اجتهاد و تقلید

درس ۲: اجتهاد و تقلید

۱. راه‌های شناخت مجتهد و اعلم:

خود انسان یقین کند؛ مثل آنکه از اهل علم باشد و بتواند مجتهد و اعلم را بشناسد.
دو نفر عالم عادل که می‌توانند مجتهد و اعلم را تشخیص دهند، مجتهد بودن یا اعلم بودن کسی را تصدیق کنند.
عدّه‌ای از اهل علم که می‌توانند مجتهد و اعلم را تشخیص دهند و از گفته‌ی آنان اطمینان پیدا می‌شود، مجتهد بودن یا اعلم بودن کسی را تصدیق کنند.[۱]
۲. راه‌های به دست آوردن فتوای مجتهد:
شنیدن از خود مجتهد.
شنیدن از دو نفر یا یک نفر عادل.
شنیدن از یک نفر مورد اطمینان و راستگو.
دیدن در رساله‌ی مجتهد.[۲]
۳. اگر مجتهد اعلم در مسأله‌ای فتوا نداشته باشد، مُقلِّد می‌تواند به مجتهد دیگری که در آن مسأله فتوا دارد رجوع کند، و بنابر احتیاط واجب باید مجتهدی که به فتوایش رجوع می‌شود از دیگران اعلم باشد.[۳]
۴. اگر فتوای مجتهد در مسأله‌ای عوض شود، مقلّد باید به فتوای جدید عمل کند و عمل کردن به فتوای گذشته جایز نیست.[۴]
۵. مسائلی را که انسان غالباً به آنها احتیاج دارد، واجب است یاد بگیرد.[۵]

مکلّف کیست؟

افراد عاقل و بالغ، مکلّفند؛ یعنی نسبت به احکام وظیفه دارند و باید آنها را به کار ببندند؛ پس کودکان (غیر بالغ) و دیوانه‌ها (غیر عاقل)، مکلّف نیستند.

سنّ بلوغ

پسرها، پس از کامل شدن پانزده سال بالغ می‌شوند و باید تمام وظایف شرعی را انجام دهند؛ اگرچه، کودکانِ کمتر از این سن هم اگر کارهای نیک مانند نماز را به طور صحیح انجام دهند، پاداش و ثواب خواهند داشت. باید توجه داشت که سن بلوغ، به سال قمری حساب می‌شود و چون هر سال قمری سیصد و پنجاه و چهار روز و شش ساعت است؛ یعنی ده روز و هیجده ساعت از سال شمسی کمتر می‌باشد؛ بنابراین، با کم کردن صد و شصت و شش روز و شش ساعت از پانزده سال شمسی، پانزده سال قمری معلوم خواهد شد.

فرق بین «احتیاط واجب» و «احتیاط مستحب»

۱. «احتیاط مستحب» همیشه همراه با فتواست؛ یعنی در آن مسأله، مجتهد پس از اظهارنظر، راه احتیاط را هم نشان داده است و مقلّد می‌تواند در آن مسأله، یا به فتوای مجتهد و یا به احتیاط عمل کند، و نمی‌تواند به مجتهد دیگری رجوع کند، مانند این مسأله:
اگر نداند بدن یا لباسش نجس است و بعد از نماز بفهمد نجس بوده، نماز او صحیح است؛ ولی احتیاط آن است که اگر وقت دارد، نماز را دوباره بخواند.
۲. «احتیاط واجب» همراه با فتوا نمی‌باشد و مقلّد یا باید به همان احتیاط عمل کند و یا به فتوای مجتهد دیگر مراجعه کند، مانند این مسأله:
احتیاط آن است که بر برگ درخت انگور، اگر تازه باشد سجده نکنند.

خلاصه‌ی درس

۱. راه‌های شناخت مجتهد و اعلم عبارت است از:
ـ خود انسان یقین کند.
ـ دو نفر عادل عالم، شهادت بدهند.
ـ عده‌ای از اهل علم، شهادت بدهند.
۲. به گونه‌های زیر می‌توان فتوای مجتهد را بدست آورد:
ـ شنیدن از خود مجتهد.
ـ شنیدن از دو یا چند نفر عادل یا حداقل یک نفر مورد اطمینان و راستگو.
ـ دیدن در رساله‌ی مجتهد.
۳. افراد بالغ و عاقل، باید به احکام الهی عمل کنند.
۴. پسرها پس از تکمیل ۱۵ سال قمری بالغ می‌باشند.
۵. در احتیاط واجب می‌توان به فتوای مجتهد دیگر مراجعه کرد؛ ولی در احتیاط مستحب نمی‌توان مراجعه کرد.

پرسش

۱. چه کسانی می‌توانند بر اجتهاد یا اعلمیت دیگری شهادت دهند؟
۲. چه کسانی باید اعمال واجب را انجام دهند؟
۳. پسر بچه‌ای در تاریخ ۱۲/۱/۸۵ (ﻫ.ش) به دنیا آمده است، محاسبه کنید در چه تاریخی به سن بلوغ خواهد رسید؟
۴. در مسأله‌ی زیر مشخص فرمایید، احتیاط، واجب است یا مستحب؟ «احتیاط آن است که برای یاد دادن واجبات نماز مزد نگیرند؛ ولی برای مستحبات آن اشکال ندارد».

پی نوشت ها

[۱]. تحریرالوسیله، ج 1، ص 8، م 19.
[۲]. تحریر الوسیله، ج 1، ص 8، م 21.
[۳]. تحریرالوسیله، ج 1، ص 7، م 11.
[۴]. العروةالوثقی، ج 1، ص 12، م 31.
[۵]. توضیح‌المسائل، م ۱۱.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

حجت الاسلام و المسلمین محمّدحسین فلاح‌زاده