بخش چهارم ـ احکام عمومی عقدها| ۲
فصل دوم ـ تقسیماتی از عقد
مقدمه
عقد به لحاظهای مختلف تقسیمات متفاوتی دارد. ما در این فصل به برخی از آنها که در بحث قراردادهای بانکی و بحثهای آینده در این نوشتار به آنها نیاز داریم اشاره میکنیم.
۱ـ عقد صحیح و عقد غیرصحیح
عقد به اعتبار صحت و عدم صحت دو نوع است:
الف: عقد صحیح، عقدی است که ارکان و شرایط آن (طرفین، موضوع عقد، صیغه) بهطور کامل فراهم شده باشد. چنین عقدی اثر خاص خودش را خواهد داشت.
ب: عقد غیرصحیح، عقدی است که یک یا چند رکن از ارکان آن فراهم نبوده یا خلل و خدشهای در آنها وجود داشته باشد.
به طور مثال؛ یکی از ارکان عقد، بلوغ طرفین عقد است. بنابراین عقدی که یک یا هر دو طرف عقد غیربالغ باشند، صحیح نیست.
نتیجه اینکه هر عقدی اثری دارد، مثلا: اثر عقد بیع، انتقال مالکیت مال از فروشنده به خریدار و انتقال مالکیت بهاء از خریدار به فروشنده میباشد. اگر عقد بیع صحیح باشد یعنی ارکان و شرایط آن کامل باشد انتقال مالکیتها صورت میگیرد. اما اگر به دلیلی یکی از ارکان و یا شرایط آن فراهم نباشد اثر عقد متوقف میشود.
۲ـ عقد اصالتی، عقد وکالتی، و عقد فضولی
عقد اصالتی، عقدی است که در آن طرفین، عقد را از طرف خود و برای خود منعقد میکنند.
عقد وکالتی، عقدی است که در آن یکی از طرفین، عقد را برای کسی انجام دهد که از وی وکالت و نمایندگی دارد.
مثال: فردی به وکیل خود وکالت میدهد که خانهای را برای وی خریداری نماید. این عقد از طرف خریدار، وکالتی میباشد.
عقد فضولی، عقدی است که در آن یکی از طرفین، عقد را به نیابت و از طرف کسی انجام دهد که از وی وکالت یا اجازه، نداشته باشد.
نکته: عقد فضولی به خودی خود باطل نمیباشد، ولی در عین حال عقد صحیح نمیباشد و صحت آن منوط به اجازه فرد میباشد. اگر اجازه داد در این صورت عقد صحیح است و اثر آن جاری میشود اما اگر اجازه ندهد، عقد باطل میشود. به همین جهت این نوع عقد را «عقد متزلزل» نیز میگویند؛ و تزلزل آن به این جهت است که صحت آن متوقف بر اجازه ملک است و الا عقد باطل میشود.[1]
۳ـ عقد مطلق و عقد مشروط
۱. عقد مطلق: عقدی است که بدون هیچ قید و شرطی منعقد شده، اثر آن فوراً ظاهر میشود. مانند اینکه کسی خودروی خود را بدون قید و شرط به دیگری میفروشد.
۲. عقد مشروط: عقدی است که در ضمن آن شرطی یا شرایطی به نفع یکی از طرفین یا هر دوی آنها و یا به نفع شخص ثالث مقرر شود.
شرایط ضمن عقد و محدودیتهای آن
شرطهایی که در ضمن عقد، طرفین ملتزم به آن میشوند، «شرط ضمن عقد» نامیده میشود. شرط، چیزی اضافه بر ارکان عقد است که بهطور طبیعی هنگام انعقاد عقد، طرفین آن شرط را ملتزم میشوند. البته هر شرطی را نمیتوان ضمن عقد مقرر کرد بلکه محدودیتهایی دراینباره وجود دارد که در ذیل بیان میگردد.
۱. شرط باید خلاف مقتضای ذات عقد نباشد.[2]
مقتضای ذات عقد، نتیجه و اثر مستقیمی است که طرفین به قصد حصول آن، عقد را منعقد کردهاند.
برای مثال عقد بیع، تملیک عین (انتقال مالکیت عین از بایع به مشتری) در برابر عوض معلوم است. یعنی به محض وقوع عقد، مشتری، مالک مبیع و بایع، مالک ثمن میشود.
مثلا اگر در عقد بیع شرط شود که مبیع به مالکیت مشتری در نیاید، این شرط، خلاف مقتضای عقد بوده، باطل است و افزون بر آن مبطل عقد هم است.
تبصره: برخی از شرطها افزون براینکه خودشان باطل هستند اگر در ضمن عقدی شرط شوند، عقد را هم باطل میکنند، اما برخی از شرطهای باطل، فقط خودشان باطل هستند و خللی بر اصل عقد وارد نمیسازند. بحث انواع شرط در کتابهای مفصل فقهی و حقوقی بیان شده است.[3]
۲. شرط باید غیرمقدور نباشد[4]
هرگاه عمل به مفاد شرط ضمن عقد، برای مشروطعلیه ـ هر چند با واسطه ـ مقدور شرعی یا عقلی نباشد شرط باطل است.
مثال؛ خانهات را اجاره میکنم به شرط اینکه تا فردا تمامی ستونهای آن را برداری.
۳. شرط باید منفعت عقلایی داشته باشد
مثال؛ خانهام را به شما میفروشم به شرط اینکه که به مدت یک سال، هر روز یک سطل آب از چاه بکشید و دوباره در چاه خالی کنید، این شرط باطل است.
۴. شرط باید مخالف با کتاب خدا و سنت نباشد[5]
مثال؛ شرط شُرب خمر، شرط قتل انسان محترم، شرط ربا در ضمن عقد قرض، شرط اینکه شخص غیروارث، وارث شود که همه این شرطها به خاطر خلاف کتاب و سنت بودن، باطل میباشند.
۵. شرط باید مجهول نباشد
مثال؛ کسی خانهاش را بفروشد به شرط اینکه مشتری علاوه بر پرداخت ثمن یک کاری که معلوم هم نیست برای او انجام بدهد.
۴ـ عقد لازم و عقد جایز
الف: عقد لازم، عقدی است که بعد از انعقاد قرارداد طرفین حق فسخ آن را ندارند و باید ملتزم به مفاد قرارداد باشند.
ب: عقد جایز، عقدی است که بعد از انعقاد قرارداد، طرفین حق دارند که آن را فسخ نمایند. یعنی طرفین مجاز به فسخ آن هستند.
تشخیص اینکه چه عقدهایی لازم و چه عقدهایی جایز هستند فرمول خاصی ندارد. عقدهای لازم و جایز در قراردادهای بانکی به ترتیب عبارت است از:
عقود لازم: بیع[6] (بیع نقدی، بیع اقساطی، بیع سلف، خرید دین)، اجاره[7]، اجاره به شرط تملیک، قرض[8]، مزارعه، مساقات و...
عقود جایز: شرکت[9] (مشارکت مدنی و مشارکت حقوقی)، جعاله[10]، وکالت[11]، عاریه[12]، مضاربه[13] و... .
خودآزمایی
1- اثر عقد بیع چیست؟
2- عقد اصالتی، عقد وکالتی، و عقد فضولی را تعریف کنید.
3- محدودیتهای شروط ضمن عقد را نام ببرید.
پینوشتها
[1]. استفتاءات امام خمینی(ره)، ج۲، ص: ۷۹؛ ترجمه تحریر الوسیله ج۱، ص: ۷۰۰.
[2]. کتاب منهاج الصالحین، ج۲ ص۴۲.
[3]. فرهنگ اصطلاحات فقهی حقوقی معاملات؛ قانون مدنی ایران، مادههای ۲۳۲ـ۲۴۶.
[4]. کتاب منهاج الصالحین، ج۲ ص۴۲.
[5]. همان.
[6]. ترجمه تحریرالوسیله، ج۱، ص ۵۷۵.
[7]. همان، ص۶۵۱.
[8]. همان، ص۷۴۰.
[9]. همان، ص۷۱۰.
[10]. همان، ص۶۶۹.
[11]. همان، ج۲، ص ۴۹.
[12]. همان، ج۱، ص ۶۷۳.
[13]. همان، ص ۶۹۲.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجتالاسلام والمسلمین جواد عبادی