اعمال مخالف طبع در حج

اسرار روحی حجّ| ۸

۶- چرا در حجّ، اعمالی که به ظاهر پسندیده‌ی طبع و عقل انسان نیست، مقرّر شده است؟

باید توجّه داشت، اعمال عبادی، اقسام مختلف دارد. بعضی از آنها در عین آن که عبادت است و برای اطاعت امر خدا آورده می‌شود، دارای حظّ نفسانی هم می‌باشد و آدمی بالطّبع نیز تمایل و گرایش به آن دارد، مانند ازدواج کردن و غذا خوردن و خوابیدن و امثال این امور که ممکن است هم عنوان عبادت و امتثال امر خدا به خود بگیرد و هم وسیله‌ی ارضای تمایل نفس و طبیعت گردد.
قسم دیگر، کارهایی است که لذّت نفسی ندارد ولی از نظر عقل، مورد رغبت و میل انسان است، مانند تحصیل علم و احسان به مستمندان و دستگیری از افتادگان و راهنمایی گم‌گشتگان و نظایر آن که گر چه هوای نفس و شهوت حیوانی، طالب آن نیست ولی از دیدگاه عقل، مطلوب و نزد خردمندان مقبول است. لذا وقتی در مسیر عبادت هم افتاد و برای جلب رضای خدا انجام شد، جنبه‌ی عبادت و مطلوبیّت الهی، با جنبه‌ی مطلوبیّت عقلی توأم می‌شود.
حال، البتّه این دو قسم عبادت، عبادت خدا هست ولی چون با حظّ نفسانی و عقلانی توأم است، طبعاً تحصیل اخلاص در آنها مشکل می‌شود. یعنی انسان، بطور قطع نمی‌تواند مطمئن شود که داعی و محرّک منحصرش در انجام این امور، خدا بوده و اصلاً عامل دیگری در آن دخالت نداشته؛ بلکه اگر آدمی، در بسیاری از این اعمال که به عنوان عبادت انجام می‌دهد، دقّت و کنجکاوی کند، خواهد دید سهم عقل و نفس در این قبیل عبادات، بیش از سهم خدا بوده و قهراً جنبه‌ی عبادت، مقهور جنبه‌ی اتّباع از عقل و نفس، واقع شده و نتیجتاً برای سرکوبی نفس امّاره‌ی هوسبازِ ریاکارِ منافق، سلاح مؤثّر قاطعی به کار نرفته است.
بلکه شیطان در این موارد، با حیله‌گری‌های فراوان، وسوسه‌های گمراه‌کننده‌اش را در لفّافه‌ی عبادت و کار خیر و تحصیل علم و انفاق و حبّ اشتهار و سایر اغراض و اهواء نسفانی، آلوده می‌سازد و اعمال عبادی را، از ارزش و بهای واقعی می‌اندازد.
امّا قسم دیگری از عبادات در شرع مقدّس داریم که از حظوظ نفسانی و فایده‌های عقلانی در آنها خبری نیست بلکه یک سلسله اعمالی است که نه نفس به انجام آن مایل است و نه عقل به استحسان آن حاکم. مانند بیرون آمدن از لباس متعارف و رسمی و پوشیدن دو قطعه پارچه‌ی بی‌دوخت، برهنه نمودن پا و سر، ترک بسیاری از عادات مألوفه، در حال احرام، چرخیدن دور یک خانه‌ی سنگی، بوسیدن یک سنگ سیاه منصوب در رکن کعبه، هفت بار رفتن و برگشتن میان دو کوه صفا و مروه، توقّف نمودن به قید الزام در اوقات معیّن میان بیابان‌های سوزان پر از خاک و سنگ منی و عرفات و مشعر، پرتاب نمودن سنگریزه‌های معدود به ستون‌های مخصوص در بیابان منی که بدیهی است این کارها نه مطلوب نفس است و نه محبوب عقل.
نه نفس انسان از اینها لذّتی می‌برد و نه عقل انسان برای آنها فایده و فلسفه‌ای می‌فهمد بلکه فقط امر خدا و فرمان خالق یکتا و آفریدگار عقل و نفس است که انسان مسلمان را وادار به انجام این سلسله اعمال می‌سازد بدون اینکه توقّع و انتظار رسیدن به یک لذّت نفسی یا بهره‌ی عقلی از ادای این وظایف در نظرش باشد زیرا در منطق یک مسلمان تربیت‌یافته‌ی در مکتب توحیدی قرآن، تنها عامل تأمین سعادت و کمال نهایی انسان، اسلام است:
اِنَّ الدّينَ عِنْدَ اللهِ الاِسْلامَ.[1]
اسلام، یعنی تسلیم خدا گشتن و مطیع صرف خدا بودن، عقل و اراده و اختیار خود را در جنب علم و اراده و اختیار حضرت خالق فانی ساختن، به هر سَمتی که او می‌خواهد چرخیدن و به هر شکلی که او دوست دارد، متشکّل شدن. عالی‌ترین فلسفه‌ی اوامر و نواهی در شرع مقدّس – از نظر روشندلان واقع‌بین – همانا به‌دست آوردن روح تسلیم و خضوع در مقابل حضرت واهب‌الکمال و بخشاینده‌ی جمال است.
خدایی که مشک آفریند ز خون / ز سنگ آتش لعل آرد برون
زمرّد دهد توده‌ی خاک را / عطارد دهد طارم افلاک را
ز ابر افکند قطره‌ای سوی یم / ز صلب آورد نطفه‌ای در شکم
از آن قطره لؤلؤی لالا کند / وزین قامت سرو بالا کند
دهد نطفه را صورتی چون پری / که کرده است در آب صورتگری!
کواکب را به قدرت کار فرمای / صنایع را به حکمت گوهر آرای
جواهربخش فکرت‌های باریک / به‌روزآرنده‌ی شب‌های تاریک
سواد دیده‌ی باریک‌بینان / انیس خاطر خلوت نشینان
نگه‌دارنده‌ی بالا و پستی / گوا بر هستی او جمله هستی
آری! اگر فرضاً هیچ فایده‌ای از فواید اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و بهداشتی در امر و نهی و حلال و حرام شرع مقدّس، از حجّ و غیر حجّش نبود، جز همین یک فایده‌ی عظیم انسانی، یعنی اسلام و تسلیم شدن در مقابل ولی نعمت حیات‌بخش عقل و هوش‌آفرین و مأنوس گشتن با منبع کمال و سرچشمه‌ی حیات و در نتیجه منوّر ساختن حقیقت جان به نورانیّت آن نورالسّموات و الارض، کافی بود که انسان عاقل و عارف را با شوق وافر و اهتمام کامل، به انجام اعمال عبادی و پرهیز از گناه، وادارد.
در دنیا، چه فسلفه‌ای عالی‌تر از تقرّب به خدا و چه حظّ و نصیبی شریف‌تر از رضا و خشنودی خدا می‌شود تصوّر کرد؟!
وَ رِضْوانٌ مِنَ اللهِ اَكْبَرُ.[2]
و خشنودی از جانب خدا، بزرگتر [از همه چیز] است.

