وضع تغذيهی مادر، در ايام باردارى، چنان كه در سلامت و بيمارى جنين اثر دارد، در اخلاق خوب يا بد و مقدار هوش و حافظهی او نيز تأثير خواهد داشت، زيرا همهی بدن جنين؛ از جمله اعصاب و مغز او، از غذايى درست مىشود كه به وسيلهی تغذيه مادر در اختيارش نهاده مىشود. ارتباط اخلاق افراد با كيفيت مزاجى و ساختار عصبى آنها بر محققان پوشيده نيست.
به همين جهت اسلام به بانوان باردار توصيه مىكند كه از بعضى غذاها و ميوهها استفاده كنند؛ مانند:
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
به زن آبستن، در آخرين ماههاى باردارى، خرما بخورانيد تا فرزندش بردبار و پاكيزه باشد.[1]
حضرت صادق(ع) فرمود:
به زنانتان، به هنگام وضع حمل برنى (نوعى خرما) بخورانيد تا فرزندانتان عاقل و بردبار شوند.[2]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
برنى بهترين خرماى شماست. آن را به زنانتان در ايام وضع حمل بخورانيد تا فرزندانتان بردبار و دانشمند شوند.[3]
رسول خدا(ص) فرمود:
به زنان آبستن كندر بخورانيد، زيرا بچه هنگامى كه در شكم مادرش به وسيلهی كندر تغذيه شود، تيزهوش مىشود. پس اگر پسر باشد شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد (عجيزهاش) فربه مىشود و نزد شوهر مقبوليت پيدا مىكند.[4]
حضرت رضا(ع) فرمود:
زنان آبستن خود را كندر خوب بخورانيد، پس اگر پسر در شكم آنها باشد باهوش، عالم و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد خوشاخلاق و زيبا و (عجيزهاش) فربه خواهد شد و نزد شوهر مقبوليت خواهد يافت.[5]
رسول خدا(ص) فرمود:
به زن آبستن «به» بخورانيد تا فرزندان شما خوشاخلاق شوند.[6]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
زن آبستن چيزى نمىخورد و به چيزى معالجه نمىكند كه بهتر از رطب باشد. خدا در قرآن به مريم مىفرمايد:
«وَهُزِّى إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّاً * فَكُلِى وَاشْرَبِى وَقَرِّى عَيْناً»؛[7]
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
هر زن آبستنى كه خربزه بخورد، بچهاش زيبا و خوشاخلاق خواهد شد.[8]
از احاديث مذكور دو مطلب مهم استفاده مىشود: حساسيت زمان باردارى زن نسبت به پرورش جنين و تأثير تغذيهی مادر در اين دوران، در هوش و استعداد و اخلاق كودك.
برنامهی غذايى بانوان باردار بايد غنى، كامل، كمحجم و واجد انواع مواد مورد نياز بدن ـ مانند: انواع ويتامينها، مواد كانى، املاح و انواع پروتئينها ـ باشد.
در اين جا نمىتوانيم انواع غذاها، ميوهها، سبزىها و خواص هر يك از آنها را مورد بررسى قرار دهيم و اين كار در تخصص نگارنده هم نيست. اگر چه خوشبختانه كتابهاى سودمندى در اين زمينه نوشته شده است و بانوان مىتوانند از آنها استفاده كنند، امّا به طور اجمال مطالبى را تذكر مىدهيم:
يكى از مشكلات بانوان آبستن ويار و بىاشتهايى آنهاست. مادران با اين كه در اين دوران بيشتر از هر زمان ديگر نياز به غذا دارند امّا متأسفانه غالباً اشتهايى به غذا ندارند. آنان تا مدتى مبتلا به ويارهاى سخت مىشوند و از پختنىها تنفر دارند. در اين صورت بايد غذاى آنها كمحجم، ولى مقوّى باشد.
مواد مورد نياز بدن در انواع ميوهها، سبزىها، حبوبات، گوشت، شير، ماست، پنير، چربىهاى حيوانى و نباتى و تخممرغ پراكنده است. بنابراين، تنوع در غذا بهترين برنامهی غذايى بانوان حامله است.
يكى از دانشمندان مىنويسد:
براى داشتن بدن سالم، نه فقط بايد غذاى كافى داشته باشيم، بلكه بايد اغذيهی متنوع و مناسب مصرف كنيم.[9]
دانشمند ديگرى مىنويسد:
مادر بايد در غذاى شبانه روزى خود مقدارى كانىها و ويتامينهاى اضافى به مصرف برساند تا جنين، آن مواد را طى هفت ماه رشد نه تنها براى ساختن مينا و دانتين به كار برد، بلكه براى فرايند پيچيدهی استخوانها نيز كه در جريان همين مدت صورت مىگيرد، مورد استفاده قرار دهد.[10]
دكتر غياث الدين جزائرى مىنويسد:
ماست و پنير به علت داشتن ويتامين و مخمرهاى مخصوص براى جلوگيرى از ويار مفيد هستند، ولى خوردن ماست ترش براى زن آبستن مفيد نيست. پنير مانده هم لطفى ندارد. خوردن يك ليوان شير همه روزه به عنوان صبحانه براى زن حامله تقريباً ضرورى است. مخمر آبجو و جوانهی گندم نيز مفيد است. سيراب، شيردان، دل، قلوه و جگر سياه بهترين منابع ويتامينهاى (ب) و مفيد هستند.[11]
همين دكتر مىنويسد:
اغلب خانمها در موقع باردارى دچار كمبود كلسيم شده، به پا درد، كمر درد و شكستن ناخن مبتلا مىشوند. از اين رو به بانوان حامله توصيه مىشود كه خوردن ميوهها و سبزىهايى كه كلسيم زياد دارند و هم چنين سوپ استخوان و آبليموى مرمرى را فراموش نكنند.[12]
يكى ديگر از دانشمندان مىنويسد:
بايد به ويتامينها توجه خاص معطوف شود، زيرا ويتامينها در رشد طبيعى حاملگى، رشد جنين در بطن مادر و رشد طفل بعد از تولد اهميت خاصى دارد. كمبود ويتامينها امكان دارد باعث سقط جنين شود و يا طفل قبل از تولد طبيعى به دنيا آيد.
ويتامينهاىA ،B ،C ،D ، E براى رشد جنين در شكم مادر ضرورى است. فوايد ويتامين A به اين شرح است: حفظ سلامت وجود زن حامله، عامل سهولت متابوليزم (سوخت و ساز) تقويت رشد جنين در بطن مادر ازدياد فعاليت غدد عرق و غدد چربى در پوست و مقاومت بيشتر بدن در مقابل امراض مختلف.
خوراكىهايى كه ويتامين A دارند به شرح زير است:
روغنهاى حيوانى، كره، شير، پنير، زردهی تخم مرغ، خاويار، جگرسياه و بعضى ماهىها.
در خوراكىهاى نباتى ويتامين A موجود نيست، امّا در اغلب نباتات؛ مانند: هويج، اسفناج، كاهو، جعفرى، پيازچه، ترشك، انگور فرنگى، انگور فرنگى سياه، مورد جنگلى، هلو، شفتالو، زردآلو، مادهاى وجود دارد به نام «كاروتين» كه در بدن انسان ويتامين A توليد مىكند .... در ايام حاملگى احتياج به ويتامين A بيشتر است، بنابراين بايد به خوراك مادر خواربارى كه داراى ويتامين A مىباشد افزوده شود.
ويتامينB در هضم مادهی تركيبى از كارين، اكسيژن، هيدروژن اهميت دارد، در فعاليت كبد مؤثر و مفيد است و در تأثيرات ويتامينC نيز شركت كرده، جريان تجزيه آب و نمك را در بدن انسان منظم مىسازد. خواص مزبور ويتامين B براى زن باردار بسيار پر ارزش است.
اهميت ويتامينهاى 2B و 12B از اهميت 1B كمتر نيست. براى تأمين احتياج وجود زن باردار از ويتامينهاى گروه B صلاح است در سفرهی او جگر سياه، نان از آرد درشت، مواد شيرى، نخود و غيره فراهم شود.
ويتامين C در محصولات نباتى (انگور فرنگى سياه، ميوه نسترين، كلم، ليمو، پرتقال، و ساير سبزىها و ميوههاى درختى و بوتهاى) بيشتر است.
ويتامين C در فعاليت حياتى اعضاى بدن بسيار مهم است و در متابوليزم، فعالانه شركت مىكند. اعضاى بدن انسان مستعد نيست ويتامين C توليد كند و مقدار مورد نياز را به وسيلهی غذا اخذ مىكند. چون زن حامله به ويتامين C بيشتر احتياج دارد (به طور تقريب مقدار ويتامين C مورد احتياج زن حامله نسبت به زنى كه حامله نيست دو برابر است)، ضمن مصرف سبزىها و ميوههاى خام، خوب است ترشى آسكورينه نيز ميل شود. (روزانه 100-150 ميلىگرم در حال تخمير يا قرص) جوشانده گل نسترن نيز مفيد است.
ويتامين D عمل جذب فسفر و كلسيم را در بدن تنظيم مىكند، متابوليزم را سريعتر مىسازد و داروى ضد «راشيتيزم» است. كودكانى كه ويتامين D به مقدار كافى به وسيلهی غذا به بدنشان نمىرسد، مبتلا به بيمارى «راشيتيزم» مىشوند. مقدار ويتامين D مورد احتياج زن حامله، 600 تا 800 واحد در روز است. در ماههاى اخير حاملگى صلاح آن است كه زن باردار روزانه 15 گرم روغن ماهى بخورد؛ مخصوصاً در ماههاى آخر حاملگى و در روزهاى ابرى و فاقد اشعهی آفتاب، مصرف روغن ماهى ضرورى است.
ويتامين E در جريان دورهی حاملگى و در رشد جنين بسيار مؤثر و مفيد است. ويتامين E در خوراكىهاى نباتى فراوان بوده، خصوصاً در روغن ذرت، بادام زمينى، لوبيا چيتى و غيره بيشتر است و در بلغورهاى گندم سياه و جو دوسر نيز وجود دارد. مقدار مورد احتياج براى زنانى كه باردار نيستند روزانه 10 ميلىگرم و براى زن باردار 10ـ۱۵ برابر بيشتر است و اگر خطر سقط جنين احساس شود، مصرف ويتامين E ضرورى است.
بدن زن در ايام حاملگى به نمكهاى معدنى (كلسيم، فسفر، منيزيم، آهن، كبالت، سديم) بيشتر احتياج دارد. احتياج مبرم جنين به آهك براى ساختمان استخوانها و بافتهاى نرم اعضا، در نيمهی دوم حاملگى است. اگر احتياج شديد به آهك به وسيلهی خوراكىها تأمين نشود در آن صورت كلسيم مورد احتياج جنين از مادر به بدن جنين مىرسد (از دندانها و استخوانهاى مادر). نمك كلسيم در كليهی محصولات خوراكى وجود دارد، امّا بدن مادر از همهی آنها كلسيم اخذ نمىكند (از نخود، لوبيا، كاهو، ترشك و غيره). بنابراين بايد از محصولاتى مصرف كند كه كلسيم آنها به بدن جذب مىشود؛ مانند: شير، ماست، پنير، تخم مرغ و غيره. براى رفع احتياج بدن به فسفر نيز صلاح است زن باردار گردو، جگر سياه، تخم مرغ، شير و غيره بخورد.
اگر زن حامله ضعف و كم خونى داشته باشد صلاح است داروهاى آهندار مطابق دستور پزشك ميل كند.
زنان باردار هم چنين بايد بر مقدار مصرف نمك طعام در ايام حاملگى توجه خاصى داشته باشند. اگر نمك طعام بيش از حد مصرف شود مزاج مرطوب و اعضاى بدن را متورم مىكند و باعث توقف آب در اعضاى بدن مىشود. بنابراين در نيمهی اول حاملگى مصرف غذاهاى شور و ماهى دودى خيلى محدود شود و در نيمهی دوم به كلى قطع گردد و به خوراك نيز نمك كمتر بزنند؛ به خصوص در ماه آخر حاملگى. فوايد كم نمك بودن غذا به شرح زير است: متابوليزم، سريعتر انجام مىگيرد، در موقع زايمان گردن و دهانهی بچهدان به سهولت باز مىشود و عمل زايمان سريع و تا اندازهاى بىدرد مىانجامد. بنابراين بايد در هفتهی آخر حاملگى غذاى بىنمك مصرف شود.
براى آن كه در دورهی حاملگى هضم غذا به طور طبيعى انجام يابد، علاوه بر كميت و كيفيت غذا به اصول تغذيه نيز توجه شود. زن حامله در شبانه روز چهار بار غذا بخورد (صبحانه، ناهار، عصرانه، شام) و مواد غذايى طورى تنظيم شود كه غذاى صبحانه 30 درصد، ناهار 40 درصد، عصرانه 15 درصد و شام 15 درصد كالرى داشته باشد و در ماههاى آخر حاملگى دفعات غذا خوردن بهتر است بيشتر شود، 5-6 بار در روز.[13]
يكى ديگر از دانشمندان مىنويسد:
رژيم غذايى زن حامله بايد مقادير كافى از پروتئين، مواد قندى، چربى، ويتامين و مواد معدنى دربر داشته باشد. در ماههاى اول، زن علاقهی زيادى به غذاهاى ترش و شور دارد، ولى نبايد در خوردن آنها افراط كند. در ماههاى آخر از غذاهاى شور، ماهى و گوشت دود داده و كنسروها بايد پرهيز كرد. مشروبات الكلى مانند ويسكى، شراب و آبجو اكيداً ممنوع است. در نيمهی دوم حاملگى؛ به خصوص در دو ماه آخر به جاى پروتئينهاى مشتق از گوشت بهتر است از پروتئينهاى لبنيات مانند: پنير، شير و خامه استفاده كرد.
اواخر دوران حاملگى مقدار مايعات را به 6 ـ 7 فنجان تقليل داده، نمك طعام را بايد از رژيم غذايى تقريباً حذف كرد. نوشيدنىهايى مثل شير و آب ميوه مناسبتر است. مواد قندى، قسمت عمدهی رژيم غذايى زن حامله را تشكيل مىدهد. اين مواد علاوه بر اثر تغذيهاى، تحريكات قشر مخ را نيز مهار كرده، براى آبستنى عادى ضرورى هستند. مواد قندى بيشتر در سبزىها، ميوهها و نان (و برنج) يافت مىشود. نان سياه بهتر از نان سفيد است، چون مقادير زيادى ويتامين 1B دارد. فقدان اين ويتامين اختلالات عصبى به بار آورده، زور هنگام زايمان را كاهش مىدهد.
ويتامين 1B موجود در گندم سياه و جو خيلى زياد است. ويتامينها غالباً در سبزىها و ميوهها يافت مىشوند. در فصول زمستان و بهار كه سبزى و ميوهی موجود در رژيم غذايى كمتر است بايد مواد را به طريق ديگر (شربت يا قرص حاوى ويتامينA ،B ،C ،D ، E) تأمين كرد. فقر ويتامين؛ مخصوصاً ويتامينE در دوران حاملگى عوارض متعددى مانند سقط جنين و زايمان زودرس به بار مىآورد.
املاح معدنى هم بيشتر در سبزىها، ميوهها و شير وجود دارند. در هر صورت گاهى لازم است كه طبيب مقادير بيشترى كلسيم براى مادر تجويز كند، زيرا كلسيم عنصر اصلى ساختمان استخوانهاى جنين است. زنها معمولاً فقر كلسيم را خودشان حس مىكنند و گاهى گچ مىخورند، البته اين كار صحيح نيست...
مقدارى از كلسيم موجود در دندانها صرف استخوان سازى جنين مىشود؛ به خصوص در مواردى كه املاح كلسيم رژيم غذايى ناكافى است. از دست رفتن كلسيم، دندانها را در معرض پوسيدگى قرار مىدهد. به همين علت مادر بايد در دوران حاملگى به طور مرتب به دندانپزشك مراجعه كند، چون اين پوسيدگىها منبع عفونتهاى هنگام زايمان خواهد بود.[14]
كوتاه سخن اين كه بهترين غذاها براى عموم مردم؛ بالاخص بانوان باردار انواع سبزىهاى خام و پخته، انواع ميوهها و حبوبات، شير و فرآوردههاى آن است. درختان و گياهان مواد غذايى را از زمين، آب، هوا و نور خورشيد مىگيرند و براى ما غذاى سالم و طبيعى درست مىكنند. امّا هر يك از آنها جامع همهی مواد غذايى نبوده، بلكه خواص معينى دارند. كسى كه به سلامت و بهداشت خود علاقهمند است بايد از غذاهاى متنوع و گوناگون استفاده كند. از انواع ميوهها مانند: سيب، به، گلابى، گيلاس، آلبالو، زردآلو، آلوزرد، آلوبخارا، هلو، شفتالو، انگور، انار، انجير، خرما، خرمالو، توت و انواع مركبات مانند: پرتقال، ليمو، نارنگى، گريپفروت، گردو، بادام، فندق، پسته و ديگر ميوههاى درختى نيز گاه گاه ولو به مقدار كمى استفاده نمايد.
هم چنين گاهى از انواع ميوههاى زمينى مانند: خربزه، هندوانه، خيار و گوجهفرنگى، تناول كند. و نيز گاهى از انواع سبزىها مانند: تره، كاهو، ريحان، نعناع، اسفناج، گشنيز، شويد، تربچه، كلم، شنبليله، لوبيا سبز، جعفرى، شلغم، قارچ، سيبزمينى، پياز، سير و هويج بخورد.
استفاده از انواع حبوبات مانند: گندم، جو، ذرت، نخود، لوبيا، عدس، ماش و برنج هم ضرورى است.
از انواع گوشتهاى گوسفند، گاو، مرغ (و تخم مرغ)، ماهى، دل، قلوه، سيراب، جگر به مقدار لازم تناول نمايد و از انواع فرآوردههاى شير مانند: شير، ماست، پنير، كره، كشك، دوغ هم استفاده كند.
مواد غذايى مورد نياز انسان در همهی اين غذاها پراكنده است، پس اگر از غذاهاى متنوع استفاده كنيم نيازهاى گوناگون غذايى بدن تأمين شده و با كمبودى مواجه نخواهد شد.
منظور اين نيست كه هر روز و در هر نوبت از همهی غذاها استفاده شود، بلكه برنامهی غذايى خوب آن است كه حساب شده و متنوع باشد و از هر يك از مواد غذايى؛ ولو به مقدار كم استفاده شود. اجراى چنين برنامهاى نه چندان دشوار است و نه پر خرج، بلكه ذوق و سليقه و اطلاعات، لازم دارد. استفاده از برنامهی غذايى درست براى همه كس مفيد و لازم است، مخصوصاً براى بانوان باردار كه مسئوليت پرورش صحيح جنين را نيز بر عهده دارند.
اسلام نيز به اين موضوع بسيار مهم توجه داشته كه فوايد و خواص بعضى ميوهها، سبزىها و مواد پروتئينى را بيان كرده و به تناول آنها توصيه نموده است؛ مخصوصاً دربارهی بانوان آبستن و بچه شيرده.
تنظيم برنامهی غذايى مناسب بر عهدهی شوهر زن باردار نهاده شده است. شوهر وظيفه دارد به موقعيت حساس همسرش توجه كند و به مقدار توان تلاش نمايد انواع غذاهاى مورد نياز همسر و فرزندش را تهيه و در اختيارش قرار دهد. اگر مىبيند همسرش به علت ويار نسبت به بعض غذاها حساسيت و تنفر دارد، مشابه آنها را كه داراى همان خاصيت غذايى است فراهم سازد و بدين وسيله هم سلامت و شادابى همسرش را حفظ مىكند و هم به پرورش صحيح و طبيعى فرزندش كمك مىنمايد.
شوهر بايد توجه داشته باشد كه هرگونه صرفهجويى يا سستى و بىتوجهى در اين زمينه، ممكن است سلامت همسر و فرزندش را در معرض خطر قرار دهد، كه جريمهی دنيوى آن را خود او خواهد پرداخت و در قيامت نيز بدون مؤاخذه نخواهد بود.
1- چرا تغذيهی مادر، در ايام باردارى، در اخلاق و مقدار هوش و حافظهی جنين نيز تأثير خواهد داشت؟
2- بهترين برنامهی غذايى بانوان حامله چگونه است؟
3- تنظيم برنامهی غذايى مناسب برای زن باردار بر عهده چه کسی نهاده شده است؟
[1]. مكارمالاخلاق، ص 192: «اطعموا المرأة، في شهرها التي تلد فيها، التمر فان ولدها يَكونُ حليماً نقياً».
[2]. وسائلالشيعه، ج 15، ص 134: «أطعموا البرنى نساءكم في نفاسهن تحلم أولادكم».
[3]. همان، ص 135: «خير تموركم البرني، فأطعموا نساء كم في نفاسهنّ تخرج أولادكم حلماء حكماء».
[4]. همان، ص 136: «أطعموا حبالاكم اللبان، فإن الصبّي إذا غذى في بطن أمّه باللبان اشتدّ عقله، فإن يك ذكراً كان شجاعاً و إن ولدت انثى عظمت عجيزتها فتحظى عند زوجها».
[5]. همان: «أطعموا حبالاكم ذكر اللبان، فإن يكن في بطنها غلام خرج زكّي القلب عالماً شجاعاً»، و إن تكن جارية حسن خلقها و خلقتها و عظمت عجيزتها، و حَظَت عند زوجها».
[6]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 619: «أطعموا حبالاكم السفرجل فإنه يحسن أخلاق أولادكم».
[7]. همان، ج 2، ص 619: «ما تَأكل الحاملُ من شيء ولا تتداوى بأفضلَ من الرُطبِ. قال الله عزّوجّل لمريم عليهاالسلام: «وَهُزِّى إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّاً* فَكُلِى وَاشْرَبِى وَقَرِّى عَيْناً».
[8]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 635: «ما من امرأة حاملة أكلت البطيخ لايكون مولودها إلّاحسن الوجه و الخلق».
[9]. علم و زندگى، ص 426.
[10]. بيوگرافى پيش از تولد، ص 80.
[11]. اعجاز خوراكيها، ص 223.
[12]. همان، ص 224.
[13]. بهداشت زن در دورهی باردارى، ترجمهی محمدعلى رياضى فرزاد، ص 13.
[14]. كودك خود را بشناس، ترجمهی دكتر فرامرز نعيم و دكتر هوشنگ مشكينپور، ص 22.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت