جزئیات نماز از دیدگاه عترت

«أقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إلَی غَسَقِ اللَّیْلِ وَ قُرْآنَ الْفَجْرِ إنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً؛[1]
نماز را از اوّل آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپا دار و نیز نماز صبح را که نماز صبح مشهود فرشتگان است.»
در قرآن کریم اجمالاً به اوقات نمازهای پنجگانه‌ی شبانه‌روزی اشاره شده است از زوال ظهر امروز تا سپیده‌ی صبح فردا فریضه‌ی ظهر و فریضه‌ی عصر، فریضه‌ی مغرب و فریضه‌ی عشاء و فریضه‌ی صبح انجام می‌پذیرد؛ البتّه هر کدام از این فرایض پنجگانه و اوقات‌شان نیاز به تفصیل و تبیین جزئیّات دارد که در ظاهر قرآن نیامده و آن موکول به بیان رسول اکرم(ص) ائمّه‌ی هدی(ع) شده است ولذا در یک جا خطاب به رسول اکرم(ص) فرموده است:
«... وَ أنْزَلْنا إلَیْکَ الذَّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إلَیْهِمْ... ؛[2]
... ما این قرآن را به تو نازل کردیم تا برای مردم آنچه را که برای آنها نازل شده است بیان کنی ...»
و در جای دیگر هم خطاب به مردم فرموده است:
«... ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا... ؛[3]
... آنچه پیامبر به شما داده بگیرید و از آنچه که منعتان کرده باز ایستید ...»
به آنچه امر کرده عمل کنید و از آنچه نهی کرده خودداری نمایید. حال از جمله گفته‌های پیامبر اکرم(ص) این است که:
«اِنّی تارِکٌ فیکُمُ الثَّقَلَیْنِ کِتابَ اللهِ وَ عِتْرَتی اَهْلَ بَیْتی ما اِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِما لَنْ تَضِلُّوا اَبَداً وَ لَنْ یَفْتَرِقا حَتّیٰ یَرِدا عَلَیَّ الْحَوضِ؛[4]
من دو چیز گرانقدر از خود در میان شما باقی می‌گذارم؛ اگر به این دو متمسّک شوید، هیچگاه گمراه نمی‌گردید! آن دو، کتاب خدا و عترت و اهل بیت من هستند که هرگز از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا روز قیامت بر من وارد شوند.»
بنابراین تفاصیل و جزئیّات نماز هم مانند دیگر حقایق آسمانی قرآن باید از بیان رسول خدا و عترت و اهل بیت آن حضرت(ص) گرفته شود و بحمدالله این چنین هم شده است و در زمان غیبت دوازدهمین امام(ع) صنف بسیار محترم فقهای عظام با اجتهاد و استنباط احکام از آیات قرآن و بیانات عترت، تمام وظایف عملی امّت اسلامی را بیان کرده و در دسترس‌شان قرار داده‌اند.
«فَجَزاهُم الله عَن المُسلِمینَ خَیرَ الجَزاء»
 

 

آیه‌ی 78 سوره‌ی اسراء می‌فرماید:
«أقِمِ الصَّلاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إلی غَسَقِ اللَّیْلِ؛
نماز را از زوال آفتاب تا نهایت تاریکی شب برپا دار.»
این جمله اشاره به اوقات چهار فریضه از فرایض پنجگانه‌ی شبانه روزی یعنی نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء دارد که خورشید که از مشرق طلوع می‌کند تا وسط روز بالا می‌آید و به نصف النّهار می‌رسد و بعد به سمت مغرب متمایل می‌شود و از آن لحظه‌ی تمایل خورشید به سمت مغرب تعبیر به «دُلوک» و زوال شمس می‌شود و همان لحظه اوّل وقت نهار ظهر است و بعد از ادای فریضه‌ی ظهر وقت فریضه‌ی عصر است تا مغرب و لحظه‌ی مغرب اوّل وقت فریضه‌ی مغرب است و بعد از ادای فریضه‌ی مغرب وقت فریضه‌ی عشاء است تا نیمه‌ی شب که در آیه‌ی شریفه از آن تعبیر به «غسق اللّیل» شده است یعنی نهایت تاریکی شب. پس از لحظه‌ی زوال و تمایل خورشید از نقطه‌ی نصف النّهار به سمت مغرب تا نهایت تاریکی شب، اوقات چهار فریضه‌ی ظهر و عصر و مغرب و عشاء در آیه‌ی شریفه اجمالاً نشان داده شد و وقت فریضه‌ی صبح باقی ماند آن را هم جمله‌ی پایانی آیه نشان داده که:
«وَ قُرْآنَ الْفَجْر؛
وقت نماز صبح، لحظه‌ی طلوع فجر و سپیده دم است.»
در روایتی از امام باقر(ع) در تفسیر این جمله نقل شده که فرموده است:
«قُرآنَ الفَجْرِ صَلاةَ الغَداةِ؛[5]
قرآن فجر در آیه اشاره به نماز صبح است.»
جمله‌ی دیگری در آیه هست که:
«إنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ کانَ مَشْهُوداً؛
چه آن که قرآن فجر مورد مشاهده است.»
در روایات تفسیری آمده یعنی نماز صبح، مشهود ملائکه و فرشتگان شب و روز است، چون برحسب مستفاد از روایات، فرشتگانی که موکّل بر ضبط اعمال بندگان خدا در شب می‌باشند هنگام طلوع فجر، جای خود را به فرشتگان روز می‌دهند و می‌روند و از آن نظر که نماز صبح در همان آغاز طلوع فجر انجام می‌گیرد، طبعاً هر دو گروه از فرشتگان شب و روز آن را مشاهده کرده و شهادت بر وقوع آن می‌دهند از این جهت «نماز صبح» مشهود ملائکه‌ی شب و روز می‌باشد.
 

 

برای پی‌بردن به عظمت موقعیّت نماز و برکات روحی و معنوی آن بهتر است به بیانی شریف از رسول خدا(ص) بشنویم که فرموده است:
«اِنَّما مَنْزِلَةُ الصَّلَواتِ الخَمْسِ لِاُمَّتِی کَنَهْرٍ جارٍ عَلی بابِ اَحَدِکُمْ فَما ظَنُّ اَحَدِکُم لَو کانَ فِی جَسَدِهِ دَرَنٌ ثُمَّ اغْتَسَلَ فِی ذلِکَ النَّهْرِ خَمْسَ مَرَّاتِ فِی الیَومِ اَکانَ یَبْقَی فِی جَسَدِهِ دَرَنٌ فَکذلِکَ وَ اللهِ الصَّلَواتُ الْخَمْسُ لِاُمَّتِی؛[6]
همانا منزلت و جایگاه نمازهای پنجگانه برای امّت من مانند نهر آبی است که بر در خانه‌ی یکی از شما در جریان است اگر او آلودگی در بدنش بود و یک روز پنج بار در میان آن نهر آب خود را شستشو داد آیا باز در بدن او از آن آلودگی چیزی باقی می‌ماند بدیهی است که نمی‌ماند، به خدا قسم! نمازهای پنجگانه برای امّت من نیز اینگونه اثرگذار است.»
«وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالحَقِّ بَشیراً وَ نَذیراً اِنَّ اَحَدَکُمْ لَیَقُومُ اِلَی وُضُوئِهِ فَیَتَساقَطُ عَنْ جَوارِحِه الذُّنُوبُ فَاِذا اسْتَقْبَلَ اللهَ بِوَجْهِهِ وَ قَلْبِهِ لَمْ یَنْفَتِلْ عَنْ صَلاتِهِ وَ عَلَیْهِ مِنْ ذُنُوبِهِ شَیءٌ کَما وَلَدَتْهُ اُمُّه؛[7]
سوگند به خدایی که مرا به حق برانگیخته است تا بشارت‌دهنده به نیکان و بیم‌دهنده به بدان باشم یکی از شما که به وضو گرفتن برمی‌خیزد، گناهان از اعضاء و جوارحش فرو می‌ریزد و آنگاه که رو به خدا ایستاد و با چهره‌ی قلب و روحش با خدا مواجه گشت، از نماز فارغ نمی‌شود مگر با جانی که از آلودگی گناهان پاک گشته آن گونه که گویی از مادر متولّد شده است.»
البتّه با این شرط که با چهره‌ی جان و قلبش رو به خدا رفته باشد نه فقط با صورت جسمش به سمت مکّه ایستاده و قلباً از خدا روی گردانده باشد. بنابراین اگر ما به خود بیاییم و ارزش کار خود را بفهمیم، باید هر صبح و ظهر و شب که به نماز می‌ایستیم یعنی قطره‌ی وجود خود را به دریای بیکران طهارت و قداست قرب الهی مرتبط می‌سازیم باید با روحی مطهّر از آلودگی‌ها و منوّر به نور معرفت و محبّت خدا برگردیم.
همانطور که قبلاً اشاره شد آیا شما در کجای عالم سراغ دارید که سلطان کریمی یک گدای بینوایی را به دربار خود دعوت کند آنگاه آن گدای بینوا از دربار آن سلطان کریم با پای برهنه و دست خالی برگردد؟! این شدنی نیست بلکه او سراپا غرق در انواع انعام و احسان از بارگاه سلطان برمی‌گردد مگر این که آن گدا یک آدم رذل پست بی‌تربیتی باشد که وقتی وارد کاخ سلطان شد بنا کند به جفتک‌پرانی و آوازه‌خوانی کردن و به جای عرض احترام و ادب به حضور سلطان، نشستن با کلفت و نوکرها و نگهبانان گفتن و خندیدن که در این صورت او نه تنها لایق انعام و احسان نیست، بلکه سزاوار این است که با چند تا پس‌گردنیِ محکم از کاخ بیرونش کنند تا آدم شود و حدّ خود و آداب و رسوم حضور در محضر سلطان را بشناسد.
 

 

1- در آیه ۷۸ سوره‌ی اسراء، «قرآن فجر»  اشاره به چیست؟
2- درباره جمله «نماز صبح، مشهود ملائکه و فرشتگان شب و روز است» در روایات تفسیری چه آمده است؟
3- رسول خدا(ص)، برای پی‌بردن به عظمت موقعیّت نماز و برکات روحی و معنوی آن چه فرمودند؟

 

 

[1]- سوره‌ی اسراء، آیه‌ی 78.
[2]- سوره‌ی نحل، آیه‌ی 44.
[3]- سوره‌ی حشر، آیه‌ی 7.
[4]- المراجعات، صفحه‌ی 19.
[5]- مستدرک الوسائل، جلد 3، صفحه‌ی 123.
[6]- مستدرک الوسائل، جلد 3، صفحه‌ی 12.
[7]- مستدرک الوسائل، جلد 3، صفحه‌ی 39.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی‌مسجد هدایت

آیت الله سید محمد ضیاءآبادی