گشاده دستی و پاکیزگی نفس از آثار دنیوی صله رحم

گشاده دستی (بخشندگی)، پاکیزگی نفس

در نوشتار قبل درباره سه اثر از آثار دنیوی صله رحم یعنی دفع بلا، عافیت در تمامی امور و خوش خُلقی سخن گفتیم و اینک به بررسی آثار دیگری از صله رحم خواهیم پرداخت.

گشاده دستی (بخشندگی)

یکی دیگر از آثار دنیوی صله رحم، گشاده دستی و بخشندگی است. امام صادق علیه السلام در روایتی می فرمایند: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ‏ ... تُسَمِّحُ الکَفَّ». صله ارحام دست انسان را بخشنده می کند.‏[1]
پیش از این گفتیم که صله رحم در واقع تمرینی است برای خوش اخلاقی و حُسن معاشرت افراد، چراکه خوش خُلقی و معاشرت نیکو با فامیل و نزدیکان، به خاطر وجود رابطه نَسَبی و خونی، اقتضای طبیعت انسان است و خوش اخلاقی در ارتباط با خویشان، بسیار راحت تر و بیشتر اتفاق می افتد. بنا بر این اگر فردی نسبت به صله رحم کوتاهی نکند، به مرور زمان این خوش خُلقی او تبدیل به صفتی دائمی و ملکه ای راسخ در نفس او می شود به طوری که در ارتباط با غیر فامیل نیز، به همان گونه به نیکویی و خوش اخلاقی معاشرت خواهد کرد. در مورد بخشندگی و جودِ انسان نیز همین گونه است. وقتی که فرد مقیّد به صله رحم شده و در رفع گرفتاری از بستگان خود تلاش می کند، به مرور زمان این صفت در عمق جان او رسوخ یافته و تثبیت می شود و ملکه سخاوت در او پدیدار می گردد. حال او فردی سخیّ شده و نمی تواند نسبت به مشکلات سایر مردم نیز بی تفاوت باشد.
 ملا صالح مازندرانی در شرح این روایت می نویسد: «(تسمح الكف) أى توجب جوده و بذله بالنسبة الى عموم الخلق لان الجود يصير عادة و يتكامل بالتدريج حتى يزيل مادة البخل». گشاده دستی یعنی: صله رحم باعث جود و بخشش او نسبت به عموم خلق می شود، چراکه جود (به خاطر تلاش در بخشش و دستگیری از خویشان) عادت او شده و به تدریج تکامل پیدا می کند تا جایی که منشأ بخل و خساست از بین می رود.‏[2]

پاکیزگی نفس

از دیگر آثار دنیوی صله رحم، می توان به پاکیزگی نفس اشاره کرد. امام صادق علیه السلام می فرمایند: «صِلَةُ الْأَرْحَامِ‏ ... تُطَیِّبُ النَفسَ». صله ارحام نفس انسان را پاکیزه می سازد.‏[3] علامه مجلسی در شرح این عبارت از حدیث، وجوه مختلفی را برای پاکیزگی نفس ذکر می کند:

«"و تطيب النفس" أي تجعلها سمحة بالبذل و العفو و الإحسان، يقال: طابت نفسه بالشي‏ء إذا سمحت به من غير كراهة و لا غضب، أو تطهرها من الحقد و الحسد و سائر الصفات الذميمة، فإنه كثيرا ما يستعمل الطيب بمعنى الطاهر، أو يجعل باله فارغا عن الهموم و الغموم و التفكر في دفع الأعادي، فإنها ترفع العداوة بينه و بين أقاربه، و ذلك يوجب أمنه من شر سائر الخلق بل يوجب حبهم أيضا». و «تطیّب نفس» یعنی: 1)

نفسش را به واسطه بخشش، گذشت و احسان (به بستگان و خویشان) بخشنده قرار می دهد؛ گفته می شود: نفسش به سبب فلان چیز بخشنده شد، وقتی که آن را بخشید بدون آن که (از این بخشش) بدش بیاید و عصبانی شود. 2) یا این که (به واسطه صله رحم) نفسش را از کینه، حسد و سایر صفات ذمیمه پاک می سازد؛ چراکه بسیاری اوقات کلمه «طیّب» به معنی «طاهر» (پاکیزه) استعمال می شود. 3) و یا به این معنی است که فکر خود را از حُزن ها و اندوه ها و فکر کردن در باره دفع (شرّ و آزارِ) دشمنان خالی و آزاد می کند؛ چراکه صله رحم دشمنی میان او و نزدیکان را رفع می کند و همین امر موجب امنیت از شرّ سایر خلایق می شود بلکه محبّت ایشان را نیز به دنبال خواهد داشت.[4]
دقّت در آثار فراوان صله رحم و مراجعه به برخی از احادیث، احتمال دوّم علامه مجلسی را تقویت می کند گرچه هیچ بُعدی وجود ندارد که هر سه احتمال صحیح باشد. چنان چه دانستیم، پاکیزگی اعمال، عافیت در تمامی امور و خوش خُلقی از جمله آثار دنیوی صله رحم هستند، همین سه مورد کفایت می کند تا بگوییم نفس انسان در اثر استمرار در به جا آوردن صله رحم با رعایت شرایط و ضوابط آن، به تدریج به طهارتی نسبی دست پیدا می کند که نتیجه دوری از آلودگی های گناه و تاریکی اخلاق ذمیمه است. امام صادق علیه السلام می فرمایند:

«إِنَّ صِلَةَ الرَّحِمِ وَ الْبِرَّ لَيُهَوِّنَانِ الْحِسَابَ وَ يَعْصِمَانِ‏ مِنَ‏ الذُّنُوبِ‏ فَصِلُوا أَرْحَامَكُمْ وَ بَرُّوا بِإِخْوَانِكُمْ وَ لَوْ بِحُسْنِ السَّلَامِ وَ رَدِّ الْجَوَابِ».

به درستی که صله رحم و نیکی کردن، قطعاً حساب روز قیامت را آسان نموده و از گناه مصون می دارد، پس صله رحم کنید و به برادرانتان نیکی نمایید ولو به نیکو سلام کردن و نیکو جواب سلام دادن.[5]
در مورد کیفیت اثربخشی صله رحم در زمینه مصونیت از گناه، برخی چنین نگاشته اند: مصونيت از گناه نيز از جمله آثارى است كه از اجراى درست صله رحم به عنوان يك وظيفه مهم مذهبى- اجتماعى نصيب همگان مى ‏گردد. درك اين اثر و كيفيت ترتّب آن، هر چند در مقايسه با ساير آثار مؤونه بيشترى مى ‏طلبد، اما توجه عميق به موقعيت و جايگاه اين تكليف در ميان ساير تكاليف و وظايف فردى و اجتماعى و نيز آثار و كاركردهايى كه تحقق آن ها به ‏طور مستقيم يا غير مستقيم در عرصه روابط اجتماعى، معرف انگيزه شارع مقدس در الزام به رعايت آن به شمار مى ‏آيد، تا حد زياد نقش صله رحم را در توليد اثر فوق به دست مى ‏دهد.
از منظر جامعه ‏شناسى، برقرارى ارتباطات متنوع اجتماعى و مشاركت فعال در عرصه ‏هاى مختلف زندگى اجتماعى، عمده ‏ترين منبع جامعه‏ پذيرى و كنترل اجتماعى به شمار مى ‏آيد. اين فرايند آموزشى و پرورشى كه از اولين مراحل حيات تا پايان عمر افراد فعال بوده و از طريق كارگزارانى همچون خانواده، مدرسه، گروه همسالان، كانون ‏هاى مذهبى، وسايل ارتباط جمعى، محيط اجتماعى عام و... تحقق مى‏ يابد، اهداف و غاياتى را تعقيب مى ‏كند كه تحت دو عنوان كلى جامعه ‏پذيرى و تربيت اجتماعى و نظارت و كنترل اجتماعى يا در يك عنوان كلى ‏تر، انتقال فرهنگ از يك نسل به نسل ديگر از آن ياد مى ‏شود.
امكان‌‏يابى نظارت اجتماعى در پرتو جامعه ‏پذيرى، تبين ارزش ‏هاى مثبت و منفى، آموزش هنجارهاى مصوّب در سطوح مختلف آن، معرفى اهداف و وسايل مشروع، ايجاد حساسيت‏ هاى اعتقادى و روانى متناسب در همگان، شكل ‏گيرى افكار عمومى و وجدان جمعى، تدارك اهرم ‏هاى رسمى جهت تقويت اراده‏ جمعى در هم سويى با اقتضائات نظام اجتماعى و اجتناب از فردگرايى و تمرد، مهم ترين نقش را در تحكيم و تثبيت نظام اجتماعى ايفا مى ‏كند. شبكه خويشاوندى نيز به عنوان يكى از زيرمجموعه ‏هاى نظام اجتماعى با توجه به ساختارهاى انحصارى و اقتضاى جامعه ‏پذيرى متناسب، گونه ‏هاى خاصى از علاقه‏ مندى و تعلق و به تبع آن، روابطى ويژه با سبك و سياقى منحاز از ساير عرصه‏ هاى نظام اجتماعى بر اعضا تحميل مى ‏كند و براى اجراى درست آن از همه اهرم‏ هاى غير رسمى و متغيرهاى دخيل در اين سنخ وابستگى‏ ها بهره مى ‏گيرد.
دگرخواهى، تعهد متقابل، احساس وظيفه و مسؤوليت در قبال ديگران، انگيزه لازم جهت اداى حقوق و تكاليف مورد انتظار، برقرارى روابط منسجم، رواج تعاملات فيمابين، توسعه شخصيت اجتماعى، درهم آميختگى منافع و مصالح مشترك، تلاش در جهت رفع حوايج مادى و معنوى ديگران و... به عنوان بارزترين زمينه ‏ها و آثار صله رحم، در صورتى كه با ارزيابى مثبت همگان و احساس ضرورت به برقرارى چنين پيوندهايى توأم باشد، نتايج متعددى از جمله نظارت اجتماعى را به همراه خواهد داشت. تحقق اين نتيجه، موجب حساسيت لازم در اعضاى شبكه در جهت شكل‏گيرى جاذبه ‏ها و دافعه ‏هاى همسو و ايجاد وابستگى‏ ها و تعلقات متقابل خواهد شد. اثر مذكور يعنى مصونيت از گناه نيز چه به عنوان ثمره ‏اى از ثمرات ايمان و اعتقاد مذهبى و خودسازى و اعمال مراقبه‏ هاى مستمر نفسانى و چه به عنوان نتيجه ‏اى از نتايج نظارت و تذكر و ارشاد و هدايت و برحذر داشتن فرد از ارتكاب نواهى و نيز تحريك و تشويق او به انجام دادن معاريف به عنوان عادى ‏ترين پيامدهاى تعلق شديد اعضاى شبكه به يكديگر، از جمله نتايج نظارت اجتماعى اعضا، كه خود محصول و رهاورد التزام عميق به رعايت صله رحم مى ‏باشد، به حساب مى ‏آيد.[6]
بنا بر این، صله رحم در حصول طهارت نفس نقش کلیدی و مهمی را ایفا می کند، زیرا از طرفی قطع رحم حرام مسلّم شرعی است و قاطع رحم هرگز از طهارت نفس برخوردار نخواهد شد، و از سوی دیگر صله رحم با وجود آثار و ثمرات متعدد و درخشانی که دارد، پُلی است برای دست یابی به طهارت نفس. چه بسیار هستند افرادی که سالیان درازی را برای سلوک الی الله و تحصیل طهارت نفس و درجات قُرب الهی صرف می کنند بدون آن که به اهمیت و جایگاه اساسی صله رحم و پرهیز از قطع رحم توجه داشته باشند. گاهی اموری مانند صله رحم، که از نظر ما کوچک و بی اهمیت جلوه می دهند، چنان نزد خداوند با اهمیت هستند که درجات عالی تقوا متّکی به رعایت آن هاست و بدون رعایت آن دائماً انسان درجا می زند و پیشروی ندارد. بر همین اساس انسان هایی که به دنبال کمال و ترقی در عرصه بندگی خداوند متعال هستند، نباید هرگز از صله رحم و پرهیز از قطع رحم غفلت داشته باشند.
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

خودآزمایی

1- دو مورد از آثار دنیوی صله رحم را نام برید؟
2- چگونه صله رحم باعث پاکیزگی نفس می شود؟

پی نوشت ها

[1] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 151.
[2] شرح الكافي- الأصول و الروضة (للمولى صالح المازندراني) ج ‏9 ص 8.
[3] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 151.
[4] مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول ج ‏8 ص 366.
[5] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 157.
[6] تحليلى اجتماعى از صله رحم (شرف‏ الدين، حسين) ‏ص 285 و 286.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده