عبور از پل صراط در قیامت، پاک شدن گناهان و آثار سوء آن‌ها

در نوشتار قبل در باره ویژگی های محاسبه اعمال در قیامت مباحث تکمیلی ارائه شد و تلاش نمودیم تا اهمیت اولین ثمره صله رحم در آخرت که عبارت است از «آسان شدن حساب» را روشن سازیم. اینک به دو ثمره دیگر از ثمرات اخروی صله رحم می پردازیم.

عبور از پل صراط در قیامت

یکی دیگر از آثار اخروی صله رحم، عبور از پل صراط است. رسول خدا در این باره می فرمایند:

«حَافَتَا الصِّرَاطِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الرَّحِمُ وَ الْأَمَانَةُ فَإِذَا مَرَّ الْوَصُولُ لِلرَّحِمِ الْمُؤَدِّي لِلْأَمَانَةِ نَفَذَ إِلَى الْجَنَّةِ وَ إِذَا مَرَّ الْخَائِنُ لِلْأَمَانَةِ الْقَطُوعُ‏ لِلرَّحِمِ‏ لَمْ‏ يَنْفَعْهُ‏ مَعَهُمَا عَمَلٌ وَ تَكَفَّأَ بِهِ‏ الصِّرَاطُ فِي النَّارِ».

در قیامت دو طرف صراط رَحِم و امانت قرار دارد، پس هر گاه کسی که (در دنیا) با ارحام خود صله داشته و امانت را به درستی به صاحبش باز می گردانده از صراط عبور کند، (به سلامت) از آن می گذرد و به سمت بهشت می رود. و هر گاه فردی که نسبت به امانت خیانت کرده و قطع رحم نموده است قصد عبور داشته باشد، با این دو خطا (خیانت در امانت و قطع رحم) هیچ عمل دیگری برایش سودمند نبوده و صراط او را در آتش جهنم واژگون خواهد ساخت.[1]
آن چه از آيات و روايات اسلامى استفاده مى شود، اين است كه صراط، پلى است بر دوزخ در مسير بهشت كه نيكان و بدان بر آن وارد مى شوند، نيكان به سرعت از آن مى گذرند و به نعمت هاى بى پايان حق مى رسند و بَدان سقوط كرده، سرازير دوزخ مى شوند. حتى از پاره اى از روايات استفاده مى شود كه سرعت عبور مردم از آن بستگى به ميزان ايمان و اخلاص و اعمال صالح آن ها دارد.

در حديثى از امام صادق عليه السلام مى خوانيم:

«النَّاسُ‏ يَمُرُّونَ‏ عَلَى‏ الصِّرَاطِ طَبَقَاتٍ‏ وَ الصِّرَاطُ أَدَقُّ مِنَ الشَّعْرِ وَ أَحَدُّ مِنَ السَّيْفِ فَمِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ مِثْلَ الْبَرْقِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ مِثْلَ عَدْوِ الْفَرَسِ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ حَبْواً وَ مِنْهُمْ مَنْ يَمُرُّ مُتَعَلِّقاً قَدْ تَأْخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَيْئاً وَ تَتْرُكُ شَيْئاً».

مردم در عبور از صراط چند دسته می شوند در حالی که صراط از مو باریک تر و از شمشیر تیزتر است: بعضى مانند برق از آن مى گذرند و بعضى همچون اسب تيزرو، بعضى با دست و زانوها، بعضى همچون پيادگان و بعضى به آن آويزان مى شوند [و مى گذرند] گاه آتش دوزخ از آن ها چيزى را مى گيرد و چيزى را رها مى كند.[2]
امّا این سوال مطرح می شود که چرا بايد به وسیله این پُل از روى جهنم به سوى بهشت رفت؟ در اين جا نكات لطيفى است. از يك سو بهشتيان با مشاهده دوزخ، قدر عافيت بهشت را بهتر مى دانند و از سوى ديگر وضع صراط در آن جا تجسّمى است از وضع ما در اين جا، بايد از روى جهنم سوزانِ شهوات گذر كرد و به بهشت تقوا رسيد و از سوى سوم تهديدى است جدّى براى همه مجرمان و آلودگان كه سرانجام گذرگاهشان از اين راه باريك و خطرناك است.

لذا در حديث «مفضل بن عمر» مى خوانيم كه مى گويد:

«سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصِّرَاطِ فَقَالَ هُوَ الطَّرِيقُ إِلَى مَعْرِفَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُمَا صِرَاطَانِ صِرَاطٌ فِي الدُّنْيَا وَ صِرَاطٌ فِي الْآخِرَةِ وَ أَمَّا الصِّرَاطُ الَّذِي‏ فِي‏ الدُّنْيَا فَهُوَ الْإِمَامُ‏ الْمُفْتَرَضُ‏ الطَّاعَةِ مَنْ عَرَفَهُ فِي الدُّنْيَا وَ اقْتَدَى بِهُدَاهُ مَرَّ عَلَى الصِّرَاطِ الَّذِي هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِي الْآخِرَةِ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ فِي الدُّنْيَا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِي الْآخِرَةِ فَتَرَدَّى فِي نَارِ جَهَنَّمَ».

از امام صادق عليه السلام درباره «صراط» سؤال كردم، فرمودند: صراط همان طريق به سوى معرفت و شناخت خداوند متعال است. سپس افزودند: دو صراط است، صراطى در دنيا و صراطى در آخرت، امّا صراط در دنيا همان امام واجب الاطاعه است، هر كس او را بشناسد و به هدايتِ او اقتداء كند از صراط - كه پلى است بر روي جهنم - مى گذرد و هر كس او را در دنيا نشناسد قدمش بر صراطِ آخرت مى لرزد و در آتش جهنم سقوط مى كند.[3]
اين نكته نيز قابل توجّه است كه در روايات اسلامى عبور از اين راه، پر خطر و مشكل شمرده شده است، چنان که در روایت آمده است: «صراط از مو باریک تر و از شمشیر تیزتر است». صراط مستقيم و حقيقت «ولايت» و «عدالت» در اين دنيا نيز چنين است، باريك تر از مو و تيزتر از شمشير؛ چرا كه خطّ مستقيم، خط باريكى بيش نيست و بقيه هر چه هست خطوط انحرافى در چپ و راست است و طبيعى است كه صراط قيامت كه تجسّم عينى از اين صراط است چنين باشد.[4]
به لحاظ دقت و اهمیتی که عبور از صراط در سعادت و شقاوت افراد دارد، در سیره اهل بیت علیهم السلام ملاحظه می کنیم که نسبت به آن بسیار حساس بوده اند. در حالات امام مجتبی علیه السلام آمده است که هر گاه به یاد گذر از پُل صراط در قیامت می افتادند، گریه سراپای آن امام همام را فرا می گرفت، چنان چه امام صادق علیه السلام از پدران بزرگوار خود نقل فرمودند:

«أَنَّ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع كَانَ أَعْبَدَ النَّاسِ فِي زَمَانِهِ وَ أَزْهَدَهُمْ وَ أَفْضَلَهُمْ وَ كَانَ إِذَا ... ذَكَرَ الْمَمَرَّ عَلَى‏ الصِّرَاطِ بَكَى».

همانا حسن بن علی بن ابی طالب علیهما السلام عابدترین، زاهدترین و با فضیلت ترین مردم در زمان خود بود. ‏و این گونه بود که هر گاه به یاد عبور از صراط می افتاد، گریه می کرد.[5] امان خواستن و تقاضای جواز عبور از صراط نیز در ادعیه اهل بیت علیهم السلام دیده می شود.

امام زین العابدین علیه السلام در یکی از مناجات های خود به درگاه خداوند عرضه می دارند:

«اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ يَا اللَّهُ يَا وَاحِدُ ... وَ اكْتُبْ‏ لِي‏ بَرَاءَةً مِنَ‏ النَّارِ وَ أَمَاناً مِنَ‏ الْعَذَابِ‏ وَ جَوَازاً عَلَى‏ الصِّرَاطِ».

خداوندا! من از تو می خواهم ای الله! ای یگانه! ... و برایم بنویس برائت و رهایی از آتش و امان از عذاب و جواز (عبور) بر صراط را.[6]
بنا بر این عبور از صراط مسئله بسیار مهم و حساسی است که اولیاء خدا چنین نسبت به آن واکنش نشان می دادند و دغدغه آن را داشتند. لذا در دنیا باید به فکر چاره بود تا برای گذر از این پُل، دچار مشکل نشویم. در روایات ائمه علیهم السلام به این مسئله توجّه شده است و حضرات معصومین علیهم السلام راهکارهای لازم و مناسبی را برای عبور از صراط سفارش نموده اند. از جمله این راهکارها بحث صله ارحام است که نقش کلیدی را در این میان بازی می کند. چراکه چنان چه گفته شد، قاطع رحم موفق به گذر از صراط نخواهد بود و اعمال دیگری او نیز نمی تواند در این مسیر به او یاری رساند.

پاک شدن گناهان و آثار سوء آن ها

خداوند متعال در آیات متعددی از قرآن کریم، به یک قانون کلی اشاره فرموده است که راه گشای بسیاری از مشکلات انسان هاست و روح امید را در وجود بشر زنده می کند. از جمله فرموده است:

«...إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ ذلِكَ ذِكْرى‏ لِلذَّاكِرِينَ».

حسنات، سيئات (و آثار آن ها را) از بين مى ‏برند اين تذكّرى است براى كسانى كه اهل تذكّرند.[7] آری حسنات و کارهای نیک، مانند آبی گوارا، می تواند کثافات و نجاست های روح انسان و اثرات و تبعات منفی آن را بشوید و پاکیزه سازد.
آيه فوق همانند قسمتى ديگر از آيات قرآن تأثير اعمال نيك را در از ميان بردن آثار سوء اعمال بد بيان مى‏ كند، در سوره نساء آيه 31 مى ‏خوانيم:

«إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئاتِكُمْ

اگر از گناهان بزرگ دورى كنيد گناهان كوچك شما را مى ‏پوشانيم».

و در آيه 7 عنكبوت مى ‏خوانيم:

«وَ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ

كسانى كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند گناهان آنان را مى ‏پوشانيم». و به اين ترتيب (این آیه) اثر خنثى كننده گناه را در طاعات و اعمال نيك تثبيت مى‏ كند. از نظر روانى نيز شك نيست كه هر گناه و عمل زشتى، يك نوع تاريكى در روح و روان انسان ايجاد مى ‏كند كه اگر ادامه يابد اثرات آن ها متراكم شده، به صورت وحشتناكى انسان را مسخ مى ‏كند. ولى كار نيك كه از انگيزه الهى سر چشمه گرفته، به روح آدمى لطافتى مى ‏بخشد كه آثار گناه را مى ‏تواند از آن بشويد و آن تيرگي ها را به روشنايى مبدل سازد.[8]
در میان اعمال حسنه و نیک، خداوند متعال از رسیدگی به خلق خود بسیار خشنود شده و ثواب ها و ثمرات غیر قابل وصفی در دنیا و آخرت برای آن در نظر گرفته است که بیان آن ها نیازمند مجالی مستقل و طولانی است. در اهمیت آن همین بس که در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله، مخلوقات خداوند به عنوان عیال الله، و کسی که به مخلوقات خدا رسیدگی کند و در مسیر خدمت به ایشان قدم بردارد، محبوب ترین فرد نزد خداوند معرفی شده اند:

«الْخَلْقُ‏ عِيَالُ‏ اللَّهِ‏ فَأَحَبُّ الْخَلْقِ إِلَى اللَّهِ مَنْ نَفَعَ عِيَالَ اللَّهِ وَ أَدْخَلَ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ سُرُوراً».

مخلوقات، عیال (نان خور و تحت تکفّل) خدا هستند، پس محبوب ترین فرد نزد خدا کسی است که به عیال خدا سود برساند و در دل اهل خانه ای سرور و شادمانی داخل کند.[9] حال با توجه به آیات قرآن و روایاتی که در باب صله رحم بیان گردید، در نظر بگیرید که عیالی از عیالات خدا که مورد نفع و یاری انسان قرار می گیرد، از ارحام او باشد، چقدر این کار نزد خداوند مأجور و پسندیده خواهد بود! لذا طبق قانون کلی: «إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ»، قطعا صله رحم نتیجه کم نظیر یا حتی بی نظیری در از میان برداشتن سیّئات و آثار سوء آن خواهد داشت که این اثر را نیز می توان در زمره آثار درخشان دنیوی و اخروی صله رحم، در نظر گرفت.

بر همین اساس رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی می فرمایند:

«مَنْ مَشَى إِلَى ذِي قَرَابَةٍ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ لِيَصِلَ رَحِمَهُ ... يُمْحَى عَنْهُ أَرْبَعُونَ أَلْفَ سَيِّئَةٍ».

کسی که با جان و مال خویش برای صله رحم قدم بردارد ... چهل هزار گناه از او محو می گردد.[10] همچنین از امام سجاد علیه السلام روایت است که فرمودند:

«إِذَا [إِنْ‏] أَرَدْتَ يطيب [أَنْ يُطَيِّبَ‏] اللَّهُ مِيتَتَكَ وَ يغفر [يَغْفِرَ] لَكَ ذَنْبَكَ يَوْمَ تَلْقَاهُ فَعَلَيْكَ‏ بِالْبِرِّ وَ صَدَقَةِ السِّرِّ وَ صِلَةِ الرَّحِمِ‏ فَإِنَّهُنَّ يَزِدْنَ فِي الْعُمُرِ وَ يَنْفِينَ الْفَقْرَ وَ يَدْفَعْنَ عَنْ صَاحِبِهِنَّ سَبْعِينَ مِيتَةَ سَوْءٍ».

اگر می خواهی که خداوند مرگت را پاکیزه قرار دهد و در روزی که او را ملاقات می کنی گناه تو را بیامرزد، پس بر تو باد به نیکی کردن و صدقه پنهانی و صله رحم که این کارها عمر را می افزاید و فقر را از بین می برد و از صاحب خود هفتاد مرگ بد را دفع می کند.[11]
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

خودآزمایی

1- دو اثر از آثار اخروی صله رحم را بیان کنید؟
2- روایتی در مورد تأثیر صله رحم در گذر از پُل صراط بنویسید؟

پی‌نوشت‌ها

[1] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 152.
[2] الأمالي (للصدوق) ص 177.
[3] معاني الأخبار ص 32.
[4] ر.ک: پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، حقيقت «پل صراط».
[5] الأمالي (للصدوق) ص 178.
[6] إقبال الأعمال (ط - القديمة) ج ‏1 ص 219.
[7] سوره هود/ آیه 114 (ترجمه مکارم).
[8] تفسير نمونه ج ‏9 ص 267.
[9] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 164.
[10] الأمالي (للصدوق) ص 431.
[11] عدة الداعي و نجاح الساعي ص 101.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
حجت‌الاسلام مسلم زکی‌زاده