امر به معروف و نهی از منکر نسبت به عموم مردم

امر به معروف و نهی از منکر نسبت به عموم مردم

در نوشتار قبل بیان شد: می توانیم اقسام امر به معروف و نهی از منکر به اعتبار مخاطبین را به سه دسته عمده تقسیم کنیم: 1- مخاطب خاص (یک نفر) 2- گروهی از مخاطبین 3- عموم مردم. دسته اول توضیح داده شد و در مورد دسته دوم سخن گفتیم. اکنون به ادامه این بحث پرداخته و پس از آن دسته سوّم را مورد بررسی قرار می دهیم.

امر و نهی نسبت به همسران پیامبر، مؤمنین و نمازگزاران

در ادامه بحث دسته دوم امر به معروف و نهی از منکر که نسبت به گروه یا صنف و قشری خاص مطرح است، خوب است بدانیم قرآن کریم حتّی زنان پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله را در چند آیه مورد خطاب قرار داده است. در یک جا دو تن از ایشان را به خاطر نافرمانی از رسول گرامی مورد نکوهش قرار می دهد و ایشان را به توبه از گناه دعوت می کند و در صورت ادامه معصیت خود، ایشان را تهدید می نماید:

«إِنْ تَتُوبا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِيلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذلِكَ ظَهِيرٌ». اگر شما دو زن از كار خود به پيشگاه خدا توبه كنيد [خدا توبه شما را مى ‏پذيرد]، چون دل شما دو نفر از حق و درستى منحرف شده است، و اگر بر ضدِّ پيامبر به يكديگر كمك دهيد [راه به جايى نخواهيد برد] زيرا خدا و جبرئيل و صالح مؤمنان [كه على بن ابى‏طالب است‏] يار اويند، و فرشتگان نيز بعد از آنان پشتيبان او خواهند بود.[1]
و در جای دیگر به طور عمومی همسران پیامبر را امر به معروف و نهی از منکر نموده و می فرماید:

«يا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ ضِعْفَيْنِ وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً». اى همسران پيامبر! هر كدام از شما گناه آشكار و فاحشى مرتكب شود، عذاب او دوچندان خواهد بود و اين براى خدا آسان است.[2]

«يا نِساءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِنَ النِّساءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً». اى همسران پيامبر! شما همچون يكى از آنان معمولى نيستيد اگر تقوا پيشه كنيد پس به گونه ‏اى هوس ‏انگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع كنند، و سخن شايسته بگوييد.[3] و در ادامه این آیه، خداوند متعال توصیه های دیگری به همسران پیامبر اکرم نموده که برای همه زنان امت اسلام قابل استفاده و تبعیت است.
همچنین در بیش از هشتاد آیه از قرآن کریم، خداوند متعال مؤمنین را مخاطب خود ساخته و ایشان را امر به معروف و نهی از منکر می کند، مانند آیه شریفه:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذى...». اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! بخشش هاى خود را با منت و آزار، باطل نسازيد.[4] و یا آیه:

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ». اى كسانى كه ايمان آورده ‏ايد! ربا (و سود پول) را چند برابر نخوريد! از خدا بپرهيزيد، تا رستگار شويد.[5] جالب است که قرآن کریم گاهی نمازگزارانی که در نماز سستی می کنند و یا اهل ریا هستند را نیز با شیوه تهدید و نکوهش نهی از منکر کرده و می فرماید:

«فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ * الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ * الَّذِينَ هُمْ يُراؤُنَ * وَ يَمْنَعُونَ الْماعُونَ». پس واى بر نمازگزارانى كه * در نماز خود سهل ‏انگارى مى‏ كنند، * همان كسانى كه ريا مى‏ كنند، * و ديگران را از وسايل ضرورى زندگى منع مى‏ نمايند.[6]
در میان احادیث معصومین علیهم السلام و سیره ایشان نیز این گونه امر به معروف و نهی از منکر به وفور قابل مشاهده است. خطابه های اهل بیت علیهم السلام نسبت به اهالی شهر و دیاری خاص از این دسته محسوب می شود که معصوم در این خطابه ها به امر به معروف و نهی از منکر گروهی پرداخته و ایشان را نسبت به نافرمانی خداوند متعال برحذر داشته است. از باب نمونه می توان به خطابه امیر المؤمنین علیه السلام به اهل بصره پس از جنگ جمل اشاره کرد که حضرت در این سخنان می‌فرمایند:
«فَمَنِ اسْتَطَاعَ عِنْدَ ذَلِكَ أَنْ يَعْتَقِلَ نَفْسَهُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلْيَفْعَلْ فَإِنْ أَطَعْتُمُونِي فَإِنِّي حَامِلُكُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ عَلَى سَبِيلِ الْجَنَّةِ وَ إِنْ كَانَ ذَا مَشَقَّةٍ شَدِيدَةٍ وَ مَذَاقَةٍ مَرِيرَةٍ وَ أَمَّا فُلَانَةُ فَأَدْرَكَهَا رَأْيُ النِّسَاءِ وَ ضِغْنٌ غَلَا فِي صَدْرِهَا كَمِرْجَلِ الْقَيْنِ وَ لَوْ دُعِيَتْ لِتَنَالَ مِنْ غَيْرِي مَا أَتَتْ إِلَيَّ لَمْ تَفْعَلْ وَ لَهَا بَعْدُ حُرْمَتُهَا الْأُولَى وَ الْحِسَابُ عَلَى اللَّهِ تَعَالَى‏». آن كه بتواند خود را بر اطاعت خداوند وادارد بايد اقدام كند. اگر از من پيروى كنيد- چنان چه خدا بخواهد- شما را به بهشت خواهم برد گرچه راهى است دشوار و همراه با تلخى. فلان زن (عايشه) را رأى ضعيف زنان دامنگير شد، و كينه در سينه ‏اش چون ديگ آهنگران كه به‏ جوش آيد جوشيد، و اگر از او خواسته مى ‏شد آن چه با من انجام داد با ديگرى انجام دهد انجام نمى ‏داد. با اين حال حرمت اوليه او باقى است، و حسابش با خداوند است‏.[7]

دسته سوم: عموم مردم

اما قسم سومی که در لسان آیات و روایات مورد امر به معروف و نهی از منکر واقع شده اند، عموم مردم هستند بدون هیچ گونه قید و تخصیصی. در قرآن کریم عموما برای این دسته از اوامر و نواهی، ابتدای کلام از واژه «یا ایها الناس» استفاده شده است که همه مردم دنیا را با هر دین و مسلک و آئینی، و از هر نژاد و قومیتی شامل می گردد. در ادامه به بعضی از این آیات اشاره می شود:
در سوره بقره، خداوند متعال همه انسان ها را به بزرگ ترین معروف که هدف اصلی و علت غایی آفرینش انسان است، دعوت می کند. آری همه انسان ها از سوی خالق خویش دعوت به توحید و عبودیت می شوند و این امر به معروف تا قیامت ادامه دارد: «يا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ». اى مردم! پروردگار خود را پرستش كنيد آن كس كه شما، و كسانى را كه پيش از شما بودند آفريد، تا پرهيزكار شويد.[8] خطاب «يا أَيُّهَا النَّاسُ» (اى مردم) كه در قرآن حدود بيست بار تكرار شده و يك خطاب جامع و عمومى است نشان مى‏ دهد كه قرآن مخصوص نژاد و قبيله و طايفه و قشر خاصى نيست، بلكه همگان را در اين دعوت عام شركت مى ‏دهد، همه را دعوت به پرستش خداى يگانه، و مبارزه با هر گونه شرك و انحراف از خط توحيد مى‏ كند.[9]
در جای دیگر در باره ایمان آوردن به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و پرهیز از کفر می فرماید:

«يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فَآمِنُوا خَيْراً لَكُمْ وَ إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً». اى مردم! پيامبر (ى كه انتظارش را مى‏ كشيديد،) حق را از جانب پروردگارتان آورد به او ايمان بياوريد كه براى شما بهتر است! و اگر كافر شويد، (به خدا زيانى نمى رسد، زيرا) آن چه در آسمان ها و زمين است از آن خداست، و خداوند، دانا و حكيم است.[10]
و اما در روایات معصومین علیهم السلام نیز این نوع از امر به معروف و نهی از منکر بسیار مشاهده می شود. احادیثی که همه مردم را مورد خطاب قرار داده و ایشان را امر به معروف و نهی از منکر می کند، بیش از آن است که در این مختصر بگنجد، اما بعضی از آن را از باب نمونه در این جا می آوریم. همان طور که در احادیث و تاریخ اسلام آمده است، رسول خدا صلی الله علیه و آله بارها و بارها در مناسبت های گوناگون، سخن از ولایت و سرپرستی جانشینان خود زده و حتی با اسم ایشان را به مردم معرفی نمودند و نسبت به  ولایت و سرپرستی آن بزرگواران همه مردم را مکلّف نمودند. از جمله سلیم بن قیس هلالی به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله می نویسد:

«أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ اسْمُهُ أَمَرَكُمْ فِي كِتَابِهِ بِالصَّلَاةِ وَ قَدْ بَيَّنْتُهَا لَكُمْ وَ سَنَنْتُهَا وَ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ فَبَيَّنْتُهَا وَ فَسَّرْتُهَا لَكُمْ وَ أَمَرَكُمْ فِي كِتَابِهِ بِالْوَلَايَةِ وَ إِنِّي أُشْهِدُكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ أَنَّهَا خَاصَّةٌ لِعَلِيِ‏ بْنِ‏ أَبِي‏ طَالِبٍ‏ وَ الْأَوْصِيَاءِ مِنْ‏ وُلْدِي‏ وَ وُلْدِ أَخِي وَ وَصِيِّي عَلِيٌّ أَوَّلُهُمْ ثُمَّ الْحَسَنُ‏ ثُمَّ الْحُسَيْنُ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ ابْنِي لَا يُفَارِقُونَ الْكِتَابَ وَ لَا يُفَارِقُهُمْ حَتَّى يَرِدُوا عَلَيَّ الْحَوْضَ». ای مردم! همانا خداوندی که نامش بزرگ است، در کتابش شما را امر به نماز کرد و من نماز را برای شما توضیح دادم و آن را سنت قرار دادم، و (شما را دستور داد به) زکات و روزه و حج و من آن را برایتان تبیین کردم و تفسیر نمودم. و در کتابش شما را به ولایت دستور داد و ای مردم! همانا من شما را شاهد می گیرم که ولایت اختصاص دارد به علی بن ابی طالب و اوصیاء او که از فرزندان من و (فرزندانِ) برادر و وصیّ من هستند. اولین ایشان علی است و پس از او حسن و حسین و سپس نُه نفر از فرزندان حسین پسرم. ایشان از قرآن جدا نمی شوند و قرآن از ایشان جدا نمی شود تا این که در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.‏[11]
امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه 42 نهج البلاغه می فرمایند:

«أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَيْكُمُ [اثْنَتَانِ‏] اثْنَانِ اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ فَأَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَيَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَيُنْسِي الْآخِرَةَ». اى مردم، ترسناك ترين چيزى كه بر شما مى ‏ترسم دو چيز است: يكى پيروى هواى نفس، و ديگرى بى‏ مرز بودن آرزو. اما پيروى هواى نفس انسان را از حق باز مى ‏دارد، و بى ‏مرز بودن آرزو آخرت را از ياد مى ‏برد.[12]

خودآزمایی

1- دو مورد از امر به معروف و نهی از منکر نسبت به گروهی از مردم در قرآن کریم را بنویسید؟
2- آیا در منابع دینی امر و نهی نسبت به عموم مردم نیز وجود دارد؟ نمونه ای ذکر کنید.

پی نوشت ها

[1] سوره تحریم/ آیه 4 (ترجمه انصاریان)
[2] سوره احزاب/ آیه 30 (ترجمه مکارم).
[3] همان/ آیه 32.
[4] سوره بقره/ آیه 264 (ترجمه مکارم).
[5] سوره آل عمران/ آیه 130 (ترجمه مکارم).
[6] سوره ماعون/ آیه 4 تا 7 (ترجمه مکارم).
[7] نهج البلاغه (ترجمه انصاريان) ص 343 ، خطبه 155. (نهج البلاغه صبحی صالح، خطبه 156).
[8] سوره بقره/ آیه 21 (ترجمه مکارم).
[9] تفسير نمونه ج ‏1 ص 117.
[10] سوره نساء/ آیه 170 (ترجمه مکارم).
[11] كتاب سليم بن قيس الهلالي ج ‏2 ص 760.
[12] ترجمه انصاریان.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت