ابعاد چهارگانه‌ی معنوی انسان | روش پیامبر اکرم(ص) هنگام دیدار با مردم

فصل نوزدهم: حسن سُلوک و خوش رفتاری با مردم| ۸

علاقه به زیبایی و حبّ جمال

علاقه به زیبایی و حبّ جمال یکی از ابعاد فطری انسان است که به گفته‌ی روان‌شناسان به همراه حس نیک خواهی و حس کنجکاوی و دانایی و حس مذهبی ابعاد چهارگانه‌ی معنوی انسان را تشکیل می‌دهند. قرآن کریم بر این واقعیت تأکید دارد که انسان عاشق زیباییها است و مهمترین انگیزه در فعالیت و نشاط وی در زندگی این حس است.
در یک جا می‌فرماید:
زُيِّنَ لِلنّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَالْبَنينَ وَالْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَالْفِضَّةِ....[1]
در طبیعت مردم حبّ شهوات از زنان و فرزندان و درهم و دینار و... آراسته شده است...
و نیز می‌فرماید:
وَ لَكُمْ فيها جَمالٌ حينَ تُريحُونَ وَ حينَ تَسْرَحُونَ.[2]
در مرکبهای سواری [: اسب و غیر آن] درگاهِ رفت‌وآمد برای شما جمال و جلال نهاده است.
در این آیات به روشنی به این بُعد فطری اشاره شده است. و درباره‌ی نجوم و ستارگان می‌فرماید:
اِنّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا بِزینَةٍ الْکَواکِبِ...[3]
ما آسمان دنیا را به زینت ستارگان آراسته‌ایم...
و باز می‌فرماید:
اَلْمالُ وَ الْبَنُونَ زينَةُ الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ الْباقِياتُ الصّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ....[4]
مال و فرزند [: فرزند پسر] زینت دنیا است و باقیات صالحات نزد خدا بهتر از مال و فرزندان است...
قرآن هیچگاه این حس را سرکوب و استفاده از آن را منع نکرده است و با صراحت اعلام می‌دارد که زینتهای خداداده ابتدائاً و بالذّات متعلّق به بندگان خوب و صالح خدا است و دیگران ریزه‌خوار سفره‌ی مؤمنان هستند.
البته در کیفیت و کمّیت بهره‌برداری از نعم الهی و مواهب طبیعت برای انسان متعهد محدودیتهایی وجود دارد که رعایت آنها شرط سلوک است، و در هر حال، میانه‌روی و اعتدال از لوازم اخلاق اسلامی به شمار می‌رود. حال در این زمینه به آیات و روایاتی چند اشاره می‌شود:
قرآن مجید می‌فرماید:
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زينَةَ اللهِ الَّتي اَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذينَ امَنُوا فِي الْحَيوةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيمَةِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْاياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ.[5]
[ای پیامبر!] بگو چه کسی زینتهای خداداده را که برای بندگان خود آفریده و روزیهای پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو اینها در زندگی دنیا متعلق به آنهایی است که ایمان آورده‌اند [و اگرچه دیگران نیز با آنها مشارکت دارند] ولی در قیامت به مؤمنان اختصاص خواهد داشت. اینچنین آیات [خود] را برای کسانی که آگاهند شرح می‌دهیم.

زینت در هنگام عبادت

می‌فرماید:
يا بَني ادَمَ خُذُوا زينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ...[6]
ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید...

لباس از مصادیق زینت

هر چند زینت واقعی و جمال حقیقی همانا آراستن روح به کمالات و فضایل معنوی است ولی باید دانست که زینت در فضایل معنوی خلاصه نمی‌شود و زینتهای ظاهری و جسمانی را نیز در برمی‌گیرد. یکی از مظاهر زینت و مصادیق آن لباس انسان است که درباره‌ی آن دستورهایی از معصومین علیه السلام وارد شده است:
مرحوم بحرانی در ذیل آیه‌ی «خُذُوا زینَتَکُمْ...» نقل می‌کند:
كانَ الحَسَنُ بنُ عَلِيٍّ علیه السّلام إذا قامَ إلَي الصَّلوةِ لَبِسَ أَجْوَدَ ثِيابَه فَقيلَ لَهُ يَابْنَ رَسُولِ اللهِ لِمَ تَلْبَسُ أَجْوَدَ ثِيابِكَ؟ فَقالَ إنَّ اللهَ تَعالي جَميلٌ يُحِبُّ الْجَمالَ فَاَتَجَمَّلُ لِرَبّي وَ هُوَ يَقُولُ: «خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ» فَأحَبَّ أَنْ أَلْبَسَ أَجْوَدَ ثِيابي.[7]
حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام در موقع نماز بهترین لباسهای خود را می‌پوشید. هنگامی که از آن حضرت علت را جویا شدند فرمود: خدای تعالی زیبا است و زیبایی را دوست می‌دارد؛ به همین جهت من برای پروردگارم خود را آرایش می‌کنم که فرموده است: «زینتهایتان را هنگام عبادت در برگیرید». پس خداوند دوست می‌دارد که من بهترین لباسم را بپوشم.
و باز مرحوم بحرانی نقل می‌کند که امام صادق علیه السلام لباس زیبایی پوشیده بود، عَبّادبن کثیر با حضرت برخورد کرد و لب به اعتراض گشود و گفت: تو از خاندان نبوّتی، پدرت [علی علیه‌السلام] این گونه لباس نمی‌پوشید، لباس او بسیار ساده بود. چرا چنین لباس زیبایی به تن کرده‌ای؟ بهتر نبود لباسی ساده‌تر و ارزان‌تر می‌پوشیدی؟
امام صادق علیه‌السلام فرمود:
وَيْلَكَ يا عَبّاد، مَنْ حَرَّمَ زينَةَ اللهِ الّتي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ. إِنَّ اللهَ عَزَّوَجَلَّ إِذا اَنْعَمَ عَلى عَبْدِهِ نِعْمَةً أَحَبَّ أَنْ يَراها عَلَيْهِ لَيْسَ بِها بَأْسٌ.[8]
وای بر تو ای عبّاد! چه کسی حرام کرده است زینتهایی را که خداوند برای بندگانش آفریده و روزیهای پاکیزه را؟ [سپس فرمود:] خداوند عزّوجل دوست دارد نعمتی را که به بنده‌ای عطا کرده است آن را بی کم‌وکاست در برش ببیند [یعنی دوست دارد که بنده‌اش به طور کامل از آن بهره گیرد].

روش پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله هنگام دیدار با مردم

در این مورد مرحوم طبرسی روایتی از امام صادق از پدرش امام محمد باقر علیه‌السلام نقل می‌کند:
وَقَفَ رَجُلٌ عَلى بابِ النَّبِيِّ صلّی الله علیه واله وسلّم يَسْتَأْذِنُ عَلَيْهِ، قالَ: فَخَرَجَ النَّبِيُّ صلّی الله عَلَیْهِ وَاله فَوَجَدَ فی حُجْرَتِهِ رَكْوَةً فِيها ماءٌ، فَوَقَفَ يُسَوّي‏ لِحْيَتَهُ وَ يَنْظُرُ إِلَيْها، فَلَمّا رَجَعَ داخِلاً قالَتْ لَهُ عائِشَة: يا رَسُولَ اللهِ، أَنْتَ سَيِّدُ وُلْدِ ادَمَ وَ رَسُولِ رَبِّ الْعالَمينَ، وَقَفْتَ عَلَى الرُّكْوَةِ، تُسْتَوی لِحْيَتَكَ وَ رَأْسَكَ قالَ: يا عایِشَةُ إِنَّ اللهَ يُحِبُّ إِذا خَرَجَ عَبْدُهُ الْمُؤْمِنُ إِلى أَخيهِ أَنْ يَتَهَيّأَ لَهُ وَ أَنْ يَتَجَمَّل.[9]
مردی درِ خانه‌ی پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلم آمد و اجازه خواست وارد منزل شود. پیامبر در برابر ظرف آبی که در حجره بود ایستاد و به آن آب نگاه کرد و محاسن خود را منظم نمود و از خانه بیرون رفت. وقتی برگشت عایشه گفت: یا رسول الله! تو بهترین فرزندان آدم و فرستاده‌ی پروردگار جهانی، در برابر ظرف می‌ایستی و موی سر و صورت خود را مرتب می‌کنی؟ پیامبر فرمود: ای عایشه! خداوند دوست دارد وقتی بنده‌ی مؤمن به سوی برادر مؤمنش می‌رود آراسته باشد.
پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم دیگران را نیز به نظافت و آراسته بودن امر می‌کرد. در روایت آمده است که شخصی گفت:
أتَيْتُ النَّبِيَّ صَلّى الله عليه واله وسلّم وَ أنَا قَشِفُ الْهَیْئَةِ قالَ: هَلْ لَكَ مِنْ مالٍ؟ قُلْتُ: نَعَمْ قالَ: مِن أيِّ الْمالِ؟ قُلْتُ: مِنْ کُلّ الْمالِ: مِنَ الْإبِلِ وَ الرَّقيقِ وَ الْخَيْلِ وَ الْغَنَمِ، قالَ فَإذا أتاكَ اللهُ مالاً فَلْيُرَ عَلَيْكَ.[10]
خدمت پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلم رسیدم ولی وضع نامطلوب و نامرتبی داشتم. آن حضرت فرمود: از مال دنیا چیزی داری؟ عرض کردم: آری. فرمود: چه داری؟ گفتم: شتر، اسب، گوسفند و... فرمود: وقتی خداوند به تو مال و ثروتی می‌دهد دوست دارد اثر آن را در تو ببیند.
از ائمه‌ی دین علیهم السلام نیز دستورهای مشابهی وارد شده است. امیر مؤمنان علیه السلام می‌فرماید:
لِيَتَزَيَّنْ أحَدُكُمْ لِأخيهِ الْمُسْلِمِ كَما يَتَزَيَّنُ لِلْغَريبِ الَّذي يُحِبُّ أنْ يَراهُ في أحْسَنِ الْهَيْئَةِ.[11]
همان‌گونه که انسان برای افراد دور و بیگانه خود را می‌آراید برای نزدیکان و برادران دینی نیز باید با بهترین وضع خود را آراسته سازد.
امام صادق علیه‌السلام فرمود:
إذا أَنْعَمَ اللهُ عَلى عَبْدِهِ بِنِعْمَةٍ أَحَبَّ أَنْ يَراها عَلَیْهِ لأنَّهُ جَمیلٌ يُحِبُّ الْجَمالَ.[12]
خداوند هرگاه که نعمتی به بنده‌ی خود می‌دهد دوست دارد که آن نعمت را بر او ببیند، چون خدا زیبا است و زیبایی را دوست دارد.
و در حدیثی دیگر فرمود:
إنّي لَأكرَهُ لِلرَّجُلِ أنْ يَكُونَ علَيْهِ نِعْمَةٌ مِنْ اللهِ فَلا يُظْهِرُها.[13]
من دوست ندارم که خدا به کسی نعمت بدهد و او نعمت خدا را ظاهر نکند.

تذکّر چند نکته

در اینجا به چند نکته نیز باید توجّه داشت که عبارتند از:

میانه‌روی و اعتدال

از قرآن کریم استفاده می‌شود که انسان اعتدال و میانه‌روی را در همه حال باید مراعات کند و به بهانه‌ی استفاده از سنّتهای پروردگار به تجمّل و اسراف نگراید.
كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفينَ.[14]
اسراف نکنید که خدا مسرفان را دوست نمی‌دارد.

رعایت حلال و حرام:

امام صادق علیه السلام فرمود:
فَالْبَسْ وَ تَجَمَّلْ فَإنَّ اللهَ جَميلٌ يُحِبُّ الْجَمالَ وَلْيَكُنْ مِنْ حَلالٍ.[15]
لباس نیکو بپوش و خود را بیارای زیرا خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد، ولی مواظب باش که لباست را از راه مشروع و مال حلال تهیه کنی.

دعای خیر و برکت:

امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:
عَلَّمَني رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَالِهِ وَسلَّمَ: إِذا لَبِسْتُ ثَوْباً جَديداً أَنْ أَقُولَ: ألْحَمْدُللهِ الَّذی کَسانِی مِنَ اللِّباسِ ما أتَجَمَّلُ بِهِ فِی النّاسِ أللّهُمَّ اجْعَلْها ثِیابَ بَرَکَةٍ أَسْعی فیها لِمَرْضاتِکَ وَ أعْمُرُ فیها مَساجِدَکَ.[16]
پیامبر خدا صلّی الله علیه وآله وسلم مرا تعلیم داد که هرگاه لباس نو پوشیدی دست به دعا بردار و بگو سپاس خدای را که مرا پوششی داد که خود را بیارایم و آبروی خویش میان مردم نگه دارم. خدایا! این لباس را برای من با برکت قرار ده تا بتوانم در راه رضای تو سعی و کوشش کنم و مساجدت را آباد سازم.

پرهیز از لباس شهرت:

پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم فرمود:
مَنْ لَبِسَ فِي الدُّنْيا ثَوْبَ شُهْرَةٍ ألْبَسَهُ اللهُ ثَوْبَ مَذَلَّةٍ.[17]
کسی که در دنیا لباس شهرت بپوشد خدا لباس ذلّت و خواری بر او می‌پوشاند.
حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام فرمود:
مَنْ لَبِسَ ثَوْباً يُشْهِرُهُ كَساهُ الله يَوْمَ الْقِيامَةٍ ثَوْباً مِنَ النّارِ.[18]
اگر کسی لباس شهرت و خودنمایی بپوشد خداوند روز قیامت جامه‌ای از آتش بر او می‌پوشاند.
امام صادق علیه السلام فرمود:
إنَّ اللهَ تَبارَكَ وَ تَعالى يُبْغِضُ شُهْرَةَ اللِّباسِ.[19]
خداوند لباس شهرت را دشمن می‌دارد.
رسول اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم می‌فرماید:
مَنْ لَبِسَ ثَوْباً فَاخْتالَ فيهِ خَسَفَ اللهُ بِهِ مِنْ شَفيرِ جَهَنَّمَ يَتَخَلْخَلُ فیها ما دامَتِ السَّمواتُ وَ الْأَرْضُ.[20]
کسی که لباسی بپوشد تا با آن بر خود ببالد و افتخار کند، شعله‌ای از آتش جهنم او را فرا می‌گیرد که برای همیشه در میان آن آتش فرو می رود.
امام صادق علیه السلام فرمود:
کَفی بِالْمَرْءِ خِزْیاً أنْ یَلْبَسَ ثَوْباً یَشْهَرُهُ أوْ یَرْکَبَ دابَّةً یَشْهَرُهُ.[21]
در خواری و پستی شخصی همین بس که از لباس یا مرکبی استفاده کند که او را انگشت‌نما سازد.

خودآزمایی

1- ابعاد چهارگانه‌ی معنوی انسان را نام ببرید.
2- چرا در کیفیت و کمّیت بهره‌برداری از نعم الهی و مواهب طبیعت برای انسان متعهد محدودیتهایی وجود دارد؟
3- روش پیامبر اکرم(ص) هنگام دیدار با مردم را توضیح دهید.

پی نوشت ها

[1]. آل عمران / ۱۴.
[2]. نحل / ۶.
[3]. صافات / ۶.
[4]. کهف / ۴۶.
[5]. اعراف / ۳۲.
[6]. اعراف / ۳۱.
[7]. تفسیر برهان، ج ۲/ص ۱۰. تفسیر نورالثقلین (ج ۲/ص ۱۹) نیز این روایت را نقل کرده است.
[8]. تفسیر برهان، ج ۲/ص ۱۱، حدیث ۴؛ وسائل الشیعه، ج ۳/ص ۳۴۷.
[9]. مکارم‌الاخلاق، چاپ بیروت، ص ۹۶.
[10]. المستدرک علی الصحیحین، ج ۴/ص ۱۸۱.
[11]. فروع کافی، ج ۶/ص ۴۳؛ بحارالانوار، چاپ بیروت، ج ۷۶/ص ۲۹۸؛ مکارم‌الاخلاق، چاپ بیروت، ص ۹۸.
[12]. فروع کافی، ج ۶/ص ۴۳۸. در عیون‌الاخبار ابن قتیبه (چاپ دوم، ص۱۰۵) نیز این روایت نقل شده است.
[13]. فروع کافی، ج ۶/ص ۴۳۹.
[14]. اعراف / ۳۱ و مواردی دیگر از قرآن.
[15]. بحارالانوار، چاپ بیروت، ج ۷۶/ص ۳۰۶.
[16]. وسائل الشیعه، ج ۳/ص ۳۷۳.
[17]. المجازات النبویّه، ص ۱۱۹.
[18]. فروع کافی، ج ۶/ص ۴۴۵؛ وسائل‌الشیعه، ج ۳/ص ۳۵۴.
[19]. همانها.
[20]. وسائل‌الشیعه، ج ۳/ص ۳۶۹.
[21]. همان/ص ۳۵۴.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت