بخش پنجم: سیره علمای ربانی در صرف بیتالمال | ۲
امام خمینی(ره) در صرفهجویی در مصرف نیز نمونه و اسوه بود، حتی در مورد کاغذ چندان مقید بود که یکی از کارگزارانشان را مورد عتاب قرار داده، فرمودند: چرا برای نوشتن چند خط، از یک کاغذ بزرگ استفاده میکنی؟ چرا روی کاغذ باطله یا کاغذ کوچکتر نمینویسی؟ خودشان نیز در نوشتن از همین روش استفاده میکردند. ممکن است کسی بگوید یک صفحه کاغذ چه ارزشی داشت که امام اینقدر حساس بودند! در جواب عرض میکنیم: اوّلاً در زشتی اسراف و تبذیر، کم و زیاد تفاوت ندارد. به علاوه این روش ائمه(ع) بوده که در همه چیز مقید بودند اسراف نشود و از آنچه میتوان در جایی مصرف کرد، استفاده کنند. از جمله در روایات چنین آمده است: بشیر بن مروان گوید: ما بر امام صادق(ع) وارد شدیم، امام خرمای رطب خواست. بعضی افراد پس از خوردن خرما هستهاش را پرت میکردند. امام، دست یکی از آنها را گرفت و فرمود: این کار را نکن، چون اسراف است و خداوند تباهی را دوست ندارد.[1]
امام صادق(ع) فرمود: خداوند میانهروی را دوست دارد و اسراف مورد خشم اوست، حتی انداختن هسته خرما، زیرا آن هم قابل استفاده است و حتی ریختن آبی که از خوردن، اضافه میآید نیز اسراف است.[2] خداوند در قرآن فرمود: اسراف نکنید که خدا اسرافکنندگان را دوست ندارد[3] و فرمود: اسرافکنندگان برادران شیطان هستند.[4]
همین امور کوچک را وقتی نسبت به یک جامعه بزرگ حساب کنیم، قابل توجه میشود. حساب کنید جامعه ما در صرف کاغذ چقدر اسراف و تبذیر میکند؟ در بخش کارتها (برگههای تبریک) گرانقیمت به مناسبت اعیاد دینی و ملّی، دعوت به مجالس، سمینارها، کارتهای گرانقیمت کارت تبریک جشنها، خبرنامهها و نشریههای تکراری و غیرمفید، کتابهای درسی یکسال مصرف، و دهها و صدها مورد دیگر. ما واقعاً یک ملت اسرافکاریم!
کشورهای غنی که خود صادرکننده کاغذند، چنین اسراف نمیکنند. از یکی از مسئولان در یکی از کشورهای اروپایی شنیدم که گفت: «از كتابهاى درسى دانشآموزان بايد حدّاقل دو يا سه سال استفاده كنند» اگر ما هم این رویّه را در کتابهای درسی انجام میدادیم، هر سال چقدر میتوانستیم در خرید کاغد از خارج صرفهجویی کنیم؟ به مسئولان چاپ کتابهای درسی توصیه میشود در این باره مطالعه کنند. چرا نباید دانشآموزان را به صرفهجوییِ کتاب و کاغذ و دفتر عادت دهیم؟ در کشورهای اروپایی از کاغذهای باطله هم کاملاً استفاده میکنند. در بعضی کشورها زبالهها را در سه پاکت جداگانه میریزند:
1. کاغذ، پلاستیک و مقوا؛ 2. شیشه و قوطی؛ 3. مواد زاید خوراکی.
شهرداری هم آنها را میبَرد و استفاده میکند. چرا شهرداریهای ما تازه به فکر استفاده از زبالهها افتادهاند؟ چرا هنوز هم چنین روشی در همه اُستانها اجرا نمیشود؟ مایه تأسّف است که تأکیدات اسلام را در باره اجتناب از اسراف و تبذیر نادیده میگیریم و این همه اسراف میکنیم. اگر ما فقط در مصرف کاغذ میانهروی و صرفهجویی را رعایت کنیم، نیازمان به خرید کاغذ از خارج کم میشود.
در موضوع آگهیهای دیواری به ویژه زمان انتخابات، خیلی اسراف میشود. در هند و آفریقا دوره ابتدایی روی لوح چوبی مینویسند و بارها از آن استفاده میکنند تا در کاغذ اسراف نشود ولی در کشور ما طبق آمار، سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزش و پرورش سالی 000/000/180 جلد کتاب درسی چاپ میکند؛ به مبلغ حدود 000/000/750/42 چاپ میکند، یک سال بیشتر مصرف ندارد، در صورتی که در کشور اندونزی از کتابهای درسی، سه سال بهرهبرداری میکنند.
و در کشورهای اروپایی غربی، امریکا، و کانادا حتی گاهی تا نه سال از آنها استفاده میکنند.
اگر در ایران حدّاقل دو سال یک بار استفاده میشد، هر دو سال 42 میلیارد تومان صرفهجویی میشد. این موضوع نیاز به همکاری اولیای دانشآموزان و معلمان دارد که صرفهجویی و پاکیزه نگه داشتن کتابها را به دانشآموزان یاد بدهند.
مسئله دیگر بهرهبرداری از کاغذهای باطله است که جهان به استفاده دوباره و بازیافت کاغذهای باطله در تولید مجدد کاغذ و مقوا توجه کرده است؛ مثلاً در دانمارک 70 درصد موادّ تولید کاغذ و مقوا از منابع بازیافتی است، در اسپانیا 60 درصد و انگلیس 55 درصد، حال آن که در سال 1372 حدودِ 9 درصد زبالههای تهران کاغذ و مقوا بوده است!
مقام معظّم رهبری این سال [1378] را سال امام راحل نامیدند. منظورشان این بود که گویندگان و نویسندگان، صفات ممتاز امام را بیان کنند تا مردم به ویژه مسئولان نظام به او تأسّی نمایند و اندیشههای مهمّ ایشان برای مردم بازگو شود، بلکه به اهداف انقلاب بیشتر پی ببرند و برای مسئولان نظام نیز تذکری باشد که اهداف امام را فراموش نکنند و در تحقق آنها بیشتر بکوشند.
یکی از مهمترین آرمانهای امام راحل، تأمین عدالت اجتماعی، یعنی کم کردن فاصلههای طبقاتی، رفع تبعیضات ظالمانه، فقرزدایی و حمایت از محرومان و مستضعفان و تأمین حدّ متوسط زندگی برای عموم قشرهای مردم بود. از مجموع سخنرانیها، پیامها، توصیههای امام، در طول مبارزات و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به خوبی استفاده میشود که حمایت از محرومان از بزرگترین هدفهای او بود که همواره از آن میگفت و بر آن تأکید میکرد. چندان در این باره، داد سخن میداد که به حامی محرومان نامبردار میشد. کسانی که در دوران آغازین پیروزی انقلاب اسلامی، گفتار امام و مسئولان نظام را به یاد دارند، خوب میدانند که حمایت از محرومان یکی از جاذبترین شعارهای انقلابیها بود.
امام به دو منظور در این موضوع تأکید میورزید:
منظور اوّل: اینکه امام مبارزه با ستمگران و دفاع از حقوق محرومان را یک وظیفه اسلامی میدانست که باید در صدر برنامهها قرار گیرد. چنانکه از قرآن و احادیث و سیره پیامبر و ائمه اطهار(ع) استفاده میشود. قرآن میگوید: ای کسانی که ایمان آوردهاید! همواره و همیشه به عدالت قیام کنید، برای خدا گواهی دهید.[5] قیام به قسط بزرگترین هدف همه پیامبران در طول تاریخ بوده است. ما پیامبران را با برهانهای روشن فرستادیم و با آنان کتاب آسمانی و میزان نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند.[6]
امام خمینی در این باره میفرمود: اسلام از اوّل برای همین امر قیام کرده که به مستمندان عالَم در مقابل مستکبران خدمت کند و ستمگران را به جای خود بنشاند. و شما اشخاصی هستید که پیرو یک همچو اسلام عزیز هستید و به این پیروی باید ادامه دهید.[7]
مسلمانان وظیفه دارند با زراندوزی و تکاثر ثروتهای نامشروع، تضییع حقوق زحمتکشان و محرومان و حیف و میل اموال عمومی مبارزه، و از حقوق طبقات محروم و مستضعف دفاع کنند.
امام معتقد بود بعد از تأسیس و تثبیت حکومت اسلامی باید حمایت از محرومان در صدر برنامهها قرار گیرد، چون از اهداف اسلامی است. یکی از علائم اسلامی بودن نظام همین تقسیم عادلانه ثروت است. مگر حکومت اسلامی میتواند به تحصیل ثروت و زراندوزی مستکبران بیتوجه باشد و اجازه بدهد حقوق محرومان و زحمتکشان را تضییع کنند؟ مگر حکومت میتواند خود را اسلامی بداند در صورتی که قشر وسیعی از مردم از حدّاقل امکانات زندگی محروم هستند؟ به سخنان امیرالمؤمنین و سیره ایشان در زمان حکومت دقت کنید تا ببینید در تقسیم بیتالمال چگونه بوده و به اجرای عدالت و دفاع از حقوق محرومان چقدر توجه داشت. حتی اکثر جنگهایی که امیرالمؤمنین(ع) با آنها مواجه شد، به واسطه عدالتخواهی و تسلیم نشدن در مقابل خواستههای تبعیضاتی بوده است.[8]
1- چرا امام خمینی اینقدر در مصرف یک صفحه کاغذ حساس بود؟
2- یکی از مهمترین آرمانهای امام راحل چه بود؟
3- امام به کدام دلیل به موضوع مبارزه با ستمگران و دفاع از حقوق محرومان تأکید میورزید؟
[1]. سفينه البحار، ج1، ص249: عن بشير بن مروان قال: دخلنا على أبي عبدالله(ع) فدعا برطب فأقبل بعضهم يرمي النواة قال: أمسك أبو عبدالله(ع) يده فقال: لا تفعل، هذا من التبذير، و الله لا يحبّ الفساد.
[2]. بحارالانوار، ج71، ص346.
[3]. انعام، آيه 141.
[4]. اسراء، آيه 27.
[5]. نساء، آيه 135: «يا أَيُّها الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوّامِينَ بِالقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ».
[6]. حديد، آيه 25: «لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالبَيِّناتِ وَأَنْزَلْنا مَعَهُمُ الكِتابَ وَالمِيزانَ لِيَقُومَ النّاسُ بِالْقِسْطِ».
[7]. صحيفه نور، ج17، ص257.
[8]. اميرمؤمنان على(ع) قاطعانه در دوران خلافتش به بازپسگيرى اموال غيرمشروع و رساندن آن، به صاحبان اصلىاش همّت گماشت. تمام سلاحها، شترها و... را به فرمان آن حضرت، از خانه عثمان برگردانده و بىهيچ تبعيضى تقسيم كردند... و سنگ اندازىها، مخالفتِ سرانِ قومها و... آغاز گرديد، اما اميرمؤمنان(ع) استوار به راه خود ادامه دادند؛ ن. ك: ابن ابىالحديد، شرح نهجالبلاغه، ج 1، ص 269 ـ 270.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت