارای آن وسعت که ایران یک جزئش بود تا مصر و در حجاز و همه این‏ها تحت سیطره بود... هیچ فرقی در حال روحی‏اش نبود... برای این‏که روح، روح الهی بود، روح الهی، در آن فرقی نمی‏‌کند یک جمعیت کمی تحت نظر او باشد یا یک دنیا. در حال روحی او فرقی نمی‏‌کند او موظف است عدالت کند. می‏تواند با این چهار تا که هست عدالت بکند اگر نتوانست، به همه‌جا عدالت را گسترش می‏‌دهد.[21]

خودآزمایی

1- دلیل جایگاه و اهمیت عدالت را بیان کنید.
2- معنای ظاهری و عمیق آیه‌ی «وَیُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا» را شرح دهید.

پی نوشت ها

[1]. شوری، آیه15: «...وَقُلْ آمَنتُ بِمَا أَنزَلَ اللهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَیْنَکُمُ».
[2]. نحل، آیه90: «إِنَّ اللهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِیتَاء ذِی الْقُرْبَى وَیَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاء وَالْمُنکَرِ وَالْبَغْیِ یَعِظُکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ».
[3]. نساء، آیه58: «إِنَّ اللهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللهَ نِعِمَّا یَعِظُکُم بِهِ إِنَّ اللهَ کَانَ سَمِیعًا بَصِیرًا».
[4]. مائده‏، آیه8: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ لِلّهِ شُهَدَاء بِالْقِسْطِ وَلاَ یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُواْ اللهَ...».
[5]. نساء، آیه134: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ کُونُواْ قَوَّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَدَاء لِلّهِ وَلَوْ عَلَى أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالأَقْرَبِینَ إِن یَکُنْ غَنِیًّا أَوْ فَقَیرًا فَاللهُ أَوْلَى بِهِمَا فَلاَ تَتَّبِعُواْ الْهَوَى أَن تَعْدِلُواْ...».
[6]. مجلسی، بحارالانوار، ج72، ص352: «عَدْلُ سَاعَةٍ خَيْرٌ مِنْ عِبَادَةِ سَبْعِينَ سَنَةً قِيَامٍ لَيْلُهَا وَ صِيَامٍ نَهَارُهَا وَ جَوْرُ سَاعَةٍ فِی حُكْمٍ أَشَدُّ وَ أَعْظَمُ عِنْدَ اَللهِ مِنْ مَعَاصِی سِتِّينَ سَنَةً».
[7]. همان، ج75، ص351 و ص359: «أَحَبُّ اَلنَّاسِ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ وَ أَقْرَبُهُمْ إِلَى اَللهِ مَجْلِساً إِمَامٌ عَادِلٌ وَ إِنَّ أَبْغَضَ اَلنَّاسِ إِلَى اَللهِ وَ أَشَدَّهُمْ عَذَاباً إِمَامٌ جَائِرٌ».
[8]. ابن‏ ابی‌جمهور، عوالی اللئالی، ج1، ص293، ص177 و محمدی‏ری‏شهری، میزان‏الحکمه، ح11966: «العدلُ جُنّة واقیة و جَنّة باقیة».
[9]. آمدی، غررالحکم، ح5251: «أَحْرِزْ دِينَكَ وَ أَمَانَتَكَ بِإِنْصَافِكَ مِنْ نَفْسِكَ وَ اَلْعَمَلِ بِالْعَدْلِ فِی رَعِيَّتِكَ».
[10]. صدوق، خصال، ص113: «قول الحق و الحکم بالعدل و الوفاء بالعهد».
[11]. آمدی، غررالحکم، ح247: «ألعدلُ حَیاةٌ».
[12]. همان، ح386: «ألعَدلُ حَیاةُ الأحَکامَ».
[13]. حدید، آیه17.
[14]. کلینی، الکافی، ج8، ص267، ح390.
[15]. حرعاملی، وسائل‏الشیعة، ج28، ص12: «...فی قوله تعالی: «وَیُحْیِی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا»: لَيْسَ يُحْيِيهَا بِالْقَطْرِ وَ لَكِنْ يَبْعَثُ اللهُ رِجَالًا فَيُحْيُونَ بِالْعَدْلِ فَتُحْيَا الْأَرْضُ لِإِحْيَاءِ الْعَدْلِ وَ لَإِقَامَةُ حَدٍّ فِيهِ أَنْفَعُ فِی الْأَرْضِ مِنَ الْقَطْرِ أَرْبَعِينَ صَبَاح».
[16]. صدوق، کمال‏الدین، ص668، ح13 و محمدی‏ری‏شهری، میزان‏الحکمه، ص3496، ح11987.
[17]. آمدی، غررالحکم، ترجمه محلاتی، ج2، ص313، ح8155: «هو الناطق بسنّة العدل».
[18]. نهج‏‌البلاغه، ص641 ـ عبده 2/213: «(القرآن) ریاضُ العَدل وَ غَدَرَانه».
[19]. آمدی، همان، ج2، ص89، ح6128: «ألعَدلُ أقوَی أسَاس».
[20]. محمدرضا حکیمی و دیگران، الحیاة، ج6، ص501: «مِن علاماتِ العقل، العمل بِسُنّةِ العَدلِ».
[21]. صحیفه امام، ج9، ص14 و 15.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت