بیتردید، توکل آثار عجیبی در پی دارد که بر کلّیهی شئون فردی و اجتماعی انسان تأثیر میگذارد. آثار توکّل به حدّی عظیم است که تا انسان در این وادی گام ننهد نمیتواند به کنه حقیقتش برسد. برای نمونه به گوشهای از این آثار که از قرآن برداشت میشود اشاره میکنیم:
... فَاِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ اِنَّ اللهَ یحِبُّ الْمُتَوَكِّلِینَ.[1]
... هنگامی که تصمیم گرفتی [قاطع باش و] بر خدا توکل کن زیرا خداوند متوکلان را دوست میدارد.
فَتَوَكَّلْ عَلَى اللهِ اِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبینِ.[2]
پس بر خدا توکل کن که تو بر جایگاه حقِّ آشکار قرار داری.
یعنی با توجه به این پایگاه، بر خدا توکل کن و با عزمی راسخ و تصمیمی قاطع به کار خود ادامه بده.
وَ لا تُطِعِ الْکافِرینَ وَ الْمُنافِقینَ وَدَعْ أَذیهُمْ وَ تَوَکَّلْ عَلَی اللهِ وَ کَفی بِاللهِ وَکیلاً.[3]
و از کافران و منافقان پیروی مکن و به آزارهای آنها بی اعتنا باش و بر خدا توکل کن و همین بس که خدا حامی و مدافع [تو] باشد [و با توکل به خدای متعال از هیچ کس نهراس].
... فَعَلَى اللهِ تَوَكَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَ شُرَكائَكُمْ ثُمَّ لا یكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَیكُمْ غُمَّةً...[4]
... من تنها بر خدا توکل میکنم، شما هم به اتفاق بتان و خدایان باطل خود هر مکر و تدبیری دارید همه را فراهم آورید و هیچ چیز از اسباب و وسایل بر شما مستور نماند...
یعنی شما هر چه در بساط دارید به میدان بیاورید و من هم با توکل بر خدا یکتنه به میدان شما و خدایان شما میآیم و از هیچ چیز باک ندارم.
اِنَّهُ لَیسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذینَ امَنُوا وَعَلی رَبِّهِمْ یتَوَكَّلُونَ.[5]
چرا که او [:شیطان] بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکّل میکنند تسلّطی ندارد.
فَقالُوا عَلَى اللهِ تَوَكَّلْنا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلْقَوْمِ الظّالِمینَ.[6]
گفتند: تنها بر خدا توکّل داریم. پروردگارا! ما را تحت تأثیر گروه ستمگر قرار مده.
پس به هر اندازه که ایمان و توکّل داشته باشی از زیر سلطهی شیطان بیرون خواهی بود و در نتیجه از آلودگی و انحراف مصون خواهی ماند.
... فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللهِ وَ كَفى بِاللهِ وَكیلاً.[7]
... به آنها اعتنا مکن [و از نقشههای آنها وحشت نداشته باش] و توکل بر خدا کن و کافی است که او یار و مدافع تو باشد.
فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِی اللهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عَلَیهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظیمِ.[8]
اگر آنها روی [از حق] بگردانند [نگران مباش] بگو خداوند مرا کفایت میکند، هیچ معبودی جز او نیست، بر او توکّل میکنم و او صاحب عرش بزرگ است [و همهی عالم در قبضهی اوست و تمام قدرتها در برابر قدرت او ناچیز است].
... وَما تَوْفیقی اِلاّ بِاللهِ عَلَیهِ تَوَكَّلْتُ وَ اِلَیهِ اُنیبُ.[9]
... و توفیق من جز به خدا نیست، تنها بر او توکل دارم و تنها به سوی او بازمیگردم.
... وَ اِلَیهِ یرْجَعُ الْاَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَ تَوَكَّلْ عَلَیهِ...[10]
... و همهی کارها به او بازمیگردد، پس او را بپرست و بر او توکّل کن...
پس با توکل به خداوند (تنها از او توفیق خواستن و تنها او را مؤثر دانستن) نباید از اقبال و ادبار مردم متأثّر شد، که همه چیز در ید قدرت اوست.
در روایات و احادیثی که از ائمهی معصومین علیهم السلام رسیده برای توکّل آثار خوبی برشمرده است که برخی از آنها را یادآور میشویم:
پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَکُونَ أَقْوَی النّاسِ فَلْیَتَوَکَّلْ عَلَی اللهِ.[11]
کسی که دوست دارد قویترین مردم باشد باید بر خدا توکّل کند.
امام باقر علیه السلام فرمود:
مَنْ تَوَکَّلَ عَلَی اللهِ لا یُغْلَبُ وَ مَنِ اعْتَصَمَ بِاللهِ لَا یُهْزَمُ.[12]
کسی که بر خدا توکّل کند مغلوب نمیشود و کسی که به خدا پناهنده شود شکست نمیخورد.
امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود:
أصْلُ قُوَّةِ الْقَلْبِ التَّوَکُّلُ عَلَی اللهِ.[13]
ریشهی قوّت قلب توکّل بر خدا است.
حضرت جوادالائمه علیه السلام فرمود:
ألثِّقَةُ بِاللهِ تَعالی ثَمَنٌ لِكُلِّ غالٍ وَ سُلَّمٌ إِلى كُلِّ عالٍ.[14]
اعتماد به خدای تعالی بهای هر چیز گرانبها و نردبانی به سوی همهی بلندیها [: مقامات عالیه] است.
رَأی رَسُولُ اللهِ صَلَّی اللهُ عَلَیْهِ وَالِهِ قَوْماً لا یزْرَعُونَ قالَ ما أَنْتُمْ؟ قالُوا: نَحْنُ الْمُتَوَکِّلُونَ قالَ: «لا بَلْ أَنْتُمُ الْمُتَّکِلُونَ.[15]
پیامبر اکرم(ص) گروهی را دید که [برای کسب روزی] به دنبال کشت و کار نمیروند،[16] فرمود: شما متوکّل نیستید بلکه مُتّکل یعنی سربار مردمید.
در حدیثی آمده است:
...إنَّهُ مَرَّ یَوْماً عَلی قَوْمٍ فَرَءاهُمْ أصِحّاءَ جالِسینَ فی زاوِیَةِ الْمَسْجِدِ فَقالَ مَنْ أنْتُمْ قالُوا نَحْنُ الْمُتَوَکِّلُونَ قالَ: لا بَلْ أنتُمُ المُتَأکِّلَةٌ فَإنْ کُنْتُمْ مُتَوَکِّلینَ فَما بَلَغَ بِکُمْ تَوَکُّلُکُمْ قالُوا إذا وَجَدْنا أَکَلْنا وَإذا فَقَدْنا صَبَرْنا قالَ هکَذا تَفْعَلُ الْکِلابُ عِنْدَنا قالُوا فَما نَفْعَلُ قالَ کَما نَفْعَلُ قالُوا کَیْفَ تَفْعَلُ قالَ: إذا وَجَدْنا بَذَلْنا وَإِذا فَقَدْنا شَکَرْنا.[17]
... یک روز امیرمؤمنان علیهالسلام گروهی از مردم را دید که با برخورداری از صحّت و سلامت، کار را رها کرده و گوشهی مسجد نشستهاند. فرمود: شما چه کسانی هستید؟ گفتند: ما متوکلین هستیم [و بر خدا توکّل داریم]. فرمود: نه، بلکه شما متأکّلین هستید [یعنی شما سربار اجتماعاید و از دسترنج دیگران ارتزاق میکنید]. اگر بر خدا توکّل دارید نشانهی آن چیست؟ گفتند: هرگاه چیزی پیدا کنیم میخوریم و هنگامی که چیزی نداشتیم صبر میکنیم. فرمود: سگها نیز این کار را انجام میدهند. گفتند: پس چه کنیم؟ فرمود: همانند ما رفتار کنید. گفتند: شما چگونه عمل میکنید؟ فرمود: وقتی چیزی را به دست آوریم در راه خدا میبخشیم و هنگامی که چیزی نداریم خدا را شکر میکنیم.
خلاصه اینکه انسان مؤمن و خود ساخته کارهای خود را به خدا وا میگذارد و در جمیع مراحل زندگی او را پشتیبان خود میداند، همان گونه که امام سجّاد علیهالسلام به درگاه خدا التماس میکند و میگوید:
...وَ بِکَ اَسْتَغیثُ، وَ اِیّاکَ اَرْجُو، وَ لَکَ اَدْعُو وَ اِلَیْکَ ألْجَأُ وَ بِکَ اَثِقُ وَ اِیّاکَ اَسْتَعینُ وَ بِکَ اُومِنُ وَ عَلَیْکَ اَتَوَکَّلُ وَ عَلَی جُودِکَ وَ کَرَمِکَ اَتَّکِلُ.[18]
...[پروردگارا!] تنها به سوی تو استغاثه میکنم و تو را مایهی امید میشمارم و تو را میخوانم و به تو پناه میبرم و به تو اطمینان دارم و تو را پشتیبان خود میدانم و به تو ایمان میآورم و به جود و کرم تو توکل میکنم.
و در جای دیگر از خدای متعال میخواهد توکلی به او عنایت فرماید از روی صدق و صفا و صمیمیّت، و با تمام وجود بر او اعتماد کند:
وَهَبْ لی صِدْقَ التَّوَکُّلِ عَلَیْکَ.[19]
[خدایا!] به من توفیقی عنایت فرمای که صمیمانه بر ذات اقدس تو توکّل و اعتماد کنم.
و اگر کسی به این حد از مقام توکّل برسد که حتّی در سختترین شرایط و بحرانیترین حوادث زندگی ـ که از نظر ظاهر تمام درهای نجات را به روی خود بسته میبیند ـ تنها بر خدا توکل کند و فقط او را مدبّر امور بداند، بیشک به بالاترین مرحلهی توکّل رسیده است.
1- آثار توکّل در قرآن را نام ببرید.
2- چرا در نتیجه توکل، انسان از آلودگی و انحراف مصون خواهی ماند؟
3- حضرت علی(ع) نشانه توکل بر خدا را چگونه توصیف کردند؟
[1]. آل عمران / ۱۵۹.
[2]. نمل / ۷۹.
[3]. احزاب / ۴۸.
[4]. یونس / ۷۱.
[5]. نحل / ۹۹.
[6]. یونس / ۸۵.
[7]. نساء / ۸۱.
[8]. توبه / ۱۲۹.
[9]. هود / ۸۸.
[10]. هود / ۱۲۳.
[11]. بحارالانوار، چاپ بیروت، ج۷۱/ص۱۵۱؛ مستدرک الوسائل، ج۲/ص۲۸۸.
[12]. مستدرک الوسائل، ج۲/ص۲۸۸.
[13]. فهرست غرر، ص ۴۱۸، شمارهی ۳۰۸۲.
[14]. بحارالانوار، ج۷۵/ص۳۶۴.
[15]. مستدرک الوسائل، ج۲/ص۲۸۸.
[16]. شاید به علت اینکه شغل رایج آن روز کشاورزی بوده است و آنها بیکار بودند فرمود: چکار میکنید؟
[17]. مستدرک الوسائل، ج۲/ص۲۸۹.
[18]. صحیفهی سجادیه، دعای ۵۲.
[19]. همان، دعای ۵۴.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت