آخر چه لزومی دارد که انسان این همه اشیای غیرضروری نظیر فرش، یخچال، بخاری، اتومبیل، تلفن، تلویزیون و ... را به قیمت‌های گزاف بخرد و مقداری از درآمدش را به صندوق بانک‌ها و سایر مؤسسات بریزد؟ آیا بهتر و عقلایی‌تر نیست که قدری صبر کند تا اوضاع مالی‌اش بهتر شود و همان اجناس را با قیمت ارزان‌تر و نقد خریداری کند؟ اقتصاد در خانواده
نفقه‌ی زن بر شوهر واجب است؛ یعنی از نظر شرع و قانون بر شوهر است که همه‌ی مخارج خانواده را تأمین کند. و در صورت امتناع یا کوتاهی، شرعاً و قانوناً مورد بازخواست قرار خواهد گرفت.
گرچه برخی همسران و فرزندان، نیست و ندارم سرشان نمی‌شود، و خواسته‌های‌شان حد و انتها ندارد، و حس رقابت و چشم و هم‌چشمی در آنان بسیار قوی است، لکن مرد نباید و صلاح هم نیست که بدون قید و شرط، مطیع خواسته‌های‌شان باشد.
مرد خردمند و با تدبیر، خرج و دخل خانواده را به طور دقیق حساب می‌کند. اشیا و لوازم زندگی را براساس نیازمندی و ضرورت درجه‌بندی می‌کند. حوایج ضروری زندگی مانند خوراک و پوشاک را بر سایر چیزها مقدم می‌دارد. مقداری از درآمدش را برای حوادث روزگار از قبیل بیماری و بی‌کاری و کسادی کنار می‌گذارد.
مقداری از آن را برای اجاره یا خرید خانه ذخیره می‌کند. به فکر پول آب، برق، تلفن، مالیات و شهریه‌ی بچه‌ها نیز هست. اسباب و اثاث ضروری زندگی را نیز در نظر می‌گیرد. آن گاه درآمدش را با رعایت اولویت بر آن‌ها تقسیم می‌کند. از اسراف و تبذیر خودداری می‌نماید.
سعی می‌کند پایش را از گلیم خویش درازتر نکند. هر خانواده‌ای که دخل و خرجشان حساب داشته باشد و با عقل و تدبیر و با رعایت اقتصاد خرج کنند، نه تنها دچار قرض و ورشکستی نخواهند شد، بلکه زندگی آبرومندانه و نسبتاً خوبی پیدا خواهند کرد.
خداوند کریم اقتصاد و میانه‌روی را از علایم ایمان شمرده و در قرآن مجید می‌فرماید:
کسانی که چون خرج کنند، اسراف نکنند و بخل نورزند و میان این دو معتدل باشند.[1]
امام صادق(ع) فرمود:
من برای کسی که اقتصاد را رعایت کند ضامن می‌شوم که فقیر نشود.[2]
و باز در سخنی دیگر فرمود:
چهار دسته مردم دعای‌شان به هدف اجابت نخواهد رسید. یکی از آن‌ها کسی است که مالش را بیهوده تلف کند، آن گاه بگوید: خدایا روزی مرا برسان. پس خدا می‌فرماید: مگر به تو دستور ندادم که اقتصاد را رعایت کنی؟[3]
عبداللّه‌بن ابان می‌گوید: از موسی بن جعفر(ع) درباره‌ی انفاق بر خانواده سؤال کردم. فرمود:
اسراف و تنگ‌گیری هر دو مکروه هستند. میانه‌روی را نباید از دست داد.[4]
مرد خردمند و عاقبت‌اندیش، تا حد ممکن، از قرض و نسیه خودداری می‌کند. و برای مصارف غیر ضروری، از کسی وام نمی‌گیرد. اقتصادی که بر پایه وام‌های بانک‌ها و سایر مؤسسات استوار باشد، شرعاً و عقلاً پسندیده نیست.
خرید اشیای قسطی گرچه ممکن است ظاهر زندگی را زیبا کند، اما خوشی و آسایش را از خانواده سلب می‌کند. آخر چه لزومی دارد که انسان این همه اشیای غیرضروری نظیر فرش، یخچال، بخاری، اتومبیل، تلفن، تلویزیون و ... را به قیمت‌های گزاف بخرد و مقداری از درآمدش را به صندوق بانک‌ها و سایر مؤسسات بریزد؟ آیا بهتر و عقلایی‌تر نیست که قدری صبر کند تا اوضاع مالی‌اش بهتر شود و همان اجناس را با قیمت ارزان‌تر و نقد خریداری کند؟
درست است که پول پیدا کردن برای انسان، امر مهمی است، ولی علم معاش و چگونه مصرف کردن خیلی از آن مهم‌تر می‌باشد. بسیارند خانواده‌هایی که با وجود درآمد خوب، همیشه گرفتار و مقروضند و به اصطلاح همیشه هشتِشان در گرو نُهِشان است. برعکس، بسیاری از خانواده‌ها با این که درآمد فوق‌العاده‌ای ندارند، اما وضعشان از هر جهت خوب و آبرومندانه است و در کمال رفاه و آسایش زندگی می‌کنند. تفاوت این دو دسته، در تدبیر زندگی و علم معاش می‌باشد.
بنابراین، صلاح خانواده در این است که مرد با عقل و احتیاط شخصاً امور اقتصادی منزل را بر عهده بگیرد و اگر مسئول خرید و فروش، شخص دیگری است، به کار او نظارت داشته باشد.
در پایان، تذکر این نکته ضروری است که گرچه رعایت اقتصادی، کاری خوب و به صلاح خانواده است، ولی سخت‌گیری هم خوب نیست. اگر وضع مالی مرد خوب است باید در مخارج اهل و عیالش توسعه دهد. به مقدار توانایی‌اش، لباس، خوراک خوب و منزل راحت برایش تهیه کند.
مال و ثروت برای خرج کردن و تأمین مخارج زندگی است، نه برای جمع کردن و باقی گذاشتن. باید آثار و علایم مال و ثروت در زندگی انسان، خوراک و پوشاک خانواده‌اش نمایان باشد. آخر چه فایده‌ای دارد که مرد شبانه روز زحمت بکشد و به خود و خانواده‌اش سختی بدهد و اموالی را روی هم بگذارد و از این دنیا برود؟! مادامی که زنده است زن و فرزندش آرزوی یک لباس زیبا و یک خوراک خوب داشته و از کمبود مواد غذایی بیمار و رنجور باشند، ولی پس از مرگش در تقسیم اموال به سر و کله یک‌دیگر بزنند؟! اگر خدا به انسان نعمت داده باید به همان نسبت، در مخارج خانواده‌اش توسعه بدهد. غذا و لباس خوب برای‌شان تهیه کند. به مقدار توانایی خویش در هر فصلی میوه‌های آن فصل را در اختیارشان بگذارد.
پیغمبر اسلام(ص) فرمود:
از ما نیست کسی که از جهت مال و ثروت در وسعت باشد، اما بر اهل و عیالش سخت بگیرد.[5]
امام موسی بن جعفر(ع) فرمود:
عیال مرد، اسیران او هستند. پس هر کس خدا به او نعمتی داده باید در مخارج اسیرانش توسعه بدهد وگرنه ممکن است نعمت‌هایش گرفته شود.[6]
امام رضا(ع) فرمود:
سزاوار است مرد در مخارج اهل و عیالش توسعه دهد تا منتظر مرگش نباشند.[7]
امیرالمؤمنین(ع) فرمود:
هر جمعه برای اهل و عیالتان میوه تهیه کنید تا به فرا رسیدن جمعه خشنود گردند.[8]
امین خانه
مخارج منزل را معمولاً مرد تأمین می‌کند. اوست که شبانه روز زحمت می‌کشد و درآمدش را در طبق اخلاص نهاده تقدیم خانواده می‌کند، و این کار را یک وظیفه‌ی شرعی و وجدانی خود می‌شمارد و از روی عشق و علاقه انجام می‌دهد، برای رفاه و آسایش خانواده هر گونه رنج و ناراحتی را تحمل می‌کند و از خوشی آن‌ها لذت می‌برد، ولی از بانوی خانه‌دار این انتظارها را دارد که وی هم قدر پول را بداند و آن را بیهوده خرج نکند، نهایت دل‌سوزی و عاقبت اندیشی را به عمل آورد؛ یعنی، ابتدا پول را برای اموری که از ضروریات اولیه زندگی به شمار می‌آیند مانند، خوراک، پوشاک، کرایه‌ی منزل، پول آب، برق، دکتر و دارو، اختصاص دهد. آن گاه برای تهیه‌ی کالاهای نیمه ضروری از قبیل فرش، اسباب و لوازم دیگر اقدام کند. ول‌خرجی، اسراف، تبذیر و بخشش‌های بی‌جا نداشته باشد.
مرد اگر به خانمش اعتماد پیدا کند و بفهمد که نتیجه‌ی زحماتش بیهوده تلف نمی‌شود، به کسب و کار و ازدیاد ثروتش علاقه‌مند می‌شود، و فکر تن‌پروری و ول‌خرجی را از سرش دور می‌کند، ولی اگر ببیند نتیجه‌ی زحماتش از بین می‌رود و خانم او خریدن وسایل غیر ضروری و تجملاتی و احیاناً زینتی خود را بر همه چیز مقدم می‌دارد، وقتی ببیند با تمام تلاش شبانه‌روزی‌اش به دلیل عدم دل‌سوزی‌های همسرش، برای مخارج ضروری زندگی لنگ مانده و ناچار به قرض گرفتن می‌شود، دراین صورت اعتمادش از خانه سلب می‌شود، از کار و کوشش دل‌سرد می‌گردد، و با خود می‌گوید: چرا من این قدر زحمت بکشم و بخور و نخور کنم؟ وقتی من برای تأمین ضروریات زندگی و حفظ آبرویم زحمت می‌کشم، ولی خانواده‌ام به فکر زندگی نیستند و همواره در فکر هوس‌بازی و ول‌خرجی هستند، زحمات من چه تأثیری خواهد داشت؟ بنابراین، ممکن است کم‌کم در اثر این افکار به فکر ول‌خرجی و عیاشی بیفتد، و اوضاع زندگی را متلاشی کند.
خانم محترم! گرچه شوهرت تمام دارایی‌اش را در خانه می‌آورد و در اختیار تو می‌گذارد، اما باید بدانی که مالک حقیقی آن‌ها از نظر شرع و قانون اوست، نه تو. تو تنها امین آن‌ها هستی. بنابراین، هرگونه تصرفی در آن‌ها باید با اجازه و رضایت او باشد، بدون رضایت او حق نداری چیزی به کسی ببخشی یا سوغات و چشم‌روشنی ببری، حتی برای خویشان خودت یا خویشان او، تو امانت‌دار خانواده هستی و دراین‌باره مسئولیت داری، اگر خیانت کنی، در روز بازپسین بازخواست می‌شوی.
پیغمبر اسلام(ص) می‌فرماید:
زن نگهبان و امانت‌دار اموال شوهر است و در این باره مسئولیت دارد.[9]
و در سخنی دیگر می‌فرماید:
بهترین زنان شما زنی است که خودش را خوش‌بو نماید، غذای مطبوع تهیه کند، در خرج خانه اقتصاد را رعایت کند. چنین بانویی یکی از عمّال و کارکنان خدا می‌باشد. و کسی که برای خدا کار کند هرگز با شکست و پشیمانی روبه‌رو نخواهد شد.[10]
زنی به رسول خدا عرض کرد: شوهر چه حقی بر همسرش دارد؟ فرمود:
باید مطیع او باشد، از فرمانش تخلف نکند، بدون اجازه او چیزی به کسی ندهد.[11]
و نیز از رسول خدا(ص) نقل است که فرمود:
بهترین زنان شما زنی است که کم‌خرج باشد.[12]
خودآزمایی
۱- یکی از علایم ایمان را بیان کنید.
۲- از نظر اقتصادی صلاح خانواده چگونه است؟
۳- انتظار مرد از بانوی خانه‌دار (از لحاظ اقتصادی) چیست؟
پی نوشت ها
[1]. فرقان(25) آيه‌ی 67.
[2]. وسائل الشيعه، ج 15، ص 258.
[3]. همان، ص 261.
[4]. همان، ص 261.
[5]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص ۶۴۳.
[6]. بحارالأنوار، ج 104، ص 69.
[7]. وسائل الشيعه، ج 15، ص 249.
[8]. بحارالأنوار، ج 104، ص 73.
[9]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص ۵۵۰.
[10]. وسائل الشيعه، ج ۱۴، ص ۱۵.
[11]. همان، 103، ص 248.
[12]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 532.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی