فصل ششم: خبرگان و ولایت فقیه | ۲
تا اینجا روشن شد كه روش منطقى و قابل دفاع در مورد تعیین رهبر و ولىّ فقیه مراجعه به آراء و نظر خبرگان است. اما پیرامون مجلس خبرگان و رابطهی آن با ولىّ فقیه و رهبرى مسائلى وجود دارد كه از جملهی آنها اشكال دور است كه دربارهی رابطهی بین مجلس خبرگان و رهبر مطرح شده و گفته مىشود از یك طرف مجلس خبرگان رهبر را تعیین مىكند در حالى كه اعتبار خود این خبرگان و كار آنها به رهبر باز مىگردد و این دور است و دور باطل است. توضیح اینكه: كسانى كه مىخواهند براى مجلس خبرگان نامزد و در نهایت انتخاب شوند باید صلاحیت آنها توسّط شوراى نگهبان بررسى و تأیید شود. بنابراین اعضاى مجلس خبرگان در واقع اعتبار خود را از شوراى نگهبان كسب مىكنند و اگر شوراى نگهبان صلاحیت آنها را تأیید نكند هر چه هم تعداد آراى آنان در صندوقهاى رأى زیاد باشد موجب اعتبار و عضویت آنان در مجلس خبرگان نمىشود. از طرف دیگر، اعضاى شوراى نگهبان نیز اعتبارشان را از ناحیهی رهبر كسب كردهاند زیرا بر اساس قانون اساسى، انتخاب فقهاى شوراى نگهبان بر عهدهی رهبر و ولىّ فقیه است. پس اگر نظرات شوراى نگهبان اعتبار دارد و نافذ است به دلیل آن است كه منتخب رهبر هستند. با این حساب مىتوانیم بگوییم اگر اعتبار اعضاى مجلس خبرگان به امضاى شوراى نگهبان است و اعتبار شوراى نگهبان نیز به امضاى رهبر است بنابراین، اعتبار مجلس خبرگان در حقیقت با یك واسطه بستگى به امضاى رهبر دارد و این رهبر و ولىّ فقیه است كه به مجلس خبرگان و كار آن اعتبار مىبخشد:
ولیّ فقیه ---» شورای نگهبان ---» مجلس خبرگان
از این طرف نیز كار مجلس خبرگان عبارت از انتخاب و تعیین رهبر و ولىّ فقیه است و با امضا و رأى مجلس خبرگان است كه ولایت فقیه و رهبرى اعتبار پیدا كرده و حق حاكمیت پیدا مىكند و بدین ترتیب دور فلسفى پیش آید:
ولیّ فقیه ---» شورای نگهبان ---» مجلس خبرگان
یعنى تا مجلس خبرگان رأى نداده باشد، حكم و نظر ولىّ فقیه اعتبار ندارد و از طرف دیگر خود مجلس خبرگان را نیز مادامى كه ولىّ فقیه بطور غیر مستقیم (با یك واسطه و از طریق شوراى نگهبان) امضا نكرده باشد نظر و رأى آن (كه همان تعیین رهبرى است) اعتبارى ندارد و این همان رابطهی دورى است كه در فلسفه و منطق به اثبات رسیده كه باطل و محال است.
