دربارهی ثواب عیادت بیمار نیز روایاتی رسیده است که به عنوان نمونه به چند مورد اشاره میکنیم.
امام هشتم علیه السلام فرمود:
أیُّما مُؤمنٍ عادَ اَخاهُ فی مَرَضِهِ فَاِنْ کانَ حینَ یُصْبِحُ شَیَّعَهُ سَبْعُونَ ألْفَ مَلَکٍ فَاِذا قَعَدَ عِنْدَهُ غَمَرَتْهُ الرَّحْمَةُ وَ اسْتَغْفَرُوا لَهُ حَتّی یُمْسِیَ وَ إن کانَ مَساءً کانَ لَهُ مِثْلُ ذلِکَ حَتّی یُصْبِحَ.[1]
هر مؤمنی که مؤمنی را در بیماریاش عیادت کند، اگر صبح باشد هفتاد هزار ملک او را تشییع [بدرقه و همراهی] کنند و چون نزد او بنشیند رحمت [خدا] او را فرا گیرد و فرشتگان تا شب برای او استغفار کنند، و اگر شب باشد همین اجر تا صبح برای او خواهد بود.
در حدیث دیگری میخوانیم که رسول گرامی صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
أیُّما مُؤمِنٍ عادَ مَریضاً خاضَ فِی الرَّحْمَةِ فَاِذا قَعَدَ عِنْدَهُ اِسْتَنْقَعَ فیها فَإذا عادَهُ غُدْوَةً صَلّی عَلَیْهِ سَبْعُونَ ألْفَ مَلَکٍ إلی أنْ یُمْسِیَ وَ إنْ عادَهُ عَشِیَّةً صَلّی عَلَیْهِ سَبْعُونَ ألْفَ مَلَکٍ حَتّی یُصْبِحَ.[2]
هر مؤمنی که به دیدار بیماری برود در رحمت خدا وارد میشود و زمانیکه نزد آن بیمار بنشیند در خدمت خدا فرو میرود. اگر صبحگاهان به عیادت او برود هفتاد هزار فرشته تا شام او را دعا میکنند و اگر شامگاهان از وی عیادت کند تا صبح هفتاد هزار فرشته به او دعا میکنند.
در روایت دیگری از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم آمده است که فرمود:
إذا عادَ الرَّجُلُ أخاهُ الْمُسْلِمَ مَشى فی خُرافَةِ الْجَنَّةِ حَتّى یجْلِسَ فَإذا جَلَسَ غَمَرَتْهُ الرَّحْمَةُ فَإِنْ كانَ غُدْوَةً صَلّى عَلَیهِ سَبْعُونَ ألْفَ مَلَكٍ حَتّى یصْبِحَ.[3]
شخصی که به عیادت برادر مسلمان خود میرود در میان میوههای چیده شدهی بهشتی راه میرود و هنگامی که نزد بیمار بنشیند رحمت خدا او را فرا میگیرد. اگر صبح به دیدن او برود تا روز دیگر هفتاد هزار فرشته بر او دعا میکنند.
مرحوم سیّد رضی نیز در این باره روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم نقل میکند که فرمود:
مَنْ عادَ مَریضاً لَمْ یَزَلْ یَخُوضُ الرَّحْمَةَ حَتّی یَجْلِسَ فَإِذا جَلَسَ اُغْتُمِسَ فیها.[4]
کسی که به عیادت بیمار میرود همیشه در میان رحمت الهی راه میرود تا بنشیند، آنگاه که نزد بیمار نشست غرق در رحمت خدا میگردد.
از صحابه خواجهای بیمار شد
واندر آن بیماری او چون تارشد
مصطفی آمد عیادت سوی او
چون همه لطف و کرم بُد خوی او
در عیادت رفتن تو فایده است
فایدهی آن باز بر تو عایده است[5]
از برخی روایات استفاده میشود که دعا بر بالین بیمار به اجابت نزدیکتر است زیرا لطف و عنایت خاص خداوند به همراه دلهای شکسته است و مؤمن بیمار از این فضیلت برخوردار میباشد:
پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
یُعَیِّرُ اللهُ عَزَّوَجَلَّ عَبْداً مِنْ عِبادِهِ یَوْمَ الْقِیمَةِ فَیَقُولُ: عَبْدِی! ما مَنَعَکَ إِذا مَرِضْتُ أَنْ تَعُودَنی فَیَقُولُ سُبْحانَکَ سُبْحانَکَ أَنْتَ رَبُّ الْعِبادِ لا تَأْلَمُ وَ لا تَمْرَضُ فَیَقُولُ مَرِضَ أَخُوکَ الْمُؤْمِنُ فَلَمْ تَعُدْهُ، وَ عِزَّتی وَ جَلالی لَوْ عُدْتَهُ لَوَجَدْتَنی عِنْدَهُ ثُمَّ لَتَکَفَّلْتُ بِحَوائِجِکَ فَقَضَیْتُها لَکَ وَ ذلِکَ مِنْ کَرامَةِ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ وَ أَنَا الرَّحْمنُ الرَّحیمُ.[6]
روز قیامت خدای عزّوجلّ بندهای از بندگان خود را ملامت میکند و میفرماید: ای بندهی من! چه چیز تو را بازداشت از عیادت من آن هنگام که بیمار شدم [: چرا به عیادت من نیامدی]؟ عرض میکند: خدایا! تو خالق جهانی، درد و ناراحتی و مرض دربارهی تو معنا ندارد، تو منزّهی از اینکه مریض شوی. میفرماید: برادر مؤمن تو بیمار شد و به عیادتش نرفتی. به عزّت و جلالم سوگند، اگر به دیدنش میرفتی مرا نزد او مییافتی و هر حاجتی داشتی بر میآوردم و این به خاطر احترامی است که بندهی مؤمن نزد من دارد و من خدای رحمان و رحیمم.
مولوی این حدیث را به نظم درآورده است با این تفاوت که میگوید خدای متعال به حضرت موسی وحی کرد. آنگاه قسمت اول حدیث را تحت این عنوان «چرا به عیادت من نیامدی» به نظم درآورده و میگوید:
آمد از حق سوی موسی این عتیب
کای طلوع ماه تو دیده زجَیب
مشرقت کردم ز نور ایزدی
من حقم رنجورگشتم نامدی
گفت سبحانا تو پاکی از زیان
این چه رمز است این بکن یارب بیان
باز فرمودش که در رنجوریم
چون نپرسیدی تو از روی کرم
گفت یارب نیست نقصانی تو را
عقل گم شد این گره را برگشا
گفت آری بندهی خاص گزین
گشت رنجور او منم نیکو ببین
هست معذوریش معذوری من
هست رنجوریش رنجوری من
هرکه خواهد همنشینی با خدا
او نشیند در حضور اولیا[7]
و به خاطر اهمیت این وظیفهی سنگین و حق واجب است که حضرت سجّاد علیه السلام آنگاه که همسایگان و دوستان خود را یاد میکند از خدای متعال به استغاثه میخواهد که به آنان توفیق دهد تا از بیماران خود عیادت کنند، آنجا که میگوید:
أللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ الِهِ وَ تَوَلَّنی فی جِیرانی وَ مَوالِیَّ الْعارِفینَ بِحَقِّنا وَ الْمُنابِذینَ لِاَعْدائِنا بِأَفْضَلِ وَلایَتِکَ وَ وَفِّقْهُمْ لِإِقامَةِ سُنَّتِکَ وَ الْاَخْذِ بِمَحاسِنِ اَدَبِکَ فِی اِرْفاقِ ضَعیفِهِمْ وَ سَدِّ خَلَّتِهِمْ وَ عِیادَةِ مَریضِهِمْ...[8]
خداوندا! به روان مقدس محمد و آل محمد رحمت فرست و مرا در ادای حقوق همسایگان و دوستانم که شناسای حق مایند و با دشمنان ما در ستیز هستند به برترین وجه یاری ده و توفیقشان عطا کن تا سنّتهای مقدس تو را بر پای دارند و به آداب پسندیده تربیت شوند و به آنان توفیق ده تا دست حمایت به سوی مستمندان پیش آورند و قوّت خویش را در راه کمک ضعفا به کار برند، به دوستی تیرهبختان برخیزند و از بیمارانشان عیادت کنند.
دیدار بیمار آدابی دارد که هنگام عیادت باید آنها را رعایت کرد و از جملهی آن آداب، هدیه است که در این مورد به بیان یک روایت اکتفا میشود:
عَنْ مَوْلی لِجَعْفَرِ بنِ مُحَمَّدٍ قالَ: مَرِض بَعْضُ مَوالِیهِ فَخَرَجْنا اِلَیْهِ نَعُودُهُ وَ نَحْنُ عِدَّةٌ مِنْ مَوالی جَعْفَرٍ فَاسْتَقْبَلَنا جَعْفَرٌ فی بَعْضِ الطَّریقِ فَقالَ لَنا: اَیْنَ تُریدُونَ؟ فَقُلْنا نُریدُ فُلاناً نَعُودُهُ، فَقالَ لَنا: قِفُوا فَوَقَفْنا فَقالَ مَعَ اَحَدِکُمْ تُفّاحَةٌ اَوْ سَفَرْجَلَةٌ اَوْ اُتْرُجَّةٌ اَوْ لُعْقَةٌ مِنْ طِیبٍ اَوْ قِطْعَةٌ مِنْ عُودِ بُخُورٍ؟ فَقُلْنا ما مَعَنا شَیْءٌ مِنْ هذا فَقالَ: أَ ما تَعْلَمُونَ أَنَّ الْمَریضَ یَسْتَریحُ اِلی کُلِّ ما اُدْخِلَ بِهِ عَلَیْهِ.[9]
بعضی از دوستان امام صادق علیه السلام به دیدن بیماری میرفتند. در بین راه به امام صادق علیه السلام برخوردند، فرمود: کجا میروید؟
ـ عیادت مریض.
ـ آیا برای مریض هدیهای از قبیل سیب، به، اترج یا مقدار کمی عطر یا قطعهای از عود با خود میبرید؟
ـ نه.
- مگر نمیدانید هدیه بردن مایهی آرامش خاطر بیمار میشود؟
همچنین رسول گرامی صلّی الله علیه وآله وسلم دربارهی بردن هدیه برای بیمار فرمود:
مَنْ اَطْعَمَ مَریضاً شَهْوَتَهُ اَطْعَمَهُ اللهُ مِنْ ثمارِ الْجَنَّةِ.[10]
هر کس بیماری را به آنچه دوست دارد اطعام کند خداوند متعال از میوههای بهشت به او خواهد داد.
کسانی كه به دیدار بیمار میروند وقتی نزد او مینشینند باید این نكات را رعایت كنند:
دعا برای بیمار:
رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود:
عُودُوا الْمَرْضى وَ اتَّبِعُوا الْجَنائِزَ یذَكِّرْكُمُ الْاخِرَةَ وَ تَدْعُوا لِلْمَریضِ، فَتَقُولُ اَللّهُمَّ اِشْفِهِ بِشِفائِكَ وَ داوِهِ بِدَوائِكَ وَ عافِهِ مِنْ بَلاَئِكَ.[11]
بیماران را عیادت كنید و در تشییع جنازهها شركت نمایید كه این كار آخرت را به یاد شما میآورد و برای بیمار دعا كنید و بگویید: خدایا! او را به شفای خود شفا مرحمت كن و به دوای خویش مداوا فرما و از بلای خود او را در امان بدار.
و در حدیث دیگری فرمود:
إِذا دَخَلَ أَحَدُكُمْ عَلى أَخیهِ عائِداً لَهُ فَلْیدْعُ لَهُ وَ لْیطْلُبْ مِنْهُ الدُّعاءَ فَإِنَّ دُعائَهُ مِثْلُ دُعاءِ الْمَلائِكَةِ.[12]
زمانی كه یكی از شما به عیادت برادر دینی خود میرود باید برای او [: بیمار] دعا كند و از او نیز بخواهد برای وی [: عیادت كننده] دعا كند كه دعای بیمار مثل فرشته است.
