کد مطلب: ۴۰۹۳
تعداد بازدید: ۱۰۵۶
تاریخ انتشار : ۰۶ آذر ۱۳۹۹ - ۲۲:۰۹
امر به معروف و نهی از منکر| ۲۷
می توان گفت که همه فقیهان درباره این که امر به معروف و نهی از منکر، مشروط به علم و آگاهی از منکر و معروف است، اتفاق دارند؛ زیرا نه تنها روایات و اجماع فقها بر این مدّعا دلالت دارند، بلکه خرد هر انسانی گواه است بر این که بدون آگاهی و آشنایی با معروف و منکر، امر و نهی درباره آن ها ممکن نیست...
پیش از این بیان شد که فقها برای فریضه امر به معروف و نهی از منکر شرائطی را متذکّر شده اند که با فقدان این شرائط، وجوب این فریضه منتفی خواهد بود. بنا بر این، امر به معروف و نهی از منکر نسبت به این شرائط، از واجبات مشروط به حساب می آید. حال نوبت به آن رسیده تا شرائط وجوب این فریضه را مورد بررسی قرار دهیم. آیت الله صافی گلپایگانی در مورد ضرورت توجّه به مسائل و احکام شرعی امر به معروف و نهی از منکر که شرایط آن نیز قسمتی از این مسائل محسوب می شود، می فرمایند: «باید کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می کنند، مسایل و احکام شرعی آن را بدانند تا آن که مرتکب اشتباه نشده و بر خلاف تکلیف شرعی خود، رفتاری ننمایند. و هر گاه کسی بی اطلاع از احکام و آداب شرعی آن، امر به معروف نماید علاوه بر آن که بیشتر اقدامات او بیجا و بی مورد واقع می شود، ممکن است نادانی ها و کارهای ناروایی که به نام امر به معروف و نهی از منکر مرتکب می شود، باعث تولید مفاسد و زیان های بسیار گردد».[1]
 

شرط اول: شناخت معروف و منکر


می توان گفت که همه فقیهان درباره این که امر به معروف و نهی از منکر، مشروط به علم و آگاهی از منکر و معروف است، اتفاق دارند؛ زیرا نه تنها روایات و اجماع فقها بر این مدّعا دلالت دارند، بلکه خرد هر انسانی گواه است بر این که بدون آگاهی و آشنایی با معروف و منکر، امر و نهی درباره آن ها ممکن نیست و چه بسا پیامدهای سویی را به همراه داشته باشد که سبب نقض غرض از انجام این فریضه می شود.[2] البته این مطلب نباید مجوّز ترک امر به معروف و نهی از منکر و مسبّب تعطیلی این فریضه در جامعه باشد. چنان چه برخی همین موضوع را بهانه ای برای سهل انگاری خود در این زمینه قرار می دهند. استاد مطهری در این رابطه می گوید: «ائمه دين فرموده ‏اند: جاهل بهتر است امر به معروف و نهى از منكر نكند، چرا؟ «لِانَّهُ ما يُفْسِدُهُ اكْثَرُ مِمّا يُصْلِحُهُ» چون جاهل هنگامى كه امر به معروف و نهى از منكر مى ‏كند، مى‏ خواهد بهتر كند بدتر مى ‏كند.
و چقدر در اين زمينه مثال ها زياد است! شايد شما بگوييد: ما جاهليم، پس‏ امر به‏ معروف‏ و نهى‏ از منكر از ما ساقط شد! جواب شما را داده ‏اند. قرآن مى ‏فرمايد: «لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَ يَحْيى‏ مَنْ حَىَّ عَنْ بَيِّنَةٍ»[3] ، «لِئَلّا يَكونَ لِلنّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ»[4]. از يكى از معصومين مى‏پرسند: بعضى از مردم جاهلند؛ در روز قيامت با اين ها چگونه عمل مى ‏شود؟ مى ‏فرمايد: در آن روز عالمى را مى ‏آورند كه عمل نكرده است، مى ‏گويند چرا عمل نكردى؟ جواب ندارد؛ بايد به سرنوشت ننگين و سهمگين خود دچار شود. شخصى را مى‏ آورند و مى ‏گويند: تو چرا عمل نكردى؟ مى ‏گويد: نمى ‏دانستم، نمى ‏فهميدم! مى‏ گويند: «هَلّا تَعَلَّمْتَ» (چرا یاد نگرفتی؟). نمى ‏دانم، نمى ‏فهمم هم عذر شد؟! خدا عقل را براى چه آفريده است؟ براى اين كه بفهمى، موشكافى كنى، بِرَوى كاوش كنى، تحقيق كنى».[5]
رسول خدا (ص) فرمودند: «لَا يَأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ‏ وَ لَا يَنْهَى‏ عَنِ‏ الْمُنْكَرِ إِلَّا مَنْ‏ كَانَ‏ فِيهِ‏ ثَلَاثُ‏ خِصَالٍ رَفِيقٌ بِمَا يَأْمُرُ بِهِ رَفِيقٌ فِيمَا يَنْهَى عَنْهُ عَدْلٌ فِيمَا يَأْمُرُ بِهِ عَدْلٌ فِيمَا يَنْهَى عَنْهُ عَالِمٌ بِمَا يَأْمُرُ بِهِ عَالِمٌ بِمَا يَنْهَى عَنْه».‏ نبايد كسى اقدام به «امر به معروف و نهى از منكر» كند، مگر اين كه در او سه خصلت باشد: رفيق و ياورى براى انجام امر به معروف و نهى از منكر داشته باشد، نسبت به آن چه امر به معروف و نهى از منكر مى‏كند عدالت را رفتار نمايد، و نسبت به امر به معروف و نهى از منكر (و موارد و مصاديق و شرايط آن) علم و آگاهى لازم را داشته باشد.[6]
از امام صادق (ع) سؤال شد که آیا امر به معروف و نهی از منکر بر جمیع امّت واجب است؟ حضرت فرمودند: نه، پس سؤال شد: به چه دلیل؟ حضرت فرمودند:«إِنَّمَا هُوَ عَلَى‏ الْقَوِيِ‏ الْمُطَاعِ‏ الْعَالِمِ بِالْمَعْرُوفِ مِنَ الْمُنْكَرِ لَا عَلَى الضَّعِيفِ الَّذِي لَا يَهْتَدِي سَبِيلًا إِلَى‏ أَيٍّ مِنْ أَيٍّ يَقُولُ مِنَ الْحَقِّ إِلَى الْبَاطِلِ‏ وَ الدَّلِيلُ عَلَى ذَلِكَ كِتَابُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَوْلُهُ‏ وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَهَذَا خَاصٌّ غَيْرُ عَامٍّ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنْ قَوْمِ مُوسى‏ أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ يَعْدِلُونَ‏ وَ لَمْ يَقُلْ عَلَى أُمَّةِ مُوسَى وَ لَا عَلَى كُلِّ قَوْمِهِ وَ هُمْ يَوْمَئِذٍ أُمَمٌ مُخْتَلِفَةٌ ...». همانا این دو وظیفه، بر کسی است که از او اطاعت می کنند، کسی که معروف را از منکر تشخیص می دهد؛ نه بر ضعیفی که راه به جایی نبرده و حقّ را از باطل تشخیص نمی دهد، از حقّ می گوید ولی سر از باطل در می آورد. و دلیل بر آن کتاب خدای عزّوجلّ است که فرمود: و باید از میان شما «گروهی» باشند که دعوت به خیر کرده و امر به معروف و نهی از منکر می کنند. و این خاص است نه عام؛ همان گونه که خداوند عزّوجلّ فرمود: و از میان قوم موسی امّتی هستند که به حقّ هدایت کرده و به آن میل می کنند. و نفرمود: بر امّت موسی و بر تمام قومش؛ و این در حالی است که در آن روز، امّت موسی دارای امّت های مختلف بودند.[7]
آمر به معروف و ناهی از منکر باید بداند آن چه را مخاطب وی ترک نموده است «معروف» است تا او را به انجام آن امر کند و آن چه را که دارد انجام می دهد (یا بنای بر انجام آن دارد) «منکر» است تا او را از آن باز دارد. بنا بر این کسی که معروف و منکر را نمی شناسد یا در موردی خاص نمی داند که منکