برنامه‌ی غذايى‌ بانوان باردار

تأثير غذاى‌ مادر در اخلاق فرزند

وضع تغذيه‌ی مادر، در ايام باردارى‌، چنان كه در سلامت و بيمارى‌ جنين اثر دارد، در اخلاق خوب يا بد و مقدار هوش و حافظه‌ی او نيز تأثير خواهد داشت، زيرا همه‌ی بدن جنين؛ از جمله اعصاب و مغز او، از غذايى‌ درست مى‌‏شود كه به وسيله‌ی تغذيه مادر در اختيارش نهاده مى‌‏شود. ارتباط اخلاق افراد با كيفيت مزاجى‌ و ساختار عصبى‌ آن‏ها بر محققان پوشيده نيست.
به همين جهت اسلام به بانوان باردار توصيه مى‌‏كند كه از بعضى‌ غذاها و ميوه‏ها استفاده كنند؛ مانند:
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
به زن آبستن، در آخرين ماه‏هاى‌ باردارى‌، خرما بخورانيد تا فرزندش بردبار و پاكيزه باشد.[1]
حضرت صادق(ع) فرمود:
به زنانتان، به هنگام وضع حمل برنى‌ (نوعى‌ خرما) بخورانيد تا فرزندانتان عاقل و بردبار شوند.[2]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
برنى‌ بهترين خرماى‌ شماست. آن را به زنانتان در ايام وضع حمل بخورانيد تا فرزندانتان بردبار و دانشمند شوند.[3]
رسول خدا(ص) فرمود:
به زنان آبستن كندر بخورانيد، زيرا بچه هنگامى‌ كه در شكم مادرش به وسيله‌ی كندر تغذيه شود، تيزهوش مى‌‏شود. پس اگر پسر باشد شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد (عجيزه‏اش) فربه مى‌‏شود و نزد شوهر مقبوليت پيدا مى‌‏كند.[4]
حضرت رضا(ع) فرمود:
زنان آبستن خود را كندر خوب بخورانيد، پس اگر پسر در شكم آن‏ها باشد باهوش، عالم و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد خوش‏اخلاق و زيبا و (عجيزه‏اش) فربه خواهد شد و نزد شوهر مقبوليت خواهد يافت.[5]
رسول خدا(ص) فرمود:
به زن آبستن «به» بخورانيد تا فرزندان شما خوش‏اخلاق شوند.[6]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
زن آبستن چيزى‌ نمى‌‏خورد و به چيزى‌ معالجه نمى‌‏كند كه بهتر از رطب باشد. خدا در قرآن به مريم مى‌‏فرمايد:

«وَهُزِّى‌ إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّاً * فَكُلِى‌ وَاشْرَبِى‌ وَقَرِّى‌ عَيْناً»؛[7]
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
هر زن آبستنى‌ كه خربزه بخورد، بچه‏اش زيبا و خوش‏اخلاق خواهد شد.[8]
از احاديث مذكور دو مطلب مهم استفاده مى‌‏شود: حساسيت زمان باردارى‌ زن نسبت به پرورش جنين و تأثير تغذيه‌ی مادر در اين دوران، در هوش و استعداد و اخلاق كودك.

برنامه‌ی غذايى‌ بانوان باردار

برنامه‌ی غذايى‌ بانوان باردار بايد غنى‌، كامل، كم‏حجم و واجد انواع مواد مورد نياز بدن ـ مانند: انواع ويتامين‏ها، مواد كانى‌، املاح و انواع پروتئين‏ها ـ باشد.
در اين جا نمى‌‏توانيم انواع غذاها، ميوه‏ها، سبزى‌‏ها و خواص هر يك از آن‏ها را مورد بررسى‌ قرار دهيم و اين كار در تخصص نگارنده هم نيست. اگر چه خوشبختانه كتاب‏هاى‌ سودمندى‌ در اين زمينه نوشته شده است و بانوان مى‌‏توانند از آن‏ها استفاده كنند، امّا به طور اجمال مطالبى‌ را تذكر مى‌‏دهيم:
يكى‌ از مشكلات بانوان آبستن ويار و بى‌‏اشتهايى‌ آن‏هاست. مادران با اين كه در اين دوران بيش‏تر از هر زمان ديگر نياز به غذا دارند امّا متأسفانه غالباً اشتهايى‌ به غذا ندارند. آنان تا مدتى‌ مبتلا به ويارهاى‌ سخت مى‌‏شوند و از پختنى‌‏ها تنفر دارند. در اين صورت بايد غذاى‌ آن‏ها كم‏حجم، ولى‌ مقوّى‌ باشد.
مواد مورد نياز بدن در انواع ميوه‏ها، سبزى‌‏ها، حبوبات، گوشت، شير، ماست، پنير، چربى‌‏هاى‌ حيوانى‌ و نباتى‌ و تخم‏مرغ پراكنده است. بنابراين، تنوع در غذا بهترين برنامه‌ی غذايى‌ بانوان حامله است.
يكى‌ از دانشمندان مى‌‏نويسد:
براى‌ داشتن بدن سالم، نه فقط بايد غذاى‌ كافى‌ داشته باشيم، بلكه بايد اغذيه‌ی متنوع و مناسب مصرف كنيم.[9]
دانشمند ديگرى‌ مى‌‏نويسد:
مادر بايد در غذاى‌ شبانه روزى‌ خود مقدارى‌ كانى‌‏ها و ويتامين‏هاى‌ اضافى‌ به مصرف برساند تا جنين، آن مواد را طى‌ هفت ماه رشد نه تنها براى‌ ساختن مينا و دانتين به كار برد، بلكه براى‌ فرايند پيچيده‌ی استخوان‏ها نيز كه در جريان همين مدت صورت مى‌‏گيرد، مورد استفاده قرار دهد.[10]
دكتر غياث ‏الدين جزائرى‌ مى‌‏نويسد:
ماست و پنير به علت داشتن ويتامين و مخمرهاى‌ مخصوص براى‌ جلوگيرى‌ از ويار مفيد هستند، ولى‌ خوردن ماست ترش براى‌ زن آبستن مفيد نيست. پنير مانده هم لطفى‌ ندارد. خوردن يك ليوان شير همه روزه به عنوان صبحانه براى‌ زن حامله تقريباً ضرورى‌ است. مخمر آبجو و جوانه‌ی گندم نيز مفيد است. سيراب، شيردان، دل، قلوه و جگر سياه بهترين منابع ويتامين‏هاى‌ (ب) و مفيد هستند.[11]
همين دكتر مى‌‏نويسد:
اغلب خانم‏ها در موقع باردارى‌ دچار كمبود كلسيم شده، به پا درد، كمر درد و شكستن ناخن مبتلا مى‌‏شوند. از اين رو به بانوان حامله توصيه مى‌‏شود كه خوردن ميوه‏ها و سبزى‌‌هايى‌ كه كلسيم زياد دارند و هم چنين سوپ استخوان و آبليموى‌ مرمرى‌ را فراموش نكنند.[12]
يكى‌ ديگر از دانشمندان مى‌‏نويسد:
بايد به ويتامين‏ها توجه خاص معطوف شود، زيرا ويتامين‏ها در رشد طبيعى‌ حاملگى‌، رشد جنين در بطن مادر و رشد طفل بعد از تولد اهميت خاصى‌ دارد. كمبود ويتامين‏ها امكان دارد باعث سقط جنين شود و يا طفل قبل از تولد طبيعى‌ به دنيا آيد.
ويتامين‏هاى‌‏A ،B ،C ،D ، E براى‌ رشد جنين در شكم مادر ضرورى‌ است. فوايد ويتامين A به اين شرح است: حفظ سلامت وجود زن حامله، عامل سهولت متابوليزم (سوخت و ساز) تقويت رشد جنين در بطن مادر ازدياد فعاليت غدد عرق و غدد چربى‌ در پوست و مقاومت بيش‏تر بدن در مقابل امراض مختلف.
خوراكى‌‌هايى‌ كه ويتامين A دارند به شرح زير است:
روغن‏هاى‌ حيوانى‌، كره، شير، پنير، زرده‌ی تخم مرغ، خاويار، جگرسياه و بعضى‌ ماهى‌‏ها.
در خوراكى‌‏هاى‌ نباتى‌ ويتامين A موجود نيست، امّا در اغلب نباتات؛ مانند: هويج، اسفناج، كاهو، جعفرى‌، پيازچه، ترشك، انگور فرنگى‌، انگور فرنگى‌ سياه، مورد جنگلى‌، هلو، شفتالو، زردآلو، ماده‏اى‌ وجود دارد به نام «كاروتين» كه در بدن انسان ويتامين A توليد مى‌‏كند .... در ايام حاملگى‌ احتياج به ويتامين A بيش‏تر است، بنابراين بايد به خوراك مادر خواربارى‌ كه داراى‌ ويتامين A مى‌‏باشد افزوده شود.
ويتامين‏B در هضم ماده‌ی تركيبى‌ از كارين، اكسيژن، هيدروژن اهميت دارد، در فعاليت كبد مؤثر و مفيد است و در تأثيرات ويتامين‏C نيز شركت كرده، جريان تجزيه آب و نمك را در بدن انسان منظم مى‌‏سازد. خواص مزبور ويتامين B ‏براى‌ زن باردار بسيار پر ارزش است.
اهميت ويتامين‏هاى 2B و 12B از اهميت 1B كمتر نيست. براى‌ تأمين احتياج وجود زن باردار از ويتامين‏هاى‌ گروه B ‏صلاح است در سفره‌ی او جگر سياه، نان از آرد درشت، مواد شيرى‌، نخود و غيره فراهم شود.
ويتامين C ‏در محصولات نباتى‌ (انگور فرنگى‌ سياه، ميوه نسترين، كلم، ليمو، پرتقال، و ساير سبزى‌‏ها و ميوه‏هاى‌ درختى‌ و بوته‏اى‌) بيش‏تر است.
ويتامين C در فعاليت حياتى‌ اعضاى‌ بدن بسيار مهم است و در متابوليزم، فعالانه شركت مى‌‏كند. اعضاى‌ بدن انسان مستعد نيست ويتامين C توليد كند و مقدار مورد نياز را به وسيله‌ی غذا اخذ مى‌‏كند. چون زن حامله به ويتامين C بيش‏تر احتياج دارد (به طور تقريب مقدار ويتامين C مورد احتياج زن حامله نسبت به زنى‌ كه حامله نيست دو برابر است)، ضمن مصرف سبزى‌‏ها و ميوه‏هاى‌ خام، خوب است ترشى‌ آسكورينه نيز ميل شود. (روزانه 100-150 ميلى‌‏گرم در حال تخمير يا قرص) جوشانده گل نسترن نيز مفيد است.
ويتامين D عمل جذب فسفر و كلسيم را در بدن تنظيم مى‌‏كند، متابوليزم را سريع‏تر مى‌‏سازد و داروى‌ ضد «راشيتيزم» است. كودكانى‌ كه ويتامين D به مقدار كافى‌ به وسيله‌ی غذا به بدنشان نمى‌‏رسد، مبتلا به بيمارى‌ «راشيتيزم» مى‌‏شوند. مقدار ويتامين D مورد احتياج زن حامله، 600 تا 800 واحد در روز است. در ماه‏هاى‌ اخير حاملگى‌ صلاح آن است كه زن باردار روزانه 15 گرم روغن ماهى‌ بخورد؛ مخصوصاً در ماه‏هاى‌ آخر حاملگى‌ و در روزهاى‌ ابرى‌ و فاقد اشعه‌ی آفتاب، مصرف روغن ماهى‌ ضرورى‌ است.
ويتامين E در جريان دوره‌ی حاملگى‌ و در رشد جنين بسيار مؤثر و مفيد است. ويتامين E در خوراكى‌‏هاى‌ نباتى‌ فراوان بوده، خصوصاً در روغن ذرت، بادام زمينى‌، لوبيا چيتى‌ و غيره بيش‏تر است و در بلغورهاى‌ گندم سياه و جو دوسر نيز وجود دارد. مقدار مورد احتياج براى‌ زنانى‌ كه باردار نيستند روزانه 10 ميلى‌‏گرم و براى‌ زن باردار 10ـ۱۵ برابر بيش‏تر است و اگر خطر سقط جنين احساس شود، مصرف ويتامين E ضرورى‌ است.
بدن زن در ايام حاملگى‌ به نمك‏هاى‌ معدنى‌ (كلسيم، فسفر، منيزيم، آهن، كبالت، سديم) بيش‏تر احتياج دارد. احتياج مبرم جنين به آهك براى‌ ساختمان استخوان‏ها و بافت‏هاى‌ نرم اعضا، در نيمه‌ی دوم حاملگى‌ است. اگر احتياج شديد به آهك به وسيله‌ی خوراكى‌‏ها تأمين نشود در آن صورت كلسيم مورد احتياج جنين از مادر به بدن جنين مى‌‏رسد (از دندان‏ها و استخوان‏هاى‌ مادر). نمك كلسيم در كليه‌ی محصولات خوراكى‌ وجود دارد، امّا بدن مادر از همه‌ی آن‏ها كلسيم اخذ نمى‌‏كند (از نخود، لوبيا، كاهو، ترشك و غيره). بنابراين بايد از محصولاتى‌ مصرف كند كه كلسيم آن‏ها به بدن جذب مى‌‏شود؛ مانند: شير، ماست، پنير، تخم مرغ و غيره. براى‌ رفع احتياج بدن به فسفر نيز صلاح است زن باردار گردو، جگر سياه، تخم مرغ، شير و غيره بخورد.
اگر زن حامله ضعف و كم خونى‌ داشته باشد صلاح است داروهاى‌ آهن‏دار مطابق دستور پزشك ميل كند.
زنان باردار هم چنين بايد بر مقدار مصرف نمك طعام در ايام حاملگى‌ توجه خاصى‌ داشته باشند. اگر نمك طعام بيش از حد مصرف شود مزاج مرطوب و اعضاى‌ بدن را متورم مى‌‏كند و باعث توقف آب در اعضاى‌ بدن مى‌‏شود. بنابراين در نيمه‌ی اول حاملگى‌ مصرف غذاهاى‌ شور و ماهى‌ دودى‌ خيلى‌ محدود شود و در نيمه‌ی دوم به كلى‌ قطع گردد و به خوراك نيز نمك كمتر بزنند؛ به خصوص در ماه آخر حاملگى‌. فوايد كم نمك بودن غذا به شرح زير است: متابوليزم، سريع‏تر انجام مى‌‏گيرد، در موقع زايمان گردن و دهانه‌ی بچه‏دان به سهولت باز مى‌‏شود و عمل زايمان سريع و تا اندازه‏اى‌ بى‌‏درد مى‌‏انجامد. بنابراين بايد در هفته‌ی آخر حاملگى‌ غذاى‌ بى‌‏نمك مصرف شود.
براى‌ آن كه در دوره‌ی حاملگى‌ هضم غذا به طور طبيعى‌ انجام يابد، علاوه بر كميت و كيفيت غذا به اصول تغذيه نيز توجه شود. زن حامله در شبانه روز چهار بار غذا بخورد (صبحانه، ناهار، عصرانه، شام) و مواد غذايى‌ طورى‌ تنظيم شود كه غذاى‌ صبحانه 30 درصد، ناهار 40 درصد، عصرانه 15 درصد و شام 15 درصد كالرى‌ داشته باشد و در ماه‏هاى‌ آخر حاملگى‌ دفعات غذا خوردن‏ بهتر است بيش‏تر شود، 5-6 بار در روز.[13]
يكى‌ ديگر از دانشمندان مى‌‏نويسد:
رژيم غذايى‌ زن حامله بايد مقادير كافى‌ از پروتئين، مواد قندى‌، چربى‌، ويتامين و مواد معدنى‌ دربر داشته باشد. در ماه‏هاى‌ اول، زن علاقه‌ی زيادى‌ به غذاهاى‌ ترش و شور دارد، ولى‌ نبايد در خوردن آن‏ها افراط كند. در ماه‏هاى‌ آخر از غذاهاى‌ شور، ماهى‌ و گوشت دود داده و كنسروها بايد پرهيز كرد. مشروبات الكلى‌ مانند ويسكى‌، شراب و آبجو اكيداً ممنوع است. در نيمه‌ی دوم حاملگى‌؛ به خصوص در دو ماه آخر به جاى‌ پروتئين‏هاى‌ مشتق از گوشت بهتر است از پروتئين‏هاى‌ لبنيات مانند: پنير، شير و خامه استفاده كرد.
اواخر دوران حاملگى‌ مقدار مايعات را به 6 ـ 7 فنجان تقليل داده، نمك طعام را بايد از رژيم غذايى‌ تقريباً حذف كرد. نوشيدنى‌‌هايى‌ مثل شير و آب ميوه مناسب‏تر است. مواد قندى‌، قسمت عمده‌ی رژيم غذايى‌ زن حامله را تشكيل مى‌‏دهد. اين مواد علاوه بر اثر تغذيه‏اى‌، تحريكات قشر مخ را نيز مهار كرده، براى‌ آبستنى‌ عادى‌ ضرورى‌ هستند. مواد قندى‌ بيش‏تر در سبزى‌‏ها، ميوه‏ها و نان (و برنج) يافت مى‌‏شود. نان سياه بهتر از نان سفيد است، چون مقادير زيادى‌ ويتامين 1B دارد. فقدان اين ويتامين اختلالات عصبى‌ به بار آورده، زور هنگام زايمان را كاهش مى‌‏دهد.
ويتامين 1B موجود در گندم سياه و جو خيلى‌ زياد است. ويتامين‏ها غالباً در سبزى‌‏ها و ميوه‏ها يافت مى‌‏شوند. در فصول زمستان و بهار كه سبزى‌ و ميوه‌ی موجود در رژيم غذايى‌ كمتر است بايد مواد را به طريق ديگر (شربت يا قرص حاوى‌ ويتامين‏A ،B ،C ،D ، E) تأمين كرد. فقر ويتامين؛ مخصوصاً ويتامين‏E در دوران حاملگى‌ عوارض متعددى‌ مانند سقط جنين و زايمان زودرس به بار مى‌‏آورد.
املاح معدنى‌ هم بيش‏تر در سبزى‌‏ها، ميوه‏ها و شير وجود دارند. در هر صورت گاهى‌ لازم است كه طبيب مقادير بيش‏ترى‌ كلسيم براى‌ مادر تجويز كند، زيرا كلسيم عنصر اصلى‌ ساختمان استخوان‏هاى‌ جنين است. زن‏ها معمولاً فقر كلسيم را خودشان حس مى‌‏كنند و گاهى‌ گچ مى‌‏خورند، البته اين كار صحيح نيست...
مقدارى‌ از كلسيم موجود در دندان‏ها صرف استخوان سازى‌ جنين مى‌‏شود؛ به خصوص در مواردى‌ كه املاح كلسيم رژيم غذايى‌ ناكافى‌ است. از دست رفتن كلسيم، دندان‏ها را در معرض پوسيدگى‌ قرار مى‌‏دهد. به همين علت مادر بايد در دوران حاملگى‌ به طور مرتب به دندان‏پزشك مراجعه كند، چون اين پوسيدگى‌‏ها منبع عفونت‏هاى‌ هنگام زايمان خواهد بود.[14]
كوتاه سخن اين كه بهترين غذاها براى‌ عموم مردم؛ بالاخص بانوان باردار انواع سبزى‌‏هاى‌ خام و پخته، انواع ميوه‏ها و حبوبات، شير و فرآورده‏هاى‌ آن است. درختان و گياهان مواد غذايى‌ را از زمين، آب، هوا و نور خورشيد مى‌‏گيرند و براى‌ ما غذاى‌ سالم و طبيعى‌ درست مى‌‏كنند. امّا هر يك از آن‏ها جامع همه‌ی مواد غذايى‌ نبوده، بلكه خواص معينى‌ دارند. كسى‌ كه به سلامت و بهداشت خود علاقه‏مند است بايد از غذاهاى‌ متنوع و گوناگون استفاده كند. از انواع ميوه‏ها مانند: سيب، به، گلابى‌، گيلاس، آلبالو، زردآلو، آلوزرد، آلوبخارا، هلو، شفتالو، انگور، انار، انجير، خرما، خرمالو، توت و انواع مركبات مانند: پرتقال، ليمو، نارنگى‌، گريپ‏فروت، گردو، بادام، فندق، پسته و ديگر ميوه‏هاى‌ درختى‌‏ نيز گاه گاه ولو به مقدار كمى‌ استفاده نمايد.
هم چنين گاهى‌ از انواع ميوه‏هاى‌ زمينى‌ مانند: خربزه، هندوانه، خيار و گوجه‏فرنگى‌، تناول كند. و نيز گاهى‌ از انواع سبزى‌‏ها مانند: تره، كاهو، ريحان، نعناع، اسفناج، گشنيز، شويد، تربچه، كلم، شنبليله، لوبيا سبز، جعفرى‌، شلغم، قارچ، سيب‏زمينى‌، پياز، سير و هويج بخورد.
استفاده از انواع حبوبات مانند: گندم، جو، ذرت، نخود، لوبيا، عدس، ماش و برنج هم ضرورى‌ است.
از انواع گوشت‏هاى‌ گوسفند، گاو، مرغ (و تخم مرغ)، ماهى‌، دل، قلوه، سيراب، جگر به مقدار لازم تناول نمايد و از انواع فرآورده‏هاى‌ شير مانند: شير، ماست، پنير، كره، كشك، دوغ هم استفاده كند.
مواد غذايى‌ مورد نياز انسان در همه‌ی اين غذاها پراكنده است، پس اگر از غذاهاى‌ متنوع استفاده كنيم نيازهاى‌ گوناگون غذايى‌ بدن تأمين شده و با كمبودى‌ مواجه نخواهد شد.
منظور اين نيست كه هر روز و در هر نوبت از همه‌ی غذاها استفاده شود، بلكه برنامه‌ی غذايى‌ خوب آن است كه حساب شده و متنوع باشد و از هر يك از مواد غذايى‌؛ ولو به مقدار كم استفاده شود. اجراى‌ چنين برنامه‏اى‌ نه چندان دشوار است و نه پر خرج، بلكه ذوق و سليقه و اطلاعات، لازم دارد. استفاده از برنامه‌ی غذايى‌ درست براى‌ همه كس مفيد و لازم است، مخصوصاً براى‌ بانوان باردار كه مسئوليت پرورش صحيح جنين را نيز بر عهده دارند.
اسلام نيز به اين موضوع بسيار مهم توجه داشته كه فوايد و خواص بعضى‌ ميوه‏ها، سبزى‌‏ها و مواد پروتئينى‌ را بيان كرده و به تناول آن‏ها توصيه نموده است؛ مخصوصاً درباره‌ی بانوان آبستن و بچه شيرده.
تنظيم برنامه‌ی غذايى‌ مناسب بر عهده‌ی شوهر زن باردار نهاده شده است. شوهر وظيفه دارد به موقعيت حساس همسرش توجه كند و به مقدار توان تلاش نمايد انواع غذاهاى‌ مورد نياز همسر و فرزندش را تهيه و در اختيارش قرار دهد. اگر مى‌‏بيند همسرش به علت ويار نسبت به بعض غذاها حساسيت و تنفر دارد، مشابه آن‏ها را كه داراى‌ همان خاصيت غذايى‌ است فراهم سازد و بدين وسيله هم سلامت و شادابى‌ همسرش را حفظ مى‌‏كند و هم به پرورش صحيح و طبيعى‌ فرزندش كمك مى‌‏نمايد.
شوهر بايد توجه داشته باشد كه هرگونه صرفه‏جويى‌ يا سستى‌ و بى‌‏توجهى‌ در اين زمينه، ممكن است سلامت همسر و فرزندش را در معرض خطر قرار دهد، كه جريمه‌ی دنيوى‌ آن را خود او خواهد پرداخت و در قيامت نيز بدون مؤاخذه نخواهد بود.

خودآزمایی

1- چرا تغذيه‌ی مادر، در ايام باردارى‌، در اخلاق و مقدار هوش و حافظه‌ی جنين نيز تأثير خواهد داشت؟
2- بهترين برنامه‌ی غذايى‌ بانوان حامله چگونه است؟
3- تنظيم برنامه‌ی غذايى‌ مناسب برای زن باردار بر عهده چه کسی نهاده شده است؟

پی نوشت ها

[1]. مكارم‏الاخلاق، ص 192: «اطعموا المرأة، في شهرها التي تلد فيها، التمر فان ولدها يَكونُ حليماً نقياً».
[2]. وسائل‏الشيعه، ج 15، ص 134: «أطعموا البرنى‌ نساءكم في نفاسهن تحلم أولادكم».
[3]. همان، ص 135: «خير تموركم البرني، فأطعموا نساء كم في نفاسهنّ تخرج أولادكم حلماء حكماء».
[4]. همان، ص 136: «أطعموا حبالاكم اللبان، فإن الصبّي إذا غذى‌ في بطن أمّه باللبان اشتدّ عقله، فإن يك ذكراً كان شجاعاً و إن ولدت انثى‌ عظمت عجيزتها فتحظى‌ عند زوجها».
[5]. همان: «أطعموا حبالاكم ذكر اللبان، فإن يكن في بطنها غلام خرج زكّي القلب عالماً شجاعاً»، و إن تكن جارية حسن خلقها و خلقتها و عظمت عجيزتها، و حَظَت عند زوجها».
[6]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 619: «أطعموا حبالاكم السفرجل فإنه يحسن أخلاق أولادكم».
[7]. همان، ج 2، ص 619: «ما تَأكل الحاملُ من شي‏ء ولا تتداوى‌ بأفضلَ من الرُطبِ. قال الله عزّوجّل لمريم عليهاالسلام: «وَهُزِّى‌ إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَيْكِ رُطَباً جَنِيّاً* فَكُلِى ‌‏وَاشْرَبِى‌ وَقَرِّى‌ عَيْناً».
[8]. مستدرك الوسائل، ج 2، ص 635: «ما من امرأة حاملة أكلت البطيخ لايكون مولودها إلّاحسن الوجه و الخلق».
[9]. علم و زندگى‌، ص 426.
[10]. بيوگرافى‌ پيش از تولد، ص 80.
[11]. اعجاز خوراكيها، ص 223.
[12]. همان، ص 224.
[13]. بهداشت زن در دوره‌ی باردارى‌، ترجمه‌ی محمدعلى‌ رياضى‌ فرزاد، ص 13.
[14]. كودك خود را بشناس، ترجمه‌ی دكتر فرامرز نعيم و دكتر هوشنگ مشكين‏پور، ص 22.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت