قطع رحم و آثار سوءِ آن از نظر قرآن و روایات

فصل نوزدهم: حسن سُلوک و خوش رفتاری با مردم| ۳

 
قطع رحم و آثار سوءِ آن از نظر قرآن

بی‌شک، قطع رحم از گناهان کبیره است و موجب عذاب آخرت می‌شود و در قرآن مجید از آن شدیداً نهی شده است.

قطع رحم مستوجب لعن خدا است

قرآن مجید کسانی را که قطع رحم می‌کنند سزاوار لعن خدا می‌داند و می‌فرماید:
فَهَلْ عَسَیتُمْ اِنْ تَوَلَّیتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا اَرْحامَكُمْ اُولئِكَ الَّذِینَ لَعَنَهُمُ اللهُ....[1]
اگر رویگردان شوید آیا جز این انتظار می‌رود که در زمین فساد کنید و قطع رحم نمایید؟ آنها کسانی هستند که خداوند از رحمت خویش دورشان ساخته است...
و در مورد دیگر می‌فرماید:
وَالَّذینَ ینْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَیقْطَعُونَ ما اَمَرَ اللهُ بِهِ اَنْ یوصَلَ وَیفْسِدُونَ فِی الْاَرْضِ اُولئِكَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدّارِ.[2]
آنان که پس از پیمان بستن، عهد خدا شکستند و هم آنچه را که خدا امر به پیوند آن کرده [مانند رحم] بگسستند و در روی زمین فتنه و فساد برانگیختند لعن خدا بر ایشان باد و بد جایگاهی برای آنان مقرر شده است.

قاطع رحم جزءِ فاسقان و زیانکاران است

در جای دیگر خداوند متعال کسانی را که عهد او را می‌شکنند و قطع رحم می‌کنند زیانکار می‌شمارد:
اَلَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما اَمَرَ اللهُ بِهِ اَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْاَرْضِ اُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ.[3]
[فاسقان آنها هستند که] پیمان خدا را پس از بستن می‌شکنند و رشته‌ای را که خداوند امر به پیوند آن کرده می‌گسلند و در زمین فساد می‌کنند. اینها زیانکارانند.

نکته‌ی لازم:

شاید برخی تصور کنند که این همه اصرار و تأکید درباره‌ی صله‌ی رحم مخصوص کسانی است که تمکّن مالی دارند و از ثروت زیادی برخوردارند و می‌توانند به نزدیکان خود کمک کنند، امّا آنهایی که از نظر مالی در مضیقه‌اند و توان رسیدگی و مساعدت به دیگران را ندارند صله‌ی رحم برایشان لازم نیست. اما این تصور و برداشت نادرست است، زیرا اگر کسی بخواهد صله‌ی رحم کند لزومی ندارد که پول و ثروت زیادی داشته باشد تا بتواند وظیفه‌اش را انجام دهد بلکه چون هدف از صله‌ی رحم برقرار کردن ارتباط و پیوند خویشاوندی است دین مقدّس اسلام می‌فرماید این وظیفه را حتی با دادن یک جرعه آب و آزار نرساندن به آنان و نیز سلام کردن به یکدیگر می‌توانید انجام دهید و از اجر و پاداشی که خدا برای صله‌ی رحم مقرر فرموده است بهره ببرید.
رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
صِلْ رَحِمَکَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ ماءٍ وَ أَفْضَلُ ما یُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ کَفُّ الْاَذی عَنْهُ.[4]
صله‌ی رحم کن گرچه با جرعه‌ای آب باشد، و بهترین راه برای خدمت خویشان و نزدیکان این است که آنان را اذیت نکنی و به آن ها آزار نرسانی.
و نیز فرمود:
بِلُّوا أَرْحامَکُمْ وَ لَوْ بِالسَّلامِ.[5]
بین خود و خویشانتان تجدید محبت کنید اگرچه با سلام کردن باشد.
امیرمؤمنان علیه السلام در این باره فرمود:
صِلُوا أَرْحامَکُمْ وَ لَوْ بِالتَّسْلیمِ....[6]
صله‌ی ارحام کنید [: با ارحام خود بپیوندید] گرچه با سلام کردن باشد...

روایات و قطع رحم

در روایات نیز نسبت به قطع رحم بیانات تند و تهدیدآمیزی وارد شده است.

قطع رحم در ردیف شرک به خدا

قالَ رَجُلٌ لِلنَّبِیِّ صَلّی اللهُ عَلَیْهِ وَ الِهِ وَ سَلَّمَ: أَیُّ الْأَعْمالِ أَبْغَضُ إِلَی اللهِ عَزَّوَجَلَّ فَقالَ: الشِّرْکُ بِاللهِ قالَ ثُمَّ ماذا قالَ قَطیعَةُ الرَّحِمِ.....[7]
مردی از رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم سؤال کرد: مبغوض‌ترین عمل در پیشگاه خداوند کدام است؟ فرمود: شرک به خدا. گفت پس از شرک به خدا؟ فرمود: قطع رحم....

قطع رحم و دروی از رحمت خدا

در روایت دیگری آمده است کسی که قطع رحم کند مورد لعن خدا قرار می‌گیرد و از رحمت پروردگار دور می‌شود. حضرت سجّاد علیه السلام به فرزندش امام محمّد باقر علیه السلام در ضمن وصایای خود فرمود:
... وَ إِیّاکَ وَ مُصاحَبَةَ الْقاطِعِ لِرَحِمِهِ فَإِنّی وَجَدْتُهُ مَلْعُوناً فِی کِتابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ فِی ثَلاثَهِ مَواضِعَ.[8]
... [فرزندم!] از دوستی با افرادی که پیوند خویشاوندی را قطع نموده و نسبت به ارحام خود بدرفتاری می‌کنند برحذر باش، که من آنها را در سه جای از قرآن ملعون یافتم [سپس آیات 24 و 25 سوره‌ی محمد صلّی الله علیه وآله وسلم و آیه‌ی 25 سوره‌ی رعد و آیه‌ی 27 سوره بقره‌ی را تلاوت فرمود].

قاطع رحم از بهشت محروم است

رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
ثَلاثَهٌ لا یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ مُدْمِنُ خَمْرٍ وَ مُدْمِنُ سِحْرٍ وَ قاطِعُ رَحِمٍ.[9]
سه گروهند که داخل بهشت نمی‌شوند: شرابخواران، ساحران، و قطع کنندگان رحم.
خلاصه اینکه هر کس مدّعی تخلّق به اخلاق حسنه است باید این مسئله‌ی مهمی را که اسلام به آن توجّه فراوان مبذول داشته است جدّی بگیرد که ترک آن موجب فنا و نابودی است.
حذیفة‌بن منصور می‌گوید که امام صادق علیه‌السلام فرمود:
اِتَّقُوا الْحالِقَةَ فَإِنَّها تُمیتُ اَلرِّجالَ قُلْتُ وَ مَا الْحالِقَةُ قالَ قَطیعَةُ الرَّحِمِ.[10]
از حالقه بپرهیزید زیرا مردان را می‌میراند [و به نابودی می‌کشاند]. عرض کردم:
حالقه چیست؟
فرمود: قطع رحم است.

عیادت بیمار

از دیگر نکته‌های اخلاقی و نشانه‌های اخلاق حسنه و حسن سلوک با مردم، عیادت بیمار است که در شرع مقدس اسلام در این باره اصرار فراوان شده است. عیادت بیمار از حقوقی است که مسلمانان بر یکدیگر دارند که لازم است نسبت به ادای آن خود را موظف بدانند.
حضرت علی علیه السلام از قول رسول خدا صلّی الله علیه وآله وسلم نقل می‌کند که آن حضرت فرمود:
لِلْمُسْلِمِ عَلی اَخیهِ ثَلاثُونَ حَقّاً لا بَرائَةَ لَهُ مِنْها إِلاّ بِالْأَداءِ اَوِ الْعَفْوِ یَغْفِرُ زَلَّتَهُ وَ یَرْحَمُ عَبْرَتَهُ... وَ یَعُودُ مَرْضَتَهُ...[11]
هر مسلمانی نسبت به مسلمان دیگر سی حق دارد که باید آنها را انجام دهد و از این حقوق رهایی نخواهد یافت جز اینکه آن ها را ادا کند و یا آنکه برادر مسلمانش از او درگذرد.... و از جمله‌ی آنها این است که هنگام بیماری از او دیدن کند...
در حدیث دیگری می‌خوانیم که معلّی‌بن خنیس می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: حق مسلمان بر مسلمان چیست؟ فرمود:
لَهُ سَبْعُ حُقُوقٍ واجِباتٍ ما مِنْهُنَّ حَقٌّ إِلاّ وَ هُوَ واجِبٌ عَلَیْهِ، إِنْ ضَیعَ مِنْها شَیئاً خَرَجَ مِنْ وِلایةِ اللهِ وَ طاعَتِهِ وَ لَمْ یكُنْ لِلَّهِ فِیهِ مِنْ نَصیبٍ، قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِداكَ وَ ما هِی؟ قالَ: یا مُعَلّی إِنّی عَلَیكَ شَفیقٌ أَخافُ أَنْ تُضَیعَ وَ لا تَحْفَظَ وَ تَعْلَمَ وَ لا تَعْمَلَ قالَ: قُلْتُ لَهُ لا قُوَّةَ إِلاّ بِاللهِ قالَ أَیسَرُ حَقٍّ مِنْهَا أَنْ تُحِبَّ لَهُ ما تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ تَكْرَهَ لَهُ ما تَكْرَهُ لِنَفْسِكَ ... وَ الْحَقُّ السّابِعُ ... وَ تَعُودَ مَریضَهُ.[12]
برای او هفت حق است که همه‌ی آنها برعهده‌ی برادرش واجب است و اگر چیزی از آن حقوق را ضایع کند و وظیفه‌اش را انجام ندهد از ولایت و اطاعت خدا بیرون رفته و از بندگی خدا بهره‌ای نبرده است. عرض کردم: قربانت گردم، آن حقوق کدام است؟ فرمود: ای معلّی! من بر تو نگرانم؛ می‌ترسم این حقوق را ضایع کنی و مراعات ننمایی، بدانی و عمل نکنی. عرض کردم: نیرویی جز از خدا نیست [امید آن دارم که با کمک خداوند بتوانم به وظیفه‌ام عمل کنم. امام صادق علیه‌السلام در این روایت هفت حق را برای او برشمرد و] فرمود: آسان‌ترین آن حقوق این است که آنچه برای خود دوست داری برای او هم دوست داشته باشی و آنچه برای خود نمی‌پسندی برای او نیز نپسندی... و حق هفتم آن است که قَسَمَش را ادا کنی [یعنی حقّی (کفّاره) که به وسیله‌ی قسم بر عهده‌ی او قرار گرفته است ادا نمایی] و دعوتش را بپذیری و در هنگام بیماری از او عیادت کنی.
همچنین در حدیث دیگری آمده است که امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوار خود نقل کرده است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
لِلْمُؤْمِنِ عَلَی الْمُؤْمِنِ سَبْعَةٌ حُقُوقٍ واجِبَةٍ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ... وَ أَنْ یَعُودَهُ فی مَرَضِهِ.[13]
مؤمن نسبت به مؤمن هفت حق دارد که باید ادا کند....و یکی از آن ها دیدار او در حال بیماری است.
معاویة‌بن وهب می‌گوید که خدمت امام صادق علیه السلام عرض کردم:
کَیْفَ یَنْبَغی لَنا أَنْ نَصْنَعَ فِیما بَیْنَنا وَ بَیْنَ قَوْمِنا وَ فِیما بَیْنَنا وَ بَیْنَ خُلَطائِنا مِنَ النّاسِ؟ قالَ فَقالَ:... وَ تَعُودُونَ مَرْضاهُمْ.[14]
وظیفه‌ی ما در معاشرت با یکدیگر چیست و در رفت و آمد با دیگران [یعنی اهل سنّت] چگونه باید برخورد کرد؟ امام صادق علیه السلام [ضمن بر شمردن وظایف آنان نسبت به یکدیگر] فرمود: یکی از آن وظایف دیدار بیماران آنها است.
از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله وسلم نقل شده است که فرمود:
مِنْ حَقِّ الْمُسْلِمِ عَلَی الْمُسْلِمِ اِذا لَقِیَةُ أنْ یُسَلِّمَ عَلَیْهِ وَ اِذا مَرِضَ اَنْ یَعُودَهُ وَ إِذا ماتَ أنْ یُشَیِّعَ جَنازَتَهُ.[15]
حق مسلمان بر مسلمان آن است که وقتی او را ببیند سلام کند و چون بیمار شود از او عیادت نماید و هنگامی که بمیرد جنازه‌اش را تشییع کند.

خودآزمایی

1- قطع رحم و آثار سوءِ آن از نظر قرآن را بیان کنید.
2- آیا می‌توان گفت که آنهایی که از نظر مالی در مضیقه‌اند و توان رسیدگی و مساعدت به دیگران را ندارند صله‌ی رحم برایشان لازم نیست؟ توضیح دهید.
3- حالقه چیست؟

پی‌نوشت‌ها

[1]. محمّد / ۲۲و۲۳.
[2]. رعد / ۲۵.
[3]. بقره / ۲۷.
[4]. بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 71 / ص 88؛ مشکوة الانوار، ص 166.
[5]. المجازات النبویّه، ص ۸۰.
[6]. اصول کافی، ج 2 / ص 155، حدیث 22. این حدیث از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در تحف العقول (ص 40) این گونه نقل شده است: «صِلُوا اَرْحامَکُمْ وَلَوْ بِالسَّلامِ».
[7]. سفینة البحار: ج 1 /ص 516.
[8]. اصول کافی، ج 2 / ص 641، حدیث 7.
[9]. خصال صدوق، ج 1 / ص 177، حدیث 208.
[10]. مشکوة الانوار، ص 1۶۵؛ محجّة‌البیضاء، ج ۳/ص ۴۳۱.
[11]. بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 71 / ص 236.
[12]. اصول کافی، ج 2 / ص ۱۶۹، حدیث ۲.
[13]. بحار الانوار، چاپ بیروت، ج 71 / ص 222؛ امالی صدوق: ص 36، مجلس 9، حدیث 2.
[14]. وسائل الشیعه، ج 8 / ص 398؛ محجّة البیضاء: ج 3 / ص 401، کتاب آداب الصحبة و المعاشرة.
[15]. مکارم الاخلاق، چاپ بیروت، ص ۳۵۹.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت