PDF

تعداد آیات 7 ـ کلمات 29 ـ حروف 122

نامگذاری

این سوره‏ ی مبارکه به جهت رفعت و شرافتش تقریباً بیست و اندی اسم دارد و ما تنها به چند نام مشهور آن اکتفا می ‏کنیم:

یکی از آن‌ها به نام «حمد» است که به مناسبت حمد و ستایشی است که در این سوره از پروردگار یکتا خداوند تبارک و تعالی به عمل آمده است.

پیشوای معظّم مذهب حضرت امام جعفر بن محمّد الصّادق(ع) ‏می ‏فرماید: سوره‏ ای است که اوّل آن ستایش و میانه‏ ی آن اخلاص و آخر آن نیایش می ‏باشد.[2]

نام دیگر آن «فاتحه» است چون قرآن و نماز بدان افتتاح می ‏گردد.[3]

دیگر از نام‏های آن «جامع» و «اُمُّ‏ الکتاب» و «اُمُّ‏ القرآن» می ‏باشد چون مُعْظَم بلکه کل معانی قرآن کریم را شامل است و عرب هر جامعی را «اُمّ» می ‏نامد، و همچنین به چیزی که تقدّم بر دیگران داشته «اُمّ» ‏اطلاق می ‏کند و این سوره‏ ی شریفه بر سایر سوره ‏های قرآن تقدّم دارد.

و نیز «اُمّ» ‏به اصل و مقصود بوده و از آنجائی که مقصود از کل قرآن این امور چهارگانه است، توحید، نبوت، معاد و بیان احکام و اوامر الهی، این سوره‏ ی مبارکه شامل این مراتب چهارگانه بوده از این جهت بدین نام موسوم گردیده است.

از نام‏های دیگر این سوره‏ ی مبارکه «سَبْعُ المَثانی» است که تعداد آیات آن هفت آیه می ‏باشد و چون بنابر قولی این سوره «تثنیه» و دو بار نازل شده یکی در مکّه و دیگری در مدینه و یا اینکه در هر نماز دو بار خوانده می ‏شود و یا به جهت دو بار تکراری کلمات آن مانند: (الله، الرّحمن، الرّحیم، ایاک، صراط، علیهم) و یا به اعتبار اینکه نیمی از آن در وصف خالق و نیمی دیگر در وصف مخلوق است و یا به مناسبت ذکر انواع تقابل در آن مانند ربوبیّت و عبودیّت، خالقیّت و مخلوقیّت، هدایت و ضلالت، دوست و دشمن، به نام «مثانی» نامگذاری گردیده است.[4]

از دیگر نام‏های شریف این سوره مبارکه «شفا» است. سَرور عالمیان حضرت ختمی مرتبت(ص) درباره‏ ی آن می ‏فرمایند: «اُمُّ الکتِابِ شِفاءٌ مِنْ کُلِّ داءٍ»[5] سوره‏ ی حمد شفای هر درد و بیماری است.

نام دیگر «اساس» است، به علّت مجموع مفاهیم آن که اساس و محتوای قرآن بوده و در حول محور توحید و خداشناسی دور می ‏زند.

دیگر نام «مناجات» است و نمازگزار با خواند «ایاکَ نَعْبُدُ وَ ایاکَ نَستَعین» و اظهار بندگی و عبودیّت و طلب اعانت از خدا یا پروردگار خویش راز و نیاز و مناجات می ‏کند چنانکه در روایات آمده است «اَلْمُصَلّی یناجی بِهَا رَبّهُ».

دیگر به نام «دعا» که زیباترین و نخستین دعای قرآنی با خواندن «اِهْدِنَا الصِّراطَ المُستقیم» در این سوره‏ ی مبارکه آمده است و دعای هدایت، هدف نهایی تمام ادیان الهی و کتاب‏های آسمانی است.

دیگر به نام «کنز» و گنج است که این سوره گنجینه و خزینه ‏ای است از گنجینه‏ های الهی بلکه والاترین آن‌ها به شمار می ‏آید چنانکه رسول اکرم(ص) می ‏فرماید: «اِنّ فاتِحۀَ الکتابِ اَشرفُ ما فی کُنوزِ العَرشِ»[6] سوره‏ ی حمد اشرف ودیعه ‏ها در گنجینه‏ های عرش الهی است.

نام‏های دیگر آن «نور» روشنایی بخش دل‏ها و راه‏ها، «کافیه» کفایت کننده از سایر سوره ‏ها، «وافیه» سوره‏ ی دیگر جانشین آن نمی ‏شود، «راقیه»... دارای مرتبه‏ای اسیت والا... و غیره.[7]

فضائل و خواص

رسول اکرم(ص) می ‏فرماید: هرکس سوره‏ ی حمد را بخواند چنان است که دو سوم قرآن را خوانده و ثواب آن کسی که بر همه‏ ی مؤمنان تصدّق کرده باشد به او داده می ‏شود، و نیز همانگونه که گذشت، از حضرتش مروی است: «فاتحۀُالکتاب» اشرف محتوای گنج‏های عرش الهی است. خداوند این سوره را مخصوص رسولش نموده و هیچ یک از پیامبران را با او شریک نفرموده مگر حضرت سلیمان پیغمر(ع) که از آن آیه‏ ی «بسم الله الرّحمن الرّحیم» به او عطا فرموده است، هرکس این سوره را بخواند در حالی که ولایت محمّد و آل محمّد صلوات الله علیهم را داشته و اوامر آن را مُطیع و به ظاهر و باطنش ایمان آورده باشد. خداوند به عدد هر حرفی یک حسنه به او می ‏دهد که بهتر از دنیا و تمامی آنچه را که در آن است، و مراد از ظاهر، اعتقاد داشته باشد که این سوره از قرآن است و مراد از باطن اعتقاد به اصول پنج‏گانه است که سوره‏ ی مبارکه‏ ی حمد مشتمل بر آن‌ها می ‏باشد.[8]

و در تفسیر«منهج الصادقین» علاوه بر آن آمده است اطلاع بر معنای سوره‏ ی حمد مانند اطلاع بر تمامی کتاب‏های آسمانی است.[9]

امام صادق(ع) می ‏فرماید: اسم اعظم خداوند مقطّع است (یعنی حرف حرف و جدا جدا) و آن در مجموع آیات امّ‏ الکتاب (سوره‏ ی حمد) می ‏باشد.[10]

و نیز پیامبر اکرم(ص) فرموده ‏اند: هرکس به قاری این سوره گوش فرا دهد به اندازه‏ یک سوم ثوابِ آن به وی داده می ‏شود.[11]

پس تا می ‏توانید از این خیرات عرضه شده بهره ببرید که غنیمت سودمندی است و آن را از دست مدهید که باعث حسرت و اندوه برای شما خواهد بود.

و در خبر دیگری حضرتش می ‏فرماید: هر کس سوره‏ ی «حمد» را بخواند خداوند به عدد هر آیه، و به روایت شیخ مفید در «اختصاص» به عدد هر کتابی که از آسمان نازل گردیده و به اندازه‏ ی خواندن تمامی کتب آسمانی و ثواب خواندن آن‌ها به او پاداش داده می ‏شود.[12]

همچنین در یکی از علل نامگذاری این سوره‏ ی مبارکه به «فاتحۀ الکتاب» آمده است که آیه ‏های هفت‏گانه‏ ی آن را قرائت کند درهای هفت‏گانه‏ ی جهنّم بر او بسته می ‏گردد و در «خواص الآیات» نیز قریب به همین معنی آمده است.[13]

البتّه همانگونه که در مقدّمه اشاره کردیم سعی کنیم قرائت و تلاوت ما همراه با اندیشه و اخلاص و عمل به محتوای این روایت و تمام روایات مشابه آن باشد و برای رسیدن به کمال مطلوب تنها به الفاظ و لقلقه‏ ی زبان اکتفا ننمائیم.

و در خبر است که سوره‏ ی «حمد» نازل گردید ابلیس لعین به فریاد و فغان آمد، و چنان که نقل است شیطان در مدّت عمر خود چهار ناله‏ ی جانکاه کرد: وقتی که طوق لعنت به گردنش افتاد و زمانی که از بهشت رانده شد و وقتی رسول اکرم(ص) به رسالت مبعوث گردید و هنگامی که سوره‏ ی «فاتحه» نازل شد.[14]

و در خواص آن، حضرت ختمی مرتبت(ص) می ‏فرماید: هنگام خواب بر پهلو بخوابید و سوره ‏های فاتحه و توحید را بخوانید از همه‏ ی بلایا ایمن خواهید بود، و هرکس در حین ورود به منزل خود سوره‏ های حمد و اخلاص را بخواند خداوند متعال فقر و تنگدستی را از او برطرف و خیر و برکت بسیار به وی عطا می ‏فرماید.[15]

همچنین فرموده‏ اند در وقت حجامت کردن هفت مرتبه سوره‏ ی «حمد» را بخوانید که نتیجه و منافع آن اعجاب‏ آور است.[16]

دیگر جهت شفای بیمار است سه مرتبه این سوره‏ ی مبارکه را با «خلوص و شرایط دعا» بر بدن خود بخواند و هر بار دست را بر محل درد بکشد و بگوید:

«اَللّهُمَّ اشْفِ أنتَ الشّافی اللّهُمَّ اکْفِ أنتَ الکافی اَللهُمَّ عافِ أنتَ الْمُعافی» و چنانچه آن را بنویسد و همراه خود بدارد به یاری حق همین نتیجه‏ ی شفابخشی را خواهد داشت.[17]

و نیز در همان مدرک آمده است چنانچه این سوره‏ ی مبارکه را در ظرف شیشه ‏ای با مُشک و زعفران بنویسند و با گلاب بشویند و کسی که کند ذهن و کم‏ حافظه باشد هفت روز پی‏ درپی از آن بیاشامد ذهن او قوی و حافظه‏ اش افزون می ‏گردد.[18]

و مداومت بر تلاوت این سوره‏ ی مبارکه در شبانه‏ روز خداوند متعال کاهلی و سست‏دلی و تمام آفات و عارضه‏ ها را از او برطرف می ‌نماید.[19]

و از پیامبر اکرم(ص) مروی است هر کس آن را بر ظرف آبی چهل مرتبه (با اخلاص) بخواند و بر بیمار بیفشاند به یاری خدا بهبود می ‏یابد.[20]

و حضرت امام صادق(ع) می ‏فرماید: چنانچه سوره‏ ی «حمد» هفتاد مرتبه بر هر دردی خواند شود به یاری خدا تسکین می ‏یابد.[21]

و در روایتی دیگر حضرتش فرموده است: هرگاه که هفتاد مرتبه «حمد» را بر یک دردی خواندم آن درد تسکین یافت.[22]

و از حضرت امام محمّد باقر(ع) نقل است که فرمود: اگر سوره‏ ی «حمد» بر میّتی هفتاد مرتبه خوانده شود و آن میّت زنده گردد جای تعجّب نخواهد بود.[23]

و در خبر است که نبی‏اکرم(ص) به جابر بن عبدالله فرمود که سوره‏ ی «حمد» شفای تمام دردها و بیماری‏هاست به جز مرگ.[24]

همچنین در «خواص الآیات» از حضرتش روایت کرده است جهت ازاله‏ ی تب، این سوره‏ ی مبارکه را چهل مرتبه بر ظرف آبی بخوانند و بر روی آدم تبدار بیفشانند.[25]

و در همان مدرک از حضرتش نقل می ‏کند هر کس بعد از عطسه سوره‏ ی حمد را بخواند آنگاه به کف دست خود بدمد و به صورت خود بمالد از سردرد و چشم‏درد و آمدن خون بینی (رعاف) در امان خواهد بود.[26]

و در طریقی دیگر جهت شفای بیمار آمده است سوره‏ ی «فاتحه» را در ظرف پاکی (با زعفران یا غیره) بنویسند و آن را با آب پاک ـ و در یک نسخه آمده است با آب باران ـ بشویند و بیمار صورت خود را با آن بشوید و یا آن کس که ضربان قلب و تنگی نَفس دارد با اعتقاد از آن بیاشامد به یاری حق تعالی بهبود می ‏یابند.[27]

و از حضرت امام موسی بن جعفر کاظم(ع) مروی است که چون خواهی به سفر رفت هر یک از سوره‏ ی حمد و آیۀالکرسی را سه مرتبه به ترتیب از پیش رو و طرف راست و طرف چپ بخوان سپس بگو: «اللّهُمّ احْفَظْی وَ احْفَظْ ما مَعی وَ سَلَّمْنی وَ سَلِّمْ ما مَعی وَ بَلَّغْنی وَ بَلَّغْ ما مَعی ببَلاغِکَ الحَسَنِ الجَمیلِ».[28]

و در «مُنتخب» از مولانا مقدّس اردبیلی (قدّس سرّه) نقل می ‏کند جهت هر مطلبی، جزئی یا کلّی و یا هر حاجتی، هرکس این سوره‏ ی مبارکه را با این دو آیه تا ده روز هر روز یازده مرتبه بخواند که مجموعاً صد و ده مرتبه می ‏شود بسیار مجرّب بوده و به زودی به یاری حق تعالی مقرون به اجابت می ‏گردد. آیه‏ ی اوّل در سوره‏ ی آل عمران آیه‏ ی 154: «ثُمّ اَنْزَلَ عَلَیکُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ...» تا آخر آیه، و آیه‏ ی دوم آخرین آیه‏ ی سوره‏ ی فتح آیه‏ ی 29: «مَحَمّدٌ رَسُولُ الله(ص)...» تا آخر آیه و بعد از آن بگوید: «رَبَّ سَهَّلْ وَ لاتُعَسَّرْ یا رَبَّ یا رَبَّ یا رَبَّ».[29]

و حضرت امیر(ع) از حضرت رسول‏ اکرم(ص) نقل می ‏کند که فرمود: هرکس بعد از هر نماز فریضه سوره‏ ی حمد و آیۀالکرسی با دو آیه (18 و 19) «شَهِدَالله... (تا) سریعُ‏ الساب» و دو آیه‏ ی (26 و 27) «قُلِ اللّهُمَ مالِکَ المُلکِ ... (تا) بِغَیرِ حُساب» از سوره‏ ی (آل‏عمران) را بخواند حق سحابه و تعالی سوگند به ذات خود یاد کرده که: بهشت را جایگاه او گردانم و در حظیرۀالقدس منزل دهم و هفتاد حاجت وی را روا کنم که کمترین حاجت او آمرزش گناهان او باشد و از شرّ شیطان و هر دشمنی دیگر مصون بدارم و او را علیه آنان یاری نمایم... تا آخر حدیث.[30]

و در «مکارم» از رسول‏خدا(ص) روایت کرده است که فرمود: هرکس آبِ باران را پیش از آنکه به زمین برسد در یک ظرف پاکی بگیرد و بر آن هر یک از سوره‏ های حمد و قُل هوالله و معوّذتین (سوره‏ها فلق و ناس) را هفتاد مرتبه بخواند و صبح و شام از آن بیاشامد حق تعالی هر مرضی که در بدن او باشد رفع می ‏فرماید.[31]

و در خبر است که رسول‏ اکرم(ص) را هرگاه کسالت یا سردردی عارض می ‏شد دست‏های مبارک را می ‏گشود و سوره‏ های حمد و فلق را قرائت می ‏کرد سپس دست‏های خود را به صورت می ‏کشد و آن عوارض برطرف می ‏گردید.[32]

و در روایتی امام هشتم(ع) در باره‏ ی کسی که دچار بیماری غَشی و صرع شده بود به ظرف آبی سوره‏ ی حمد و معوّذتین (فلق و ناس) را خواندند و برآن دمیدند آنگاه فرمود بر سر و صورت بیمار بپاشند و او بی‏درنگ از جا برخاست. حضرت به او فرمود: این بیماری تو هرگز برگشت نخواهد کرد.[33]

همچنین در خبر است که برای مبتلا نشدن به چشم درد، در وقت رؤیت هلال سوره‏ ی مبارکه «حمد» را هفت مرتبه بخوانند.[34]

پی نوشتها: