نامگذاری
این سوره ی مبارکه به جهت رفعت و شرافتش تقریباً بیست و اندی اسم دارد و ما تنها به چند نام مشهور آن اکتفا می کنیم:
یکی از آنها به نام «حمد» است که به مناسبت حمد و ستایشی است که در این سوره از پروردگار یکتا خداوند تبارک و تعالی به عمل آمده است.
پیشوای معظّم مذهب حضرت امام جعفر بن محمّد الصّادق(ع) می فرماید: سوره ای است که اوّل آن ستایش و میانه ی آن اخلاص و آخر آن نیایش می باشد.[2]
نام دیگر آن «فاتحه» است چون قرآن و نماز بدان افتتاح می گردد.[3]
دیگر از نامهای آن «جامع» و «اُمُّ الکتاب» و «اُمُّ القرآن» می باشد چون مُعْظَم بلکه کل معانی قرآن کریم را شامل است و عرب هر جامعی را «اُمّ» می نامد، و همچنین به چیزی که تقدّم بر دیگران داشته «اُمّ» اطلاق می کند و این سوره ی شریفه بر سایر سوره های قرآن تقدّم دارد.
و نیز «اُمّ» به اصل و مقصود بوده و از آنجائی که مقصود از کل قرآن این امور چهارگانه است، توحید، نبوت، معاد و بیان احکام و اوامر الهی، این سوره ی مبارکه شامل این مراتب چهارگانه بوده از این جهت بدین نام موسوم گردیده است.
از نامهای دیگر این سوره ی مبارکه «سَبْعُ المَثانی» است که تعداد آیات آن هفت آیه می باشد و چون بنابر قولی این سوره «تثنیه» و دو بار نازل شده یکی در مکّه و دیگری در مدینه و یا اینکه در هر نماز دو بار خوانده می شود و یا به جهت دو بار تکراری کلمات آن مانند: (الله، الرّحمن، الرّحیم، ایاک، صراط، علیهم) و یا به اعتبار اینکه نیمی از آن در وصف خالق و نیمی دیگر در وصف مخلوق است و یا به مناسبت ذکر انواع تقابل در آن مانند ربوبیّت و عبودیّت، خالقیّت و مخلوقیّت، هدایت و ضلالت، دوست و دشمن، به نام «مثانی» نامگذاری گردیده است.[4]
از دیگر نامهای شریف این سوره مبارکه «شفا» است. سَرور عالمیان حضرت ختمی مرتبت(ص) درباره ی آن می فرمایند: «اُمُّ الکتِابِ شِفاءٌ مِنْ کُلِّ داءٍ»[5] سوره ی حمد شفای هر درد و بیماری است.
نام دیگر «اساس» است، به علّت مجموع مفاهیم آن که اساس و محتوای قرآن بوده و در حول محور توحید و خداشناسی دور می زند.
دیگر نام «مناجات» است و نمازگزار با خواند «ایاکَ نَعْبُدُ وَ ایاکَ نَستَعین» و اظهار بندگی و عبودیّت و طلب اعانت از خدا یا پروردگار خویش راز و نیاز و مناجات می کند چنانکه در روایات آمده است «اَلْمُصَلّی یناجی بِهَا رَبّهُ».
دیگر به نام «دعا» که زیباترین و نخستین دعای قرآنی با خواندن «اِهْدِنَا الصِّراطَ المُستقیم» در این سوره ی مبارکه آمده است و دعای هدایت، هدف نهایی تمام ادیان الهی و کتابهای آسمانی است.
دیگر به نام «کنز» و گنج است که این سوره گنجینه و خزینه ای است از گنجینه های الهی بلکه والاترین آنها به شمار می آید چنانکه رسول اکرم(ص) می فرماید: «اِنّ فاتِحۀَ الکتابِ اَشرفُ ما فی کُنوزِ العَرشِ»[6] سوره ی حمد اشرف ودیعه ها در گنجینه های عرش الهی است.
نامهای دیگر آن «نور» روشنایی بخش دلها و راهها، «کافیه» کفایت کننده از سایر سوره ها، «وافیه» سوره ی دیگر جانشین آن نمی شود، «راقیه»... دارای مرتبهای اسیت والا... و غیره.[7]
رسول اکرم(ص) می فرماید: هرکس سوره ی حمد را بخواند چنان است که دو سوم قرآن را خوانده و ثواب آن کسی که بر همه ی مؤمنان تصدّق کرده باشد به او داده می شود، و نیز همانگونه که گذشت، از حضرتش مروی است: «فاتحۀُالکتاب» اشرف محتوای گنجهای عرش الهی است. خداوند این سوره را مخصوص رسولش نموده و هیچ یک از پیامبران را با او شریک نفرموده مگر حضرت سلیمان پیغمر(ع) که از آن آیه ی «بسم الله الرّحمن الرّحیم» به او عطا فرموده است، هرکس این سوره را بخواند در حالی که ولایت محمّد و آل محمّد صلوات الله علیهم را داشته و اوامر آن را مُطیع و به ظاهر و باطنش ایمان آورده باشد. خداوند به عدد هر حرفی یک حسنه به او می دهد که بهتر از دنیا و تمامی آنچه را که در آن است، و مراد از ظاهر، اعتقاد داشته باشد که این سوره از قرآن است و مراد از باطن اعتقاد به اصول پنجگانه است که سوره ی مبارکه ی حمد مشتمل بر آنها می باشد.[8]
و در تفسیر«منهج الصادقین» علاوه بر آن آمده است اطلاع بر معنای سوره ی حمد مانند اطلاع بر تمامی کتابهای آسمانی است.[9]
امام صادق(ع) می فرماید: اسم اعظم خداوند مقطّع است (یعنی حرف حرف و جدا جدا) و آن در مجموع آیات امّ الکتاب (سوره ی حمد) می باشد.[10]
و نیز پیامبر اکرم(ص) فرموده اند: هرکس به قاری این سوره گوش فرا دهد به اندازه یک سوم ثوابِ آن به وی داده می شود.[11]
پس تا می توانید از این خیرات عرضه شده بهره ببرید که غنیمت سودمندی است و آن را از دست مدهید که باعث حسرت و اندوه برای شما خواهد بود.
و در خبر دیگری حضرتش می فرماید: هر کس سوره ی «حمد» را بخواند خداوند به عدد هر آیه، و به روایت شیخ مفید در «اختصاص» به عدد هر کتابی که از آسمان نازل گردیده و به اندازه ی خواندن تمامی کتب آسمانی و ثواب خواندن آنها به او پاداش داده می شود.[12]
همچنین در یکی از علل نامگذاری این سوره ی مبارکه به «فاتحۀ الکتاب» آمده است که آیه های هفتگانه ی آن را قرائت کند درهای هفتگانه ی جهنّم بر او بسته می گردد و در «خواص الآیات» نیز قریب به همین معنی آمده است.[13]
البتّه همانگونه که در مقدّمه اشاره کردیم سعی کنیم قرائت و تلاوت ما همراه با اندیشه و اخلاص و عمل به محتوای این روایت و تمام روایات مشابه آن باشد و برای رسیدن به کمال مطلوب تنها به الفاظ و لقلقه ی زبان اکتفا ننمائیم.
و در خبر است که سوره ی «حمد» نازل گردید ابلیس لعین به فریاد و فغان آمد، و چنان که نقل است شیطان در مدّت عمر خود چهار ناله ی جانکاه کرد: وقتی که طوق لعنت به گردنش افتاد و زمانی که از بهشت رانده شد و وقتی رسول اکرم(ص) به رسالت مبعوث گردید و هنگامی که سوره ی «فاتحه» نازل شد.[14]
و در خواص آن، حضرت ختمی مرتبت(ص) می فرماید: هنگام خواب بر پهلو بخوابید و سوره های فاتحه و توحید را بخوانید از همه ی بلایا ایمن خواهید بود، و هرکس در حین ورود به منزل خود سوره های حمد و اخلاص را بخواند خداوند متعال فقر و تنگدستی را از او برطرف و خیر و برکت بسیار به وی عطا می فرماید.[15]
همچنین فرموده اند در وقت حجامت کردن هفت مرتبه سوره ی «حمد» را بخوانید که نتیجه و منافع آن اعجاب آور است.[16]
دیگر جهت
شفای بیمار است سه مرتبه این سوره ی مبارکه را با «خلوص و شرایط دعا» بر بدن خود
بخواند و هر بار دست را بر محل درد بکشد و بگوید:
«اَللّهُمَّ اشْفِ
أنتَ الشّافی اللّهُمَّ اکْفِ أنتَ الکافی اَللهُمَّ عافِ أنتَ الْمُعافی» و چنانچه آن را بنویسد و همراه خود بدارد به یاری
حق همین نتیجه ی شفابخشی را خواهد داشت.[17]
و نیز در
همان مدرک آمده است چنانچه این سوره ی مبارکه را در ظرف شیشه ای با مُشک و زعفران
بنویسند و با گلاب بشویند و کسی که کند ذهن و کم حافظه باشد هفت روز پی درپی از آن
بیاشامد ذهن او قوی و حافظه اش افزون می گردد.[18]
و مداومت بر
تلاوت این سوره ی مبارکه در شبانه روز خداوند متعال کاهلی و سستدلی و تمام آفات
و عارضه ها را از او برطرف می نماید.[19]
و از پیامبر
اکرم(ص) مروی است هر کس آن را بر ظرف
آبی چهل مرتبه (با اخلاص) بخواند و بر بیمار بیفشاند به یاری خدا بهبود می یابد.[20]
و حضرت امام صادق(ع) می فرماید:
چنانچه سوره ی «حمد» هفتاد مرتبه بر هر دردی خواند شود به یاری خدا تسکین می یابد.[21]
و در روایتی دیگر حضرتش فرموده
است: هرگاه که هفتاد مرتبه «حمد» را بر یک دردی خواندم آن درد تسکین یافت.[22]
و از حضرت امام محمّد باقر(ع) نقل است که فرمود: اگر سوره
ی «حمد» بر میّتی هفتاد مرتبه خوانده شود و آن میّت زنده گردد جای تعجّب نخواهد
بود.[23]
و در خبر است که
نبیاکرم(ص) به جابر بن
عبدالله فرمود که سوره ی «حمد» شفای تمام دردها و بیماریهاست به جز مرگ.[24]
همچنین در «خواص الآیات» از
حضرتش روایت کرده است جهت ازاله ی تب، این سوره ی مبارکه را چهل مرتبه بر ظرف
آبی بخوانند و بر روی آدم تبدار بیفشانند.[25]
و در همان مدرک از حضرتش نقل می
کند هر کس بعد از عطسه سوره ی حمد را بخواند آنگاه به کف دست خود بدمد و به صورت
خود بمالد از سردرد و چشمدرد و آمدن خون بینی (رعاف) در امان خواهد بود.[26]
و در طریقی
دیگر جهت شفای بیمار آمده است سوره ی «فاتحه» را در ظرف پاکی (با زعفران یا غیره)
بنویسند و آن را با آب پاک ـ و در یک نسخه آمده است با آب باران ـ بشویند و بیمار
صورت خود را با آن بشوید و یا آن کس که ضربان قلب و تنگی نَفس دارد با اعتقاد از
آن بیاشامد به یاری حق تعالی بهبود می یابند.[27]
و از حضرت
امام موسی بن جعفر کاظم(ع)
مروی است که چون خواهی به سفر رفت هر یک از سوره ی حمد و آیۀالکرسی را سه مرتبه به
ترتیب از پیش رو و طرف راست و طرف چپ بخوان سپس بگو: «اللّهُمّ احْفَظْی
وَ احْفَظْ ما مَعی وَ سَلَّمْنی وَ سَلِّمْ ما مَعی وَ بَلَّغْنی وَ بَلَّغْ ما
مَعی ببَلاغِکَ الحَسَنِ الجَمیلِ».[28]
و در «مُنتخب» از مولانا مقدّس اردبیلی (قدّس سرّه) نقل می کند جهت هر مطلبی، جزئی یا کلّی و یا هر حاجتی، هرکس این سوره ی مبارکه را با این دو آیه تا ده روز هر روز یازده مرتبه بخواند که مجموعاً صد و ده مرتبه می شود بسیار مجرّب بوده و به زودی به یاری حق تعالی مقرون به اجابت می گردد. آیه ی اوّل در سوره ی آل عمران آیه ی 154: «ثُمّ اَنْزَلَ عَلَیکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ...» تا آخر آیه، و آیه ی دوم آخرین آیه ی سوره ی فتح آیه ی 29: «مَحَمّدٌ رَسُولُ الله(ص)...» تا آخر آیه و بعد از آن بگوید: «رَبَّ سَهَّلْ وَ لاتُعَسَّرْ یا رَبَّ یا رَبَّ یا رَبَّ».[29]
و حضرت امیر(ع) از حضرت رسول اکرم(ص) نقل می کند که فرمود: هرکس بعد از هر نماز فریضه سوره ی حمد و آیۀالکرسی با دو آیه (18 و 19) «شَهِدَالله... (تا) سریعُ الساب» و دو آیه ی (26 و 27) «قُلِ اللّهُمَ مالِکَ المُلکِ ... (تا) بِغَیرِ حُساب» از سوره ی (آلعمران) را بخواند حق سحابه و تعالی سوگند به ذات خود یاد کرده که: بهشت را جایگاه او گردانم و در حظیرۀالقدس منزل دهم و هفتاد حاجت وی را روا کنم که کمترین حاجت او آمرزش گناهان او باشد و از شرّ شیطان و هر دشمنی دیگر مصون بدارم و او را علیه آنان یاری نمایم... تا آخر حدیث.[30]
و در «مکارم» از رسولخدا(ص) روایت کرده است که فرمود: هرکس آبِ باران را پیش از آنکه به زمین برسد در یک ظرف پاکی بگیرد و بر آن هر یک از سوره های حمد و قُل هوالله و معوّذتین (سورهها فلق و ناس) را هفتاد مرتبه بخواند و صبح و شام از آن بیاشامد حق تعالی هر مرضی که در بدن او باشد رفع می فرماید.[31]
و در خبر است که رسول اکرم(ص) را هرگاه کسالت یا سردردی عارض می شد دستهای مبارک را می گشود و سوره های حمد و فلق را قرائت می کرد سپس دستهای خود را به صورت می کشد و آن عوارض برطرف می گردید.[32]
و در روایتی امام هشتم(ع) در باره ی کسی که دچار بیماری غَشی و صرع شده بود به ظرف آبی سوره ی حمد و معوّذتین (فلق و ناس) را خواندند و برآن دمیدند آنگاه فرمود بر سر و صورت بیمار بپاشند و او بیدرنگ از جا برخاست. حضرت به او فرمود: این بیماری تو هرگز برگشت نخواهد کرد.[33]
همچنین در خبر است که برای مبتلا نشدن به چشم درد، در وقت رؤیت هلال سوره ی مبارکه «حمد» را هفت مرتبه بخوانند.[34]
پی نوشتها:
[1]ـ مقصود از مکّی بودن سوره ها و آیات آن است که هر سوره و یا آیه ای که پیش از هجرت نازل شده باشد آن را مکّی و اگر بعد از هجرت فرود آمده آن را مدنی می نامند خواه در مدینه نازل شده باشد خواه در جای دیگر و ملاک آن زمان نزول آنها است. هرچند برخی ملاک مکّی یا مدنی بودن آنها را مکان نزول آنها در مکّه یا مدینه و اطراف هریک دانسته اند نه قبل از هجرت و نه بعد از آن.
[2]ـ تفسیر برهان، بحار ج 92 ص 235.
[3]ـ مجمع البیان.
[4]ـ همان.
[5]ـ بحار ج 92 ص 237.
[6]ـ همان، ص 245.
[7]ـ شناخت سوره های قرآن ص 136.
[8]ـ مجمع البیان.
[9]ـ منهج الصادقین.
[10]ـ لئالی الاخبار ج 3 ص 350.
[11]ـ مصباح کفعمی ص 438.
[12]ـ بحارالانوار ج 92 ص 258.
[13]ـ خواص الآیات ص 4 و 5.
[14]ـ تفسیر برهان.
[15]ـ خواصّ الآیات ص 4 و 5.
[16]ـ همان ص 6.
[17]ـ همان.
[18]ـ همان ص 6 و 7.
[19]ـ همان .
[20]ـ حاشیه ی مصباح ص 151.
[21]ـ بحار ج 92 ص 235.
[22]ـ طب الائمه ص 53.
[23]ـ اصول کافی ج 4 ص 429 باب فضل القرآن حدیث 16.
[24]ـ مصباح ص 454.
[25]ـ خواص الاآیات ص 6.
[26]ـ همان.
[27]ـ مصباح ص 454.
[28]ـ بحار ج 76 ص 250.
[29]ـ منتخب الختوم ص 521.
[30]ـ تفسیر نورالثقلین ج 1 ص 322، خواص الآیات ص 5.
[31]ـ مکارم الاخلاق ص 387.
[32]ـ بحار ج 92 ص 364.
[33]ـ همان.
الحمد لله رب العالمین