قبل از اینكه به پاسخ این اشكال بپردازیم باید متذكّر شویم كه ریشهی این اشكال در واقع مربوط به بحثى است كه در مباحث فلسفهی سیاست و در مورد نظامهاى دموكراسى و مبتنى بر انتخابات مطرح شده است. در آن جا این بحث و این اشكال مطرح شده كه اعتبار قوانین و مقرراتى كه در یك نظام دموكراتیك توسّط مجالس نمایندگان یا دولت وضع مىشود بر چه اساس است؟ و پاسخ ابتدایى هم كه داده مىشود این است كه اعتبار آن بر اساس رأى مردم است؛ یعنى چون مردم به این نمایندگان یا به این حزب و دولت رأى دادهاند بنابراین قوانین و مقررات موضوعه توسّط آنها اعتبار پیدا مىكند:
رأی مردم ---» قوانین و مقرّرات وضع شده توسّط مجلس و دولت
امّا بلافاصله این سؤال به ذهن مىآید كه به هنگام تأسیس یك نظام دموكراتیك و در اولین انتخاباتى كه مىخواهد برگزار شود و هنوز مجلس و دولتى وجود ندارد و تازه مىخواهیم از طریق انتخابات آنها را معیّن كنیم، خود این انتخابات نیاز به قوانین و مقررات دارد؛ اینكه آیا زنان هم حق رأى داشته باشند یا نه؛ حداقلّ سنّ رأى دهندگان چه مقدار باشد؛ حدّاقل آراى كسب شده براى انتخاب شدن چه مقدار باشد: آیا اكثریت مطلق ملاك باشد یا اكثریت نسبى یا نصف بعلاوه یك یا یك سوم آراى مأخوذه؛ نامزدها از نظر سنّ و میزان تحصیلات و سایر موارد باید واجد چه شرایطى باشند و دهها مسئلهی دیگر كه باید قوانین و مقرراتى براى آنها در نظر بگیریم. و بسیار روشن است كه هر یك از این قوانین ومقررات و تصمیمى كه در مورد چگونگى آن گرفته مىشود مىتواند بر سرنوشت انتخابات و فرد یا حزبى كه در انتخابات پیروز مىشود و رأى مىآورد تأثیر داشته باشد. در كشورهاى غربى (یا لااقل در بسیارى از آنها) كه پیشگامان تأسیس نظامهاى دموكراتیك در یكى، دو قرن اخیر شناخته مىشوند زنان در ابتدا حق رأى نداشتند و انتخابات بدون حضور زنان برگزار مىشد و این احتمال قویّاً وجود دارد كه اگر از ابتدا زنان حق رأى مىداشتند ما امروز نام افراد و احزاب و شخصیتهاى دیگرى را در تاریخ سیاسى بسیارى از كشورهاى غربى مشاهده مىكردیم. تا همین اواخر نیز در كشور سوییس كه داراى بیش از بیست «كانتون» مستقلّ است در بسیارى از كانتونهاى آن، زنان حق رأى نداشتند. با تغییر حداقلّ سنّ لازم براى شركت در انتخابات از 16 به 15 سال، در كشورهایى نظیر كشور ما كه نزدیك به هفتاد درصد جمعیت را جوانان تشكیل مىدهند، احتمال قوى مىرود كه وضعیت انتخابات و افراد و گروههایى كه حایز اكثریت آرا مىشوند به كلّى دگرگون شود. اكنون سؤال این است كه در اولین انتخاباتى كه در هر نظام دموكراسى برگزار مىشود و هنوز نه دولتى و نه مجلسى در كار است براى سن و جنسیّت افراد شركت كننده و یا در مورد شرایط نامزدهاى انتخابات و میزان آرایى كه براى انتخاب شدن نیاز دارند و مسائل مشابه دیگرى كه مربوط به برگزارى انتخابات است چه مرجعى و بر اساس چه پشتوانهاى باید تصمیم بگیرد؟ در اینجا تأكید اكید مىكنیم كه توجه داشته باشید اگر براى اولین دولت و اولین مجلسى كه بر سركار مىآید نتوانیم پاسخ درست و قانع كنندهاى بدهیم تمامى دولتها و مجالس قانونگذارى كه پس از این اولین دولت و مجلس در یك كشور روى كار مىآیند زیر سؤال خواهند رفت و اعتبار و مشروعیت آنها مخدوش خواهد شد. زیرا دولت و مجلس دوم بر اساس قوانین ومقررات مصوب دولت و مجلس اول تشكیل مىشود؛ دولت و مجلس سوم براساس قوانین و مقررات مصوب دولت و مجلس دوم تشكیل مىشود؛ دولت و مجلس چهارم بر اساس قوانین و مقررات مصوب دولت و مجلس سوم تشكیل مىشود و به همین صورت ادامه پیدا مىكند:
دولت و مجلس اوّل و قوانین موضوعهی آنها --» دولت و مجلس دوّم و قوانین موضوعهی آنها --» دولت و مجلس سوّم و قوانین موضوعهی آنها...
و بدیهى است كه اگر اشكال مذكور در مورد دولت و مجلس اول حل نشود و اعتبار آنها تثبیت نگردد اعتبارتمامى دولتها و مجالس قانونگذارى بعدى تا آخر زیر سؤال خواهد رفت.
براى حل این اشكال، برخى از نظریهپردازان و دانشمندان علوم سیاسى گفتهاند ما بالاخره چارهاى نداریم كه انتخابات اول را بر مبناى یك سرى قوانین و مقررات برگزار كنیم. به عنوان مثال فرض كنید انتخاباتى را بر اساس این قوانین و مقررات برگزار مىكنیم:
الف ـ حداقلّ سنّ رأى دهندگان 16 سال است.
ب ـ زنان حق انتخاب شدن و انتخاب كردن ندارند.
ج ـ در مورد نامزدهاى انتخاباتى هیچ سطح خاصّى از تحصیلات و مدرك علمى معتبر نیست.
د ـ حدّاقلّ آراى لازم براى انتخاب شدن، یکسوم كلّ آراى مأخوذه مىباشد.
ﻫ ـ حدّاقل سنّ انتخاب شوندگان 20 سال مىباشد.
پس از آن كه انتخابات را بر اساس این قوانین و مقررات برگزار كردیم و اولین دولت و مجلس را تشكیل دادیم آنگاه این اولین دولت و مجلس تصویب مىكند كه این انتخابات برگزار شده با همین قوانین و مقررات معتبر است و بدین صورت این اولین انتخابات، وجهه و پشتوانهی قانونى و معتبر پیدا مىكند. البته براى انتخابات بعد باید این اولین دولت و مجلس تصمیمگیرى كند؛ كه ممكن است همین قوانین و مقررّات را ابقا كند و ممكن هم هست برخى یا همهی آنها را تغییر دهد. ولى بالاخره به طریقى كه بیان شد مشكل اولین انتخابات و اعتبار قانونى آن حل مىشود.
بسیار روشن است كه این پاسخ، پاسخ صحیحى نیست و مشكل را حل نمىكند. زیرا سؤال ما در مورد همین اولین دولت و مجلسى است كه مىخواهد به دولتها و مجالس بعدى و قوانین و مقررات مصوب آنها اعتبار بدهد در حالى كه خودش بر اساس انتخاباتى بر سركار آمده كه آن انتخابات بر اساس یك سرى قوانین و مقرراتى برگزار شده كه آن قوانین و مقررات، دیگر مصوب هیچ دولت و مجلس منتخب مردمى نیست. و اینكه همین دولت و مجلس بخواهد به انتخاباتى كه بر اساس آن روى كار آمده اعتبار و مشروعیت ببخشد چیزى نیست جز همان رابطهی دورى كه در ابتدا اشاره كردیم:
به هر حال این اشكالى است كه بر تمامى نظامهاى مبتنى بر دموكراسى وارد مىشود و هیچ پاسخ منطقى و قانعكنندهاى هم ندارد و به همین دلیل هم تقریباً تمامى نظریهپردازان فلسفهی سیاست و اندیشمندان علوم سیاسى، بخصوص در دوران معاصر، این اشكال را پذیرفتهاند ولى مىگویند چارهاى و راهى غیر از این نیست و براى تأسیس یك نظام دموكراتیك و مبتنى بر آراى مردم، گریزى از این مسئله نیست و هیچ راه حل عملى براى این مشكل وجود ندارد.