آنچه مهمّ است!

مسلمان معتقد به خدا، نظر به خودِ کار ندارد که دارای فایده و فلسفه‌ای هست یا نیست. آنچه در نظر او مهم و با ارزش است، موضوع رضای خداست که بنده را بنده‌ی مطیع و فرمانبردار خود ببیند و بس. حالا این هدف و غرض اعلی، از طریق انجام هرگونه کاری که بدست آمد، خوش آمد.
ما چون اکثراً به آثار عظیم اخلاص در عمل توجّه نداریم و نمی‌دانیم که اگر حال خلوص و تسلیم در مقابل خدا، در دل و جان آدمی پیدا شود، چه سرمایه‌ی عظیمی برای او خواهد بود و چه بهره‌ها و سعادت‌های ابدی بوجود خواهد آورد؛ لذا کاری که عقل ابتدایی، برای آن فایده‌ای نشناسد و طبع آدمی آن را نپسندد، با نظر شکّ و تردید به آن نگاه می‌کنیم و نمی‌توانیم این حقیقت را بفهمیم که شریف‌ترین و ارجمندترین اعمال، آن عملی است که محضاً خداپسند باشد؛ هر چند از نظر نفس و عقل سطحی، محکوم و مردود شناخته شود و کار خداپسندِ خالص نیز، آن است که صرفاً به منظور اطاعت امر ذات اقدس او که تنها راه جلب رحمت بی‌پایان حق و موجب تقرّب به کمال مطلق است، انجام داده شود و رسیدن به هیچ فایده و بهره‌ای، منظور از آن کار نباشد. اگر چه این چنین عمل زنده و با واقعیّتی به دنبال خود، همه گونه فواید و منافع دنیایی و عُقبایی خواهد داشت ولی همه، از تبعات قهری آن عمل پاک و منوّر خواهد بود. نه منظور اصیل و غایت بالذّات. (دقّت شود).
کارهایی که داعی نفسانی و عقلانی ندارد و محضاً برای اطاعت امر خداست، در بوجود آوردن حال خلوص و تسلیم، فوق‌العاده مؤثّر است و آدمی را بنده‌ی خالص خدا می‌سازد و در آن صورت، به‌حق، قابلیّت عنوان «عبدالله» پیدا می‌کند زیرا در مورد کارهای عقل‌پسند و طبع‌پسند که همه‌ی مردم انجام می‌دهند، عبد خالص از غیر خالص، امتیاز پیدا نمی‌کند و خداپرست و هواپرست شناخته نمی‌شود.
همه ازدواج می‌کنند؛ امّا معلوم نمی‌شود، کدام برای خدا و کدام برای هوی است، همه دنبال تحصیل علم می‌روند؛ امّا مشخّص نمی‌گردد چه کسی برای امتثال امر خدا و اِعلای کلمه‌ی حق و هدایت خلق، اشتغال به تحصیل علم داشته و چه کسی برای نیل به اغراض دنیایی و اهواء نفسانی، تن به رنج دانش‌طلبی داده است. همه احسان به مستمندان و دستگری از درماندگان می‌نمایند؛ امّا ریاکاران و شهرت‌طلبان، از خداجویان و آخرت‌خواهان، تمیّز روشنی پیدا نمی‌کنند.
ولی کاری که از نظر عقل و نفس، عاری از فایده می‌نماید و فاقد هرگونه اثر دیده می‌شود، در عالم عبودیّت و بندگی، محک بسیار خوبی است برای تمیز دادن خالص از مغشوش، ایمان از نفاق و شک از یقین.
وَ مَنْ اَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ اَسْلَمَ وَجْهَهُ للهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ.[3]
چه کسی از حیث دین [و بندگی] زیباتر است از کسی که چهره‌ی [قلب] خود را تسلیم خدا کرده و متّصف به نیکوکاری باشد؟
یعنی؛ کار نیکو و فعل حَسَن، آن کاری است که فقط بر اساس تسلیم خدا گشتن و اراده و خواست خود را، فانی در اراده و خواست خدا نمودن، انجام شود و لذا، خداوند حکیم، از نظر تمحیص[4] قلوب و آزمایش دل‌ها و پرورش دادن جوهر جان‌ها و رساندن آنان به غایتی که در سیر تکوینی خود دارند از سعادت و شقاوت و بارز ساختن آنچه در کمون ذاتشان می‌باشد از خبث طینت و یا پاکی سریرت، در ضمن مقرّرات دینی و اعمال عبادی، یک سلسله کارهایی را گنجانیده است که به ظاهر نه حظّ نفسانی دارند و نه فایده عقلانی بلکه احیاناً و بعضاً، بصورت کودکانه و نامتناسب با روش ارباب متانت و وقار، به نظر می‌آید.
لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ.[5]
تا آن کس که هلاک می‌شود [و جهنّمی می‌گردد] با دلیل روشن، هلاک شود [و روح آلوده به شکّ و تردید خود را بشناسد] و آن کس که زنده می‌شود [و بهشتی می‌گردد] با دلیل روشن زنده شود [و قلب سلیم و مخلص خود را، وجدان نماید].

خودآزمایی

1- اقسام مختلف اعمال عبادی را بیان کنید. حج در کدام دسته قرار می‌گیرد؟
2- اگر فرضاً هیچ فایده‌ای از فواید اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و بهداشتی در حجّ نبود، کدام فایده‌ی عظیم انسانی، کافی بود که انسان عاقل و عارف را با شوق وافر و اهتمام کامل، به انجام اعمال حج وادارد؟
3- کارهایی که داعی نفسانی و عقلانی ندارد و محضاً برای اطاعت امر خداست، از چه جهت فوق‌العاده مؤثّر هستند؟چرا؟