جلوگیری از گسترش فضائل حضرت علی(ع)

جلوگیری از گسترش فضائل حضرت علی(ع)

تاریخ بشریّت کمتر شخصیّتی را چون حضرت علی(ع) سراغ دارد که دوست و دشمن است دست به‏دست هم دهند تا فضائل برجسته و صفات عالی او را مخفی دارند و در عین حال، مکارم و مناقب او عالم را پُر کند.
خلیل ابن احمد دانشمند بزرگ ادبیات عرب در این زمینه می‏گوید: وقتی از او سؤال شد درباره‏ی علیّ ابن ابی‏طالب(ع) چه می‏گویی گفت چه بگویم در حقّ مردی که دوستان او مناقبش را از ترس دشمنانش پنهان کردند و دشمنان او از حسدی که داشتند آنچه می‏دانستند نگفتند، ولی در میان این دو کتمان و دو مخفی‏داری آنقدر فضیلت از او بروز کرد که تمام جهان را فرا گرفت.
تلاش‏های ناجوانمردانه خاندان اموی در محو آثار و فضائل خاندان علوی فراموش ناشدنی است. کافی بود کسی به دوستی حضرت علی(ع) متّهم شود و دو نفر به‏این دوستی گواهی دهند، آن‏گاه نام او از فهرست کارمندان دولت حذف شود و حقوق او از بیت‏المال قطع گردد، معاویه در یکی از بخشنامه‏های خود به ‏استانداران و فرمانداران چنین خطاب کرد و گفت: اگر ثابت شد که فردی دوستدار علی(ع) و خاندان اوست نام او را از فهرست کارمندان دولت محو کنید و حقوق او را قطع و از همه‏ی مزایا محرومش سازید.
در بخشنامه‏‌ی دیگری گام را فراتر نهاده و به‏طور مؤکّد دستور داد که گوش و بینی افرادی را که به‏دوستی خاندان علی(ع) تظاهر کنند، ببرند و خانه‌‏های آنان را ویران نمایند.[1]
درنتیجه این فرمان، بر ملّت عراق به ‏ویژه کوفیان آنچنان فشاری آمد که احدی از شیعیان از ترس مأموران مخفی معاویه نمی‏توانست راز خود را حتّی به‏ دوستان ابراز کند مگر اینکه قبلاً سوگندش می‏داد که راز او را فاش نسازد.[2] معاویه برای سومین بار به‏نمایندگان سیاسی خود در استان‏های سرزمین اسلامی نوشت که شهادت شیعیان علی(ع) را در هیچ مورد نپذیرند.
امّا این سخت‏گیری بیش از حدّ نتوانست جلوی گسترش فضائل خاندان علی(ع) را بگیرد، از این جهت، معاویه برای بار چهارم به‏استانداران وقت نوشت:
«به کسانی که مناقب و فضائل عثمان را نقل می‏کنند احترام کنید و نام و نشانی آن را برای من بنویسید تا خدمات آنان را با پاداش‏های سنگین جبران کنم.»
یک چنین نویدی سبب شد که در تمام شهرهای بازار، جعل دروغ, به‏صورت نقل فضائل عثمان، داغ و پررونق شد و راویان فضائل از طریق جعل احادیث درباره‏ی خلیفه‏ی سوم ثروت کلانی به‏چنگ آوردند. کار به‏جایی رسید که معاویه خود نیز از انتشار فضائل بی‏اساس و رسوا ناراحت شد و این بار دستور داد که از نقل فضائل عثمان نیز خودداری کنند و به‏نقل فضائل دو خلیفه‏ی اوّل و دوم و صحابه‏ی دیگر همّت گمارند و اگر محدّثی درباره‏ی ابوتراب (یعنی حضرت علی(ع)) فضیلتی نقل کند فوراً شبیه آن را درباره‏ی یاران دیگر پیامبر(ص)‏ جعل کنند و منتشر سازند، زیرا این کار برای کوبیدن دلیل‏ها و سخنان شیعیان علی(ع) ‏مؤثرتر است.
مروان ابن حکم از کسانی بود که می‏گفت دفاعی که علی(ع) از عثمان کرد هیچ کس نکرد ولی در عین حال، ورد زبان همین مروان لعن کردن بر حضرت علی(ع) بود، وقتی به ‏او اعتراض کردند که با چنین اعتقادی درباره‏ی علی(ع)، چرا به‏ او ناسزا می‏گویی در پاسخ گفت:
پایه‏های حکومت ما جز با کوبیدن علی(ع) و لعن کردن او محکم و استوار نمی‏گردد. برخی از آنان با آن که به‏پاکی و عظمت و سوابق درخشان حضرت علی(ع) معتقد بودند ولی برای حفظ مقام و موقعیّت خود به‏آن حضرت و فرزندانش ناسزا می‏گفتند.
عمر بن عبدالعزیز می‏گوید:
پدرم فرماندار مدینه و از گویندگان توانا و نیرومند بود و خطبه‏ی نماز جمعه را با کمال فصاحت و شیرینی و جاذبه ایراد می‏کرد ولی چون مجبور بود طبق بخشنامه حکومت شام، در میان خطبه علی(ع) و خاندان او را لعن کند، هنگامی که سخن به‏این مرحله می‏رسید ناگهان در بیان خود دچار لکنت می‏شد و چهره‏ی او دگرگون می‏گشت و سلامت سخن را از دست می‏داد. من از پدرم علّت را پرسیدم گفت: اگر آنچه را که من از علی(ع) می‏دانم، دیگران نیز می‏دانستند کسی از ما پیروی نمی‏کرد، و من با توجه به‏مقام منیع علی(ع) به‏او ناسزا می‏گویم، زیرا برای حفظ موقعیّت آل مروان ناچارم چنین کنم.[3]
به هرحال دل‏های بنی‏امیّه مالامال از دشمنی حضرت علی(ع) بود. وقتی گروهی به‏معاویه نصیحت کردند که دست از این کار بردارد، گفت این کار را آنقدر ادامه خواهم داد که کودکان ما با این فکر بزرگ شوند و بزرگانمان با این فکر پیر شوند. بدین ترتیب شصت سال تمام برفراز منابر و در مجالس وعظ و خطابه و درس و حدیث، ناسزا گفتن به‏حضرت علی(ع) در میان خطبا و محدّثان وابسته به‏دستگاه معاویه ادامه داشت و به‏حدّی مؤثر افتاد که می‏گویند:
روزی حجاج به‏مردی تندی کرد و با او به‏خشونت سخن گفت و او که فردی از قبلیه‏ی «بنی‏ّأزد» بود، به‏حجاج گفت:
ای امیر با ما اینطور سخن مگو، ما دارای فضیلت‏هایی هستیم!
حجاج از فضائل او پرسید و او در پاسخ گفت:
یکی از فضائل ما این است که اگر کسی بخواهد با ما وصلت کند یا از ما دختر بگیرد، اوّل از او می‏پرسیم که آیا ابوتراب را دوست دارد یا نه؟ اگر کوچک‏ترین علاقه‏ای به‏او داشته باشد هرگز با خویشاوندی او موافقت نمی‏کنیم، عداوت ما با خاندان علی(ع) به‏حدّی است که در قبیله‏ی ما مردی پیدا نمی‏شود که نام او حسن یا حسین و دختری نیست که نام او فاطمه باشد. اگر به‏ یکی از افراد قبیله‏ی ما گفته شود که از علی(ع) بیزاری بجوید فوراً از فرزندان او نیز بیزاری می‏جوید.[4]
براثر پافشاری خاندان اُمیّه در مخفی‏سازی و انکار فضائل حضرت علی(ع) و ترویج و تشویق لعن و ناسزا گفتن به‏آن حضرت این امر چنان در دل‏های پیر و جوان رسوخ کرده بود که آن را یک عمل مستحب می‏شمردند!، روزی که عمر بن عبدالعزیز تصمیم گرفت این لکّه‏ی ننگ را از دامن جامعه‏ی اسلامی پاک سازد تربیت یافتگان مکتب اموی اعتراض کردند که خلیفه می‏خواهد سنّت اسلامی را از بین ببرد.
به هرحال نقشه‏‌های ناجوانمردانه بنی‏امیّه نقش برآب شد و کوشش‏های مستمر آنان نتیجه معکوس داد، و سبب شد درباره‏ی آن حضرت بررسی بیشتری صورت گیرد و شخصیّت امام(ع) دور از جنجال‏های سیاسی مورد قضاوت قرار گیرد تا آنجا که عامر نوه‏ی عبدالله زبیر دشمن خاندان علوی(ع) به‏ فرزند خود سفارش کرد:
که از بدگویی در باره‏ی علی(ع) دست بردارد زیرا بنی‏امیّه او را شصت سال در بالای منبرها ناسزا گفتند ولی نتیجه‏ای جز بالا رفتن مقام و محبوبیّت علی(ع)  و جذب دل‏ها به ‏سوی وی نگرفتند.

حديث يوم الدّار

اولين روزی که شخصيّت اجتماعی حضرت علی(ع) به‏عنوان فرد شماره‏ی دو تاريخ اسلام بروز کرد وقتی بود که فرمانی از سوی خداوند متعال صادر شد که:
(وَأنْذِرْ عَشيرَتَکَ الْاَقْرَبين)[5]
«بستگان نزديک خويش را از عذاب الهی بترسان.»
رسول خدا(ص) به‏ دنبال اين فرمان، به‏حضرت علی(ع) دستور دادند که چهل و پنج نفر از شخصيّت‏های بزرگ بنی‏هاشم را به‏مهمانی دعوت کنند و غذايی از گوشت، همراه با شير برای پذيرايی آماده سازد.
مهمان‏ها همگی در وقت معيّن به ‏حضور پيامبر(ص) شتافتند پس از صرف غذا، ابولهب عموی پيامبر(ص) با سخنان سبک خود مجلس را از آمادگی برای طرح دعوت و تعقيب هدف بيرون برد و مهمانی بدون نتيجه به‏پايان رسيد.
 روز بعد دوباره همان افراد منهای ابولهب به‏خانه رسول خدا(ص) دعوت شدند و همان‏گونه از آنان پذيرايی به‏عمل آمد. پس از صرف غذا پيامبر(ص) سخنانی را در آن محفل ايراد فرمودند که بخشی از آن عبارت است از:
هيچ کس از مردم برای اهل خود بهتر از آنچه من برای شما آورده ام نياورده است که شما را به‏وحدانيّت خدا و رسالت خويش دعوت می‏کنم چه کسی از شما در اين راه مرا کمک می‏کند تا برادر و وصی و نماينده‏ی من در ميان شما باشد؟
سکوتی آميخته با بهت و حيرت بر مجلس حاکم شده و همه سر به ‏زير افکنده و در فکر فرو رفته بودند که ناگهان حضرت علی(ع) که سن او در آن روز از پانزده سال تجاوز نمی‏کرد سکوت را درهم شکست و برخاست و رو به ‏پيامبر(ص) کرده و گفت: ای پيامبر خدا من تو را در اين راه ياری می‏کنم. سپس دست خود را دراز کرد تا دست او را به ‏عنوان پيمان فداکاری بفشرد.
پيامبر(ص) دستور دادند که علی(ع) بنشيند و بار ديگر سؤال خود را تکرار کرد، بار ديگر علی(ع) برخاست و آمادگی خود را اعلام کرد که اين بار هم پيامبر(ص) به ‏او دستور داد بنشيند. در نوبت سوم نيز همچون دو نوبت قبل، جز علی(ع) کسی برنخاست و تنها او بود که به ‏پا خواست و پشتيبانی خود را از هدف مقدّس پيامبر(ص) اعلام کرد. در اين موقع، پيامبر(ص) دست خود را بر دست حضرت علی(ع) زد و کلام تاريخی خود را درباره‏ی حضرت علی(ع)، در مجلس بزرگان بنی‏هاشم چنين بر زبان آوردند:
هان ای خويشان و بستگان من، بدانيدکه علی(ع) برادر و وصی و خليفه‏ی من در ميان شماست.[6]
بنا به‏نقل سيره‏ی حلبی، رسول اکرم(ص) بر اين جمله دو مطلب ديگر نيز افزود و گفت: او وزير و وارث من نيز هست.[7]
بدين‏گونه در آغاز رسالت و در زمانی که جز عدّه ای قليل، کسی به‏آيين وی نگرويده بود، رسول خدا(ص) اولين وصی خود را تعيين فرمودند.
از اينکه پيامبر(ص) در يک روز، نبوت خود و امامت حضرت علی(ع) را همزمان اعلام و اعلان کرد می‏توان مقام و موقعيّت امامت را به‏نحو روشن، فهم و ارزيابی کرد و دريافت که اين دو مقام از يکديگر جدا نيستند و همواره امامت، مکمّل و متمّم رسالت است.
اين سند تاريخی را گروهی از محدّثان و مفسّران شيعی و غير شيعی با همين ترتيبی که ذکر شد نقل کرده‏اند و اين جريان را از اسناد فضائل و مناقب امام(ع) دانسته‏‌اند.
يکی از محقّقان به‏نام اسکافی درباره اين فضيلت تاريخی که حضرت علی(ع) در محضر پدر و عموها و شخصيّت‏های برجسته‏ی بنی‏هاشم با پيامبر(ص) پيمان فداکاری بست و آن حضرت نيز او را برادر و وصی و خليفه‏ی خود خواند، داد سخن داده چنين می‏گويد: کسانی که می‏گفتند ايمان امام(ع) در دوران کودکی بوده است، دورانی که کودک در آن خوب و بد را به‏درستی تشخيص نمی‏دهد، درباره‏ی اين سند تاريخی چه می‏گويند؟
آيا ممکن است پيامبر(ص) رنج پختن غذای جمعيت زيادی را بر دوش کودکی بگذارد ؟ و يا به‏کودک خردسالی فرمان دهد که آنان را برای ضيافت دعوت کند؟ آيا صحيح است پيامبر(ص) کودک نابالغی را رازدار نبوت بداند و دست در دست او بگذارد و او را برادر و وصی و نماينده‏ی خود در ميان مردم معرّفی کند؟
مسلّماً خير، بلکه بايد گفت علی(ع) در آن روز از لحاظ قدرت جسمی و رشد فکری به‏حدّی رسيده بود که برای همه‏ی اين کارها شايستگی داشت لذا اين نوجوان هيچگاه با نوجوانان ديگر اُنس نگرفت و در جرگه‏ی آنان وارد نشد وبه بازی با آنان نپرداخت، و بلکه از لحظه ای که دست پيمان خدمت و فداکاری به‏رسول خدا(ص) دراز کرد، در تصميم خود راسخ بود و پيوسته گفتار خود را با کردار توأم می‏ساخت و در تمام مراحل زندگی انيس پيامبر(ص) بود.[8]

خودآزمایی

1- معاویه در بخشنامه‌‏های خود به ‏استانداران و فرمانداران در مورد ابراز محبت به علی(ع) چه خطاب کرد؟
2- چرا مروان ابن حکم به حضرت علی(ع) ناسزا می‌گفت؟
3- اولين روزی که شخصيّت اجتماعی حضرت علی(ع) به‏‌عنوان فرد شماره‌‏ی دو تاريخ اسلام بروز کرد چه زمانی بود؟

پی نوشت ها

[1]- شرح نهج‏البلاغه ابن ابی‏الحدید ج 11/44 و 45
[2]- شرح نهج‏البلاغه ابن ابی‏الحدید ج 11/44 و 45
[3]- شرح نهج‏البلاغه ابن ابی‏الحدید ج 13/221
[4]- فرحۀ الغری نوشته‏ی سیّد ابن طاوس ص 13
1- سوره‏ شعراء آيه214
[6] - تاریخ طبری ،إبن جریر طبری ، ج 2 ، ص 319
[7] - السیرۀ الحلبیۀ، أبو الفرج حلبی ، ج 1 ص 406
[8] - شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید ج 13 / 244

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

آیت الله علی تهرانی