بنابراین، در مورد اشكال دورى هم كه دربارهی رابطه مجلس خبرگان با رهبرى و ولىّ فقیه مطرح مىشود یك پاسخ مىتواند این باشد كه همانگونه كه این مشكل در تمامى نظامهاى مبتنى بر دموكراسى وجود دارد ولى معهذا موجب نشده دست از دموكراسى بردارند و به فكر نظامهایى از نوع دیگر باشند، وجود چنین مشكلى در نظام ولایت فقیه هم نباید موجب شود ما اصل این نظام را مخدوش بدانیم وگرنه باید تمامى حكومتها و نظامهاى دموكراتیك قبلى و فعلى و آیندهی جهان را نیز مردود شمرده و نپذیریم.
امّا واقعیت این است كه این اشكال دور فقط بر نظامهاى دموكراسى وارد است و نظام مبتنى بر ولایت فقیه اساساً از چنین اشكالى مبرّاست و در اینجا هیچ دورى وجود ندارد. دلیل آن هم این است كه همانگونه كه در مباحث قبلى این كتاب مشروحاً بحث شد، ولى فقیه اعتبار و مشروعیت خود را از جانب خداى متعال، و نه از ناحیهی مردم، كسب مىكند و قانون و فرمان خداى متعال نیز همانطور كه قبلاً اشاره كردهایم اعتبار ذاتى دارد و دیگر لازم نیست كسى یا مرجعى به فرمان و قانون خداوند اعتبار بدهد بلكه بر اساس مالكیّت حقیقى خداى متعال نسبت به همهی هستى، خداوند مىتواند هرگونه تصرف تكوینى و تشریعى كه بخواهد در مورد هستى و تمامى موجودات اعمال نماید. یعنى در نظام مبتنى بر ولایت فقیه آنچه در ابتداى تأسیس نظام اتفاق مىافتد به این صورت است:
مغالطهاى كه در وارد كردن اشكال دور به رابطهی میان ولىّ فقیه و خبرگان وجود دارد در آن جاست كه مىگوید: «ولىّ فقیه اعتبارش را از مجلس خبرگان كسب مىكند» در حالى كه اعتبار خود خبرگان به امضاى ولىّ فقیه و از طریق تأیید توسّط شوراى نگهبان است كه خود این شورا اعتبارش را از رهبر گرفته است. و پاسخ آن هم همان طور كه گفتیم این است كه اعتبار ولىّ فقیه از ناحیهی خبرگان نیست بلكه به نصب از جانب امام معصوم(ع) و خداى متعال است و خبرگان در حقیقت رهبر را نصب نمىكنند بلكه طبق آنچه كه در فصل سوم این كتاب توضیح دادیم نقش آنان «كشف» رهبر منصوب به نصب عام از جانب امام زمان(ع) است. نظیر اینكه وقتى براى انتخاب مرجع تقلید و تعیین اعلم به سراغ افراد خبره و متخصّصان مىرویم و از آنها سؤال مىكنیم، نمىخواهیم آنان كسى را به اجتهاد یا اعلمیت نصب كنند بلكه آن فرد در خارج و در واقع یا مجتهد هست یا نیست، یا اعلم هست یا نیست، اگر واقعاً مجتهد یا اعلم است تحقیق ما باعث نمىشود از اجتهاد یا اعلمیت بیفتد و اگر هم واقعاً مجتهد و اعلم نیست تحقیق ما باعث نمىشود اجتهاد و اعلمیت در او بوجود بیاید. پس سؤال از متخصّصان فقط براى این منظور است كه از طریق شهادت آنان براى ما كشف و معلوم شود كه آن مجتهد اعلم (كه قبل از سؤال ما خودش در خارج وجود دارد) كیست. در اینجا هم خبرگان رهبرى، ولىّ فقیه را به رهبرى نصب نمىكنند بلكه فقط شهادت مىدهند آن مجتهدى كه به حكم امام زمان(ع) حق ولایت دارد و فرمانش مطاع است این شخص است.
جواب دیگرى هم كه مىتوانیم بدهیم (جواب سوم) این است كه بطور مثال، بنیانگذار جمهورى اسلامى ایران حضرت امام خمینى(قدس سره) اولین شوراى نگهبان را تعیین فرمودند و آن شوراى نگهبان صلاحیّت كاندیداهاى مجلس خبرگان رهبرى را تأیید كردند و آنان انتخاب شدند. امّا این مجلس خبرگان كارش تعیین رهبر بعدى است و بنابراین دورى در كار نیست. بله اگر اینگونه بود كه امام خمینى(قدس سره) با یك واسطه (شوراى نگهبان) مجلس خبرگان رهبرى را تأیید كرده بودند و در عین حال همین مجلس خبرگان، امام را به رهبرى تعیین كرده بود این كار، دور بود. این نظیر آن است كه ما ابتدا شمع روشنى داشته باشیم و با این شمع كبریتى را روشن كنیم و با آن كبریت شمع دیگرى را روشن كنیم كه اینجا دور نیست. بله اگر اینطور باشد كه روشنى شمع الف از كبریت گرفته شده در همان حال روشنى كبریت نیز از شمع الف حاصل شده باشد در این صورت دور مىشود و هیچ یك از شمع و كبریت روشن نخواهند شد.
ممكن است كسى بگوید در همان مجلس خبرگان اول این طور است كه گر چه آغاز و شروع رهبرى امام خمینى(قدس سره) ربطى به مجلس خبرگان ندارد امّا ادامهی رهبرى ایشان بستگى به تشخیص و تأیید و شهادت همین مجلس خبرگان دارد. بنابراین، اشكال دور نسبت به ابتداى رهبرى ایشان وارد نیست امّا در مورد ادامه رهبرى امام خمینى(قدس سره) اشكال دور پیش مىآید. زیرا ادامهی رهبرى ایشان به تأیید مجلس خبرگان است در حالى كه این مجلس خبرگان خود، اعتبارش را از امام خمینى(قدس سره) گرفته است و این دور است.
پاسخ این اشكال هم این است كه این مسئله نظیر این است كه ابتدا شمع الف روشن باشد (روشنى اول) و كبریتى را با آن روشن كنیم و بعد شمع الف خاموش شود و با همین كبریتى كه از شمع الف روشن شده بود دوباره آن شمع روشن كنیم (روشنى دوم) كه در اینجا دورى پیش نخواهد آمد. زیرا آنچه كه روشنى كبریت به آن وابسته بود روشنى اول شمع بود و آنچه به روشنى كبریت وابسته است ادامهی روشنى شمع الف و روشنى دوم آن است و این دور نیست:
در بحث ما هم این طور است كه امام خمینى(قدس سره) شوراى نگهبان را تعیین كردند و آن شورا صلاحیت كاندیداهاى مجلس خبرگان را امضا كرده ولى آنچه كه مجلس خبرگان پس از انتخاب و تشكیل، امضا مىكند ادامهی رهبرى امام خمینى(قدس سره) است و به دوران قبل از این (روشنى اول شمع الف) كارى ندارد و اعتبار آن دوران به تأیید مجلس خبرگان اول نیست بلكه بواسطهی نصب عام از ناحیهی امام زمان(ع) است و با این حساب دورى در كارى نیست.
خلاصهی این قسمت از بحث این شد كه اشكال دور در واقع مربوط به نظامهاى مبتنى بر دموكراسى و تفكّر مردم سالارى است و این اشكال را از آن جا گرفته و خواستهاند بر نظریهی ولایت فقیه نیز وارد كنند. امّا حقیقت این است كه این اشكال بر نظامهاى دموكراتیك وارد است و هیچ پاسخ مقبول و معقولى ندارد و مفرّى از آن وجود ندارد ولى در مورد نظام مبتنى بر ولایت فقیه با تحقیقى كه كردیم معلوم شد این اشكال مندفع است و به هیچ وجه وارد نیست.
1- از یك طرف مجلس خبرگان رهبر را تعیین مىكند در حالى كه اعتبار خود این خبرگان و كار آنها به رهبر باز مىگردد و این دور باطل است. پاسخ خود به این شبهه را شرح دهید.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله محمدتقی مصباح یزدی