یكی دیگر از آداب عیادت بیمار این است كه انسان او را دلداری دهد و روحیهاش را تقویت كند و با گفتن مطالبی (از این قبیل كه بزودی كسالت و بیماریت برطرف خواهد شد، خدا به تو صحت و عافیت میدهد تا به زندگی خود ادامه دهی و...) به او آرامش خاطر ببخشد، چون بعضی از افراد هنگام بیماری روحیهی خود را از دست میدهند تا آن حد كه از زندگی مأیوس میشوند، به این جهت باید آنها را امیدوار كرد.
پیامبر اكرم صلّی الله علیه و آله و سلم فرمود:
إِذا دَخَلْتُمْ عَلَى الْمَریضِ فَنَفِّسُوا لَهُ فِی الْاَجَلِ فَإِنَّ ذلِكَ لا یرُدُّ شَیئاً وَهُوَ یطیبُ النَّفْسَ.[13]
هنگامی كه از بیمار دیدن میكنید او را به زندگی امیدوار سازید. این كار گرچه مقدّرات را تغییر نمیدهد و مانع از مرگ نمیشود اما وسیلهی آرامش خاطر بیمار است.
به همین جهت، وقتی آن بزرگوار به عیادت سلمان فارسی آمد و خواست از بالین او برخیزد فرمود:
یا سَلْمانُ كَشَفَ اللهُ ضُرَّكَ وَ غَفَرَ ذَنْبَكَ وَ حَفَظَكَ فی دینِكَ وَ بَدَنِكَ إلی مُنْتَهی أجَلِكَ.[14]
ای سلمان! خداوند رنج تو را برطرف سازد و گناهت را ببخشد و دین و بدن تو را تا آخر عمرت محفوظ نگه دارد.
از نکتههای دیگری که باید هنگام عیادت بیمار رعایت شود کوتاه کردن زمان عیادت بیمار است مگر اینکه خود او بخواهد.
امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:
إِنَّ مِنْ اَعْظَمِ الْعُوّادِ اَجْراً عِنْدَاللهِ لَمَنْ إِذا عادَ اَخاهُ خَفَّفَ الْجُلُوسَ إلاّ اَنْ یَکُونَ الْمَریض یُحِبُّ ذلِکَ وَ یُریدُهُ.[15]
از دیدار کنندگان بیمار آن کس بیشتر اجر میبرد که کمتر نزد او بنشیند جز در صورتی که خود بیمار به ماندن مایل باشد.
بخصوص گاهی از اوقات که انسان به عیادت بیمار میرود ممکن است روی جهل و نادانی و جهات دیگر چنان بیمار را خسته کند که عیادت او از خود مرض رنجآورتر باشد.
امام صادق علیه السلام میفرماید:
... فَإِنَّ عِیادَةَ النَّوکی أَشَدُّ عَلَی الْمَریضِ مِنْ وَجَعِهِ.[16]
... دیدار نادان و احمق برای بیمار از خود مرض سختتر و دشوارتر است.
به همین جهت در حدیث دیگری فرمود:
أعْظَمُكُمْ أجْراً فِی الْعِیادَةِ أخَفُّكُمْ جُلُوساً.[17]
از عیادت كنندگان آن كه كمتر نزد بیمار بنشیند، اجر و پاداشش بیشتر است.
نکتهی دیگری که در آداب عیادت بیمار باید رعایت شود کیفیت برخورد با اوست که باید همراه با اظهار محبت و ملاطفت باشد. در این باره نیز روایاتی رسیده است.
رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
تَمامُ عِیادَةِ الْمَریضِ أَنْ یَضَعَ یَدَهُ عَلَیْهِ وَ یَسْأَلَهُ کَیْفَ هُوَ.[18]
عیادت کامل آن است که عیادت کننده دست روی بدن بیمار گذاشته و حال او را بپرسد.
و نیز فرمود:
تَمامُ عِیادَةِ الْمَریضِ أَنْ یضَعَ أحَدُكُمْ یدَهُ عَلَیهِ وَ یسْأَلَهُ كَیفَ أنْتَ؟ كَیفَ أصْبَحْتَ وَ كَیفَ أمْسَیتَ؟ وَ تَمامُ تَحِیتِكُمْ الْمُصافَحَةُ.[19]
عیادت كامل آن است كه دستت را بر بدن بیمار نهی و از او احوالپرسی كنی، و كاملترین درود و تحیت مصافحه كردن [دست یكدیگر را فشردن] است.
امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:
مِنْ تَمامِ الْعِیادَةِ أَنْ یَضَعَ الْعائِدُ إِحْدی یَدَیْهِ عَلی یَدَیِ الْمَریضِ اَوْ عَلی جِبْهَتِهِ.[20]
عیادت کامل آن است که عیادت کننده یک دست خود را روی دستهای بیمار یا بر پیشانی او بگذارد.
و نیز فرمود:
تَمامُ الْعِیادَةِ لِلْمَریضِ أنْ تَضَعَ یدَکَ عَلی ذِراعَیهِ وَ تُعَجِّلَ الْقِیامَ مِنْ عِنْدِهِ.[21]
بهترین عیادت این است كه دست روی دستهای بیمار بگذاری و زود برخیزی و بروی.
توقع پذیرایی از بیمار نداشتن:
از آنجا كه هدف از عیادت بیمار اظهار محبت و ادای حقوق اخوّت و كسب اجر و ثواب است كسی كه به دیدن بیمار میرود نباید از او انتظار پذیرایی داشته باشد، زیرا بیمار خود گرفتار بیماری است و خانوادهاش نیز گرفتار پرستاری از او هستند؛ بنابراین عیادت كنندگان خود باید به كمك آنها بشتابند نه آنكه زحمت افزا باشند و باری بر دوش آنها بگذارند. از این رو:
نَهى رَسولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَیهِ وَ الِهِ وَ سَلَّمَ أنْ یأكُلَ الْعائِدُ عِنْدَ الْعَلیلِ، فَیحْبِطُ اللهُ أجْرَ عِیادَتِهِ.[22]
پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلم از خوردن چیزی نزد بیمار نهی كرده است زیرا این سبب میشود كه پاداش خود را از بین ببرد.
1- نمونهای دربارهی ثواب عیادت بیمار را بیان کنید.
2- چرا دعا بر بالین بیمار به اجابت نزدیکتر است؟
3- کسانی كه به دیدار بیمار میروند وقتی نزد او مینشینند باید کدام نكات را رعایت كنند؟
[1]. همان، ص ۳۶۱.
[2]. بحار الانوار، چاپ بیروت، ج ۷۸ / ص ۲۲۵.
[3]. کنزالعمّال، ج ۹ / ص ۹۱، حدیث ۲۵۱۲۵.
[4]. المجازات النبویّه، ص 250.
[5]. مثنوی معنوی، دفتر دوم، ص ۳۰۰.
[6]. سفینة البحار، ج 2 / صص 534 و 535؛ مکارم الاخلاق، چاپ بیروت، ص 360 با اندکی تفاوت.
[7]. مثنوی معنوی، دفتر دوم، صص ۳۰۰ و ۳۰۱.
[8]. صحیفهی سجادیه، دعای ۲۶.
[9]. وسائل الشیعه، ج 2 / ص 643، باب 17؛ مکارم الاخلاق، چاپ بیروت، ص 361.
[10]. بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 78 / ص 224؛ کنز العمال: ج 9 / ص 97، حدیث 25157.
[11]. بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 78 / ص 224.
[12]. مکارم الاخلاق، چاپ بیروت، ص 361.
[13]. بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 78 / ص 22۵.
[14]. مکارم الاخلاق، ص 361.
[15]. وسائل الشیعه، ج 2 / ص 642؛ مکارم الاخلاق: چاپ بیروت، ص 360 با اندکی تفاوت.
[16]. همانها.
[17]. مکارم الاخلاق، ص 361.
[18]. میزان الاعتدال ذهبی، ج 3 / ص 7.
[19]. مکارم الاخلاق، ص ۳۵۹.
[20]. همان، ص ۳۶۰.
[21]. مکارم الاخلاق، ص ۳۶۰؛ وسائل الشیعه، ج ۲/ص ۶۴۲ با اندکی تفاوت.
[22]. دعائم الاسلام، ج ۱/ص ۲۱۸؛ بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 78 / ص 22۸.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت