شب‌های قدر

فصل پانزدهم: شب‌های قدر

ابی عبدالله(ع) فرمود: همانا تعداد ماه‌‏ها نزد خدا دوازده ماه است در کتاب خدا از روزی که آسمان و زمین را خلق کرده، سرآمد آن ماه رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است و قرآن در اولین شب از ماه رمضان نازل شده، پس با قرآن از این ماه استقبال کن.[1]
معانی شب قدر
الف) شب شرف و منزلت؛ به دلیل منزلت عبادت در آن شب[2] یا منزلت نزول قرآن در آن یا شرافت و منزلت عبادت‏‌کنندگان در آن.[3]
ب) شب تنگی و ضیق: به سبب کثرت نزول فرشتگان در زمین تا بر مؤمنان سلام دهند و در محضر امام زمان(ع) حاضر شوند.[4]
ج) شب تقدیر و اندازه‌‏گیری؛ آن‌‏گونه که در قرآن آمده، هر چیزی در این شب تقدیر و از هم جدا می‌‏شود.[5]
و در حدیثی که درباره‌ی فلسفه روزه از امام هشتم روایت شده، آمده است: در شب قدر آنچه در سال از خیر و شر است یا آنچه ضرر می‌‏زند یا سود می‏‌رساند یا روزی یا مرگ مقرر می‏‌شود و برای همین شب قدر نامیده شده است.[6]
تمام آنچه در سال خواهد بود، از امور مهم، در شب قدر ماه رمضان است. شبی که از هزار ماه بهتر است. روایاتی داریم مبنی بر این‏که از هزار ماه جهاد و از هزار ماه سلطنت بهتر است و عبادت آن بهتر از عبادت هزار ماه می‌باشد. شب شریفی است که روزی بندگان، اجل‏‌های آنان و سایر امور مردم از خوب و بد در آن مقدر می‏‌گردد. شبی که قرآن در آن نازل شد. شبی که به نص قرآن مبارک است.
در روایات اهل بیت آمده است: فرشتگان در شب قدر فرود آمده و در زمین پخش می‏‌شوند، بر مجالس مؤمنین گذشته، بر آنان سلام می‏‌کنند و برای دعاهای آنان آمین می‏‌گویند تا آن‌گاه که سپیده‌‏دم طلوع کند و در این شب دعای کسی رد نمی‌‏شود، مگر دعای عاق والدین، قطع‏‌کننده رحم نزدیک، کسی که شراب بنوشد و کسی که دشمنی مؤمنی در دلش باشد.
در اقبال از کنزالمواقیت از پیامبر(ص) روایت شده است که فرمودند: «موسی عرض کرد: خدای من! نزدیک‏ شدن به تو را می‌خواهم. فرمود: نزدیکی من از آنِ کسی است که شب قدر بیدار شود. عرض کرد: خدای من! رحمت تو را می‌‏خواهم. فرمود: رحمت من از آنِ کسی است که در شب قدر به فقیرها رحم کند. عرض کرد: خدای من! جواز عبور از صراط را خواهانم. فرمود: آن برای کسی است که در شب قدر صدقه‌‏ای بدهد. عرض کرد: خدای من! از درختان بهشتی می‌‏خواهم. فرمود: این مال کسی است که در شب قدر سبحان‌‏الله بگوید، عرض کرد: خدای من! رضایت تو را می‏‌خواهم. فرمود: رضایت من از آن کسی است که در شب قدر دو رکعت نماز خواند.[7]
اگر غیر از این، روایتی در فضلیت شب قدر نبود،‏ هیچ عاقلی درک آن را از دست نمی‌‏داد؛[8] یعنی این روایت به تنهایی برای درک فضیلت شب قدر کافی است.

اعمال شب قدر

افضل اعمال شب قدر «توبه» است. شبی که خدای متعال درباره‌‏اش می‌‏فرماید:

«و ما ادراک ما لیلة القدر لیلة القدر خیر من الف شهر». در احادیث آمده که عبادت در شب قدر به اندازه هزار شب ارزش دارد. باید خود را برای احیاء آماده کنیم.
امام باقر(ع) فرمود: کسی که شب قدر را به شب‏ زنده‌‏داری بگذراند، گناهانش بخشیده می‏‌شود.
احیاء فقط به بیداری و احیاناً دعا خواندن و قرآن بر سرگرفتن نیست، بلکه به توصیه بعضی بزرگان باید قلب خود را احیا کنیم و زنده بداریم که این کلمات از قلب ما صادر شود. دعاها و نمازها را با حضور قلب بخوانیم و فقط لقلقه زبان نباشد. در این شب‌‏ها باید سعی کنیم حضور قلب را تمرین و تجربه کنیم. کمیّت و تعداد دعا را بر کیفیت آن ترجیح ندهیم. اخلاص در دعا، پشیمانی قلبی از گناهان و قصورها و تصمیم‌‏گیری برای آینده‏ در این شب‏‌ها سرلوحه عمل‏مان باشد. مهم‏ترین اعمال در این شب‌‏ها توجه به خدا، حضور قلب، محاسبه نفس و مراقبه است.
علامه طباطبائی از استاد بزرگوارشان آقای قاضی نقل می‏‌کردند که در این شب‌‏ها بیشتر به سکوت و تفکر می‌‏پرداختند، در حال خود بودند، ساعت‏‌ها سر به زانو می‌‏گذاشتند و غرق تفکر بودند.

نزول کتاب آسمانی قرآن بر حضرت محمد(ص)

قرآن در ماه مبارک رمضان و در شب قدر که یکی از سه شب نوزدهم و بیست‏ و‌ یکم و بیست‏ و سوم است، نازل شد (احتمال شب بیست‏ وسوم قوی‏تر است).
و از آن‌جا که شب قدر بر تمامی شب‏‌های سال برتری دارد، کتابی هم که در این شب نازل شده است بر سایر کتب آسمانی برتری دارد و حضرت مهدی(عج) که در شب قدر ملائکه بر او نازل می‌‏شوند، برترین بشر در تمام عالم هستی خواهد بود.
پس شب قدر شبی است که:
۱. قرآن در آن نازل شده است.
۲. حواث سال آینده در آن مقدر می‌‏شود.
۳. این حوادث بر امام زمان(ع) عرضه و آن حضرت مأمور کارهای ما مى‌گردد.
این مطلب مطابق آیات قرآنی نیز می‌‏باشد، زیرا در آیه می‌‏فرماید:
ماه رمضان که در آن قرآن نازل شده است.[9] طبق این آیه، نزول قرآن در ماه رمضان نزول دفعی بوده است. در آیات دیگری مى‌‏فرماید: ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم، همانا ما انذارکننده هستیم. در آن شب هر امر حکیمانه‏‌ای رقم می‏‌خورد امری از جانب ماست، ما فرستاننده آن هستیم.[10]
این آیه نیز تصریح دارد که نزول [دفعی] قرآن در یک شب بوده است که از آن به شب مبارک تعبیر شده است. هم‏چنین در سوره مبارکه قدر تصریح شده که قرآن در شب قدر نازل شده است.
4. به ‏سبب وجود شب قدر در این ماه مبارک است که این ماه از هزار ماه بهتر است.
توجه به این نکته ضروری است که اگرچه آغاز نزول قرآن کریم در 27 رجب هم‏زمان با بعثت پیامبر ختمی مرتبت(ص) بوده و با نزول 5 آیه اولیه سوره مبارکه علق بشارت نبوت به پیامبر اکرم(ص) داده شد، اما بنا بر نظر علامه طباطبایی(ره) نزول قرآن در شب قدر ماه مبارک رمضان، نزول دفعی بوده است. سپس ماه مبارک رمضان، آغازگر نزول قرآن کریم به پیامبر(ص) نمی‌‏باشد.

فرصت‌‏های ویژه شب قدر

شب قدر فرصتی استثنایی است. قرآن کریم می‏‌فرماید: «لیلة القدر خیر من الف شهر»؛ ‏شب قدر از هزار ماه بالاتر است (به اندازه 83 سال عمر معمرین). اگر کسی این فرصت را غنیمت نشمارد، زیان بزرگی کرده است. در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده: خداوند در روزهای زندگی‏تان نسیم‌‏هایی قرار داده است؛ آگاه باشید که آن‏ها را دریابید.[11]
فرصت‌‏ها زودگذر و ناپایدار است. امیرمؤمنان(ع) فرمودند: فرصت‏‌ها، همانند ابر می‌‏گذرد. فرصت‏‌های نیک را غنیمت بشمارید.[12]
به چند فرصت ویِژه ماه مبارک رمضان اشاره می‌‏کنیم:

الف) شب تقدیر:

بنا بر تقدیری که خداوند برای تمام عالم قرار داده است «إِنَّ اللهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللهُ لِکُلِّ شَیءٍ قَدْراً»[13] انسان نیز از تقدیر عام برخوردار است که برای تمام زندگی‏‌اش از ابتدای تولد تا پایان آن مقدر است. علاوه بر این تقدیر عام، از تقدیر خاص هم در آیات آمده برخوردار است.[14]
علامه طباطبائی در تفاوت این تقدیر می‏‌فرماید: امور عالم بر حسب قضای الهی، دو مرحله دارد: مرحله اجمال و مرحله تفصیل؛ شب قدر بنا بر آیه مبارکه شبی است که امر از مرحله اجمال به مرحله تفصیل می‌‏آید.

ب) نزول فرشتگان:

اصل نزول بنا بر آیات، امری حتمی است و از طرفی مفسران شیعی و اغلب اهل تسنن کلمه «تنزل الملائکة» را تنها در زمان پیامبر تفسیر نکرده‌‏اند، بلکه استمرار آن را پذیرفته‌‏اند، اما درباره‌ی این‏که بر چه کسی نازل می‌‏شوند، اختلاف است؛ نزول بر امام عصر حتمی است و روایت هم داریم که بر مؤمن بعد از نزول سلام می‌‏کنند.

ج) فرصت طلایی ره صدساله را در یک شب پیمودن:

امام باقر(ع) فرمودند: العمل الصالح فیها من الصلاة و الزکاة و أنواع الخیر، خیر من العمل فی ألف شهر لیس فیها لیلة القدر؛ در آن شب کار شایسته مانند نماز و زکات و هر نوع عمل خیری، بهتر از کار در هزار ماهی است که شب قدر در آن‏ها نباشد.
جا دارد در ادامه به بحثی کوتاه درباره دیگر کتاب‌های آسمانی که آن‏ها هم در ماه مبارک رمضان نازل شده‏‌اند، بپردازیم.

نزول دیگر کتاب‌های آسمانی در ماه مبارک رمضان

یکی از ویژگی‏‌های ماه مبارک این است که نه‏‌تنها قرآن، بلکه دیگر کتب آسمانی نیز در این ماه نازل شده‌‏اند. بنابراین می‏‌توان گفت ماه رمضان، ماه نزول کتاب‌های آسمانی است که خود، رحمتی است از طرف خداوند بر بندگان که با ماه رحمت خدا نیز سازگاری دارد.
از واثلة‏بن‏اسقع روایت شده است که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «صحف» حضرت ابراهیم(ع) در نخستین شب ماه رمضان نازل گردید.[15]
کتاب مقدس «تورات» در ششم ماه مبارک رمضان بر حضرت موسی(ع) پیامبر رهایی‏‌بخش بنی‏‌اسرائیل از جور و ستم فرعونیان، نازل گردید.[16]
نزول کتاب آسمانی «زبور» برحضرت داود دوازدهم رمضان بوده است.[17]
به نقلی از نویسنده وقایع‌‏الایام نزول کتاب آسمانی «انجیل» بر حضرت عیسی‌‏بن ‏مریم(ع) در روز سوم ماه رمضان واقع گردید، ولی ابن‏‌کثیر در یک روایت، نزولش را سیزدهم و در روایتی دیگر در روز هجدهم ماه رمضان دانسته است.

خودآزمایی

1- معانی شب قدر را ذکر کنید.
2- فرصت‏‌های ویژه شب قدر را شرح دهید.

پی نوشت ها

[1]. أَبِي‏ عَبْدِاللهِ(ع) قَالَ: إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللهِ اثْناعَشَرَ شَهْراً فِي كِتابِ اللهِ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ‏ فَغُرَّةُ الشُّهُورِ شَهْرُ اللهِ شَهْرُ رَمَضَانَ وَ قَلْبُ‏ شَهْرِ رَمَضَانَ‏ لَيْلَةُ الْقَدْرِ وَ نَزَلَ الْقُرْآنُ فِي أَوَّلِ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَاسْتَقْبِلِ الشَّهْرَ بِالْقُرْآنِ؛ تهذیب‏الاحکام، ج4، ص192، ح546.
[2]. مجمع‏البیان، ص786.
[3]. المیزان، ج20، ص331.
[4]. همان.
[5]. دخان، آیه 3 ـ 4.
[6]. یقدر فیها ما یکون فی السنة من خیر أو شر أو مـضرة أو منفعة أو رزق أو أجل و لذلك سمیت لیلة القدر؛ عیون‏ اخبارالرضا، ج2، ح 
[7]. عن النبيّ(ص)

أَنّه قال: قال‏ موسى‏: إِلهي‏ أريد قربك، قال: قربي لمن يستيقظ ليلة القدر، قال: إِلهي أريد رحمتك، قال: رحمتي لمن رحم المساكين ليلة القدر، قال: إِلهي أريد الجواز على الصّراط، قال: ذلك لمن تصدّق بصدقة في ليلة القدر. قال: إِلهي أريد من أَشجار الجنّة و ثمارها، قال: ذلك لمن سبّح تسبيحة في ليلة القدر، قال: إِلهي أريد النجاة من النار، قال: ذلك لمن استغفر في ليلة القدر، قال:إِلهي أريد رضاك، قال: رضاي لمن صلّى ركعتين في ليلة القدر؛ اقبال‏الاعمال، ص186.
[8]. المراقبات، ص292 ـ 291.
[9]. «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» (بقره، آیه ۱۸۵).
[10]. «إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَة مُبارَکَة إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ * فِیها یُفْرَقُ کلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ * أَمْراً مِنْ عِنْدِنا إِنَّا کُنَّا مُرْسِلِینَ» (دخان، آیات ۳ ـ ۵).
[11]. انّ لربکم فی أیّام دهرکم نفحات ألا فتعرضوا لها؛ بحارالانوار، ج 68، ص 221.
[12]. قَال(ع)‏ الْفُرَصُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحَابِ فَانْتَهِزُوا فُرَصَ الْخَيْرِ؛ عیون‏الحکم، ص89.
[13]. طلاق، آیه 3.
[14]. دخان، آیات 3 ـ 4.
[15]. اسلام و عقائد و آراء بشری، ص 448.
[16]. تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۳۴.
[17]. البدایه و النهایه، ج۲، ص ۹۲.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله ابراهیم امینی