جهان امروز، جهان علم و صنعت و تکنولوژی است و مستبدان جهان در این عصر می کوشند هر چه بیشتر توان علمی خویش را افزایش دهند و از حربه قدرتمند علم برای تسلّط بر دیگر کشور ها استفاده کرده و آن ها را وابسته علمی خویش بنمایند. از طرف دیگر، دنیای امروز دنیای مباحثه و گفتمان است و تلاش برای تسلط بر افکار و قلوب، جای جنگ های نظامی را گرفته است. جهاد علمی | ۲
اهمیت و ضرورت جهاد علمی
در نوشتار قبل گفتیم، انسان موجودی مرکب از دو بُعد است:
1- بعد جسمانی و مادی
2- بعد روحانی و معنوی.
رشد و تکامل هر دوی این ابعاد در روند تکاملی دیگری تأثیرگذار است و بر همین اساس تعالیم الهی در هر دو زمینه برای رشد و تعالی بشر برنامه جامع و مفصلی را ارائه نموده که سعادت انسان در گرو اجرای صحیح این برنامه است. بنا بر این بر هر انسان مسلمانی لازم است تا با کسب دانش و آگاهی لازم در این زمینه، موجبات رشد و کمال خود و جامعه را فراهم سازد. از سوی دیگر دشمنان اسلام و مسلمین، پیشرفت جهان اسلام را در زمینه دانش، مغایر با اهداف استعماری خویش دانسته و بر همین اساس پیوسته در تلاش اند تا مانع از پیشرفت جوامع مسلمان شوند.
در چنین فضایی تنها کسب دانش برای امّت اسلام کفایت نکرده و مقوله ای بالاتر از آن به نام «جهاد علمی» به عنوان تکلیفی عقلی و شرعی بر گردن یک یک مسلمانان سنگینی می کند. یعنی همه ما باید به موضوع تحصیل علم و دانشِ مورد نیازِ دنیای اسلام، به چشم یک جهاد و مبارزه سخت و توقّف ناپذیر بنگریم که در مسیر آن، تلاش بی وقفه در روزها و ساعت های حیات ما، نقش کلیدی ایفا می کند. رسول خدا صلی الله علیه و آله تلاش و کاوش در کسب دانش را جهاد دانسته و می فرمایند:
«تَعَلَّمُوا الْعِلْمَ فَإِنَّ تَعَلُّمَهُ حَسَنَةٌ وَ مُدَارَسَتَهُ تَسْبِيحٌ وَ الْبَحْثَ عَنْهُ جِهَادٌ».
دانش را بياموزيد كه يادگيرى آن خير؛ و گفت و شنودش حمد و ثناى الهى، و تحقيق در آن جهاد است.[1]
رهبر معظم انقلاب در باره جهاد علمی می فرماید: «در علم هم باید جهادی عمل کرد، در تحصیل علم هم باید جهادی عمل کرد؛ در فعّالیّت سیاسی میدانی هم باید جهادی عمل کرد. جهاد همه اش به معنای شمشیر کشیدن و چپ و راست به این و آن زدن نیست؛ جهاد یعنی خسته نشدن، یعنی با فکر درست و منطقِ درست راهی را انتخاب کردن و ایمان به آن راه پیدا کردن و آن را با همه سختی هایش، با همه موانعش دنبال کردن و پیش رفتن. این معنای جهادی عمل کردن است».[2]
بنا بر این، با توجه به آن چه گفته شد، می توان جهاد علمی را تلاش و کوششی سخت برای کسب علم و دانش نامید، البته منظور از علم در این جهاد، در وهله اول علم الهی است جهت هدایت خود و دیگران، که فراگیری آن ضامن سعادت دنیا و عُقبای هر شخصی است، و در وهله بعد فراگیری علوم و فنون روز دنیاست که جامعه بدان نیاز دارد تا به خودکفایی علمی و استقلال دست یابد.[3] ان شاء الله در باره ماهیت علم از منظر اسلام در آینده به تفصیل بحث خواهیم کرد.
اهمیت و ضرورت جهاد علمی
جهان امروز، جهان علم و صنعت و تکنولوژی است و مستبدان جهان در این عصر می کوشند هر چه بیشتر توان علمی خویش را افزایش دهند و از حربه قدرتمند علم برای تسلّط بر دیگر کشور ها استفاده کرده و آن ها را وابسته علمی خویش بنمایند. از طرف دیگر، دنیای امروز دنیای مباحثه و گفتمان است و تلاش برای تسلط بر افکار و قلوب، جای جنگ های نظامی را گرفته است. با اندکی تأمل در وضعیت کشور های جهان در می یابیم که وابستگی ای که از این طریق حاصل می شود - یعنی وابستگی علمی و فکری - به مراتب از هر گونه وابستگی دیگر حتی مالی، خطرناک تر بوده و مقدمات شکست و انحطاط جوامع را فراهم می آورد. این جاست که ضرورت جهاد علمی نمایان می شود، چرا که برای مقابله با چنین هجوم هایی، باید سلاحی متناسب با آن را اختیار نمود و این سلاح چیزی نیست جز علم و دانش.[4]
رهبر انقلاب در تبیین اهمیت جهاد علمی برای کشور می فرماید: «امروز تولید علم، تولید کار، تولید ابتکار، تولید کالا، کالای مورد نیاز مردم، تولید انسان کارآمد، تولید فرصت و تولید عزت، هر کدام از این ها یک جهاد است. مجاهد فی سبیل اللّه تولید کننده است؛ باید هم علم را بیاموزیم و هم علم را تولید کنیم. ما باید یک کشور عالم بشویم. در یک روایتی از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: "العلم سلطان، من وجده صال و من لم یجده صیل علیه" یعنی علم اقتدار است، علم مساوی است با قدرت؛ هر کسی که علم را پیدا کند، می تواند فرمانروایی کند؛ هر ملتی که عالم باشد، می تواند فرمانروایی کند؛ هر ملتی که دستش از علم تهی باشد، باید خود را آماده کند که دیگران بر او فرمانروایی کنند. ما باید علم را با همه معنای کامل آن به عنوان یک جهاد دنبال کنیم».[5]
علم و دانش های منتهی به آن
پس از مقدمه ای که در باب جهاد علمی و اهمیت و ضرورت آن بیان شد، لازم است تا پیش از طرح سایر مباحث، با ماهیت و حقیقت علم در معارف اسلامی آشنا شویم تا درک صحیحی از جهاد علمی مبتنی بر آموزه های اسلامی داشته باشیم.
هیچ مکتبی مانند اسلام برای علم و معرفت ارزش قائل نیست و هیچ دینی مانند اسلام مردم را از خطر جهل تحذیر نکرده است. اسلام علم را اساس همه ارزش ها و جهل را ریشه همه مفاسد فردی و اجتماعی و انسان را در هر حرکتی نیازمند شناخت می داند و از او می خواهد که عقاید، اخلاق و اعمالش مبنای علمی داشته باشد. اما کدام علم و کدام معرفت؟ کدام علم معیار ارزش انسان است و موجب تکامل او؟ چه دانشی به او سود می رساند و راه او را در دنیا و آخرت هموار می کند؟ و آخر این که تشویق ها و تأکیدهای اسلام نسبت به علم، ناظر به چیست؟
بررسی موارد کاربرد واژه علم در متون اسلامی نشان می دهد که علم در اسلام دو مفهوم دارد: یکی را حقیقت و اصل علم می نامیم و دیگری را ظاهر و فرع آن. از نظر اسلام علم حقیقت و جوهری دارد و ظاهر و پوسته ای. انواع علوم رسمی _ اعم از اسلامی و غیر اسلامی _ پوسته علم محسوب می شوند و حقیقت علم و معرفت چیز دیگری است. آن جا که گفته می شود:
«شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ الْمَلائِكَةُ وَ أُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ».
خداوند، (با ايجادِ نظامِ واحدِ جهانِ هستى،) گواهى مى دهد كه معبودى جز او نيست و فرشتگان و صاحبان دانش، (هر كدام به گونه اى بر اين مطلب،) گواهى مى دهند در حالى كه (خداوند در تمام عالم) قيام به عدالت دارد معبودى جز او نيست، كه هم توانا و هم حكيم است.[6] و یا
«وَ يَرَى الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ الَّذِي أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ هُوَ الْحَقَّ وَ يَهْدِي إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ».
و كسانى كه معرفت و دانش به آنان عطا شده، مى دانند كه آن چه از سوى پروردگارت بر تو نازل شده حق است، و به راه خداى تواناى شكست ناپذير و ستوده هدايت مى كند.[7]
و یا «... إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ». از میان بندگان خدا تنها دانایان از او بیم دارند.[8]، همچنین در آیه: «... يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ». خداوند كسانى را كه ايمان آورده اند و كسانى را كه علم به آنان داده شده، درجات عظيمى مى بخشد و خداوند به آن چه انجام مى دهيد آگاه است.[9] در تمامی این آیات و موارد دیگر از همین دست، سخن از حقیقت و جوهر علم است. همان جوهری که مایه فضیلت و برتری صاحب خود بر دیگران می شود، چنان که خداوند متعال می فرماید:
«... قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ».
بگو: آيا كسانى كه مى دانند با كسانى كه نمى دانند يكسانند؟! تنها خردمندان متذكّر مى شوند.[10]
و آن جا که گفته می شود:
«وَ ما تَفَرَّقُوا إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُم ...». آنان پراكنده نشدند مگر بعد از آن كه علم و آگاهى به سراغشان آمد و اين تفرقه جويى به خاطر انحراف از حق (و عداوت و حسد) بود.[11] و یا «إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَ مَا اخْتَلَفَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ إِلاَّ مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْياً بَيْنَهُم ...». دين در نزد خدا، اسلام (و تسليم بودن در برابر حق) است و كسانى كه كتاب آسمانى به آنان داده شد، اختلافى (در آن) ايجاد نكردند، مگر بعد از آگاهى و علم، آن هم به خاطر ظلم و ستم در ميان خود.[12] سخن از ظاهر و پوسته علم است. آیات و احادیثی که نورانیت انسان را مقدمه حرکت صحیح او به سوی کمال مطلق می دانند، و یا علم را به نور تفسیر می کنند، و یا علم را ملازم با ایمان به خدا و رسالت انبیای الهی و همراه با صفات پسندیده و اعمال شایسته می دانند، در واقع جوهر و حقیقت علم را توضیح می دهند. دلیل این که این نور را، مغز علم و همه علوم رسمی را پوسته علم می شماریم، آن است که ارزش علوم رسمی به آن وابسته است.[13]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.
خودآزمایی
1- اهمیت و ضرورت جهاد علمی را بیان کنید؟
2- علم از منظر اسلام چند مفهوم دارد؟ هر یک را با استناد به آیه ای از قرآن توضیح دهید.
پی نوشت ها
[1] تحف العقول ص 28 (ترجمه جعفری ص 33).
[2] گزیده ای از بیانات در دیدار نخبگان و دانشجویان بسیجی مدال آور دانشگاه شریف، 13/10/1395.
[3] سایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، سامانه گنج، مقاله: جهاد علمی و فرهنگی از منظر قرآن (زابلی نیا، سلما) ص 18.
[4] همان ص 19 و 20.
[5] بیانات در دیدار زائرین و مجاورین حرم مطهر رضوی، 1/1/1385.
[6] سوره آل عمران/ آیه 18 (ترجمه مکارم).
[7] سوره سبأ/ آیه 6 (ترجمه انصاریان).
[8] سوره فاطر/ آیه 28.
[9] سوره مجادله/ آیه 11 (ترجمه مکارم).
[10] سوره زمر/ آیه 9 (ترجمه مکارم).
[11] سوره شوری/ آیه 14 (ترجمه مکارم).
[12] سوره آل عمران/ آیه 19 (ترجمه مکارم).
[13] برگرفته از کتاب: سيمای علم و حكمت در قرآن و حديث (محمدی ری شهری، محمد) ص 17 و 19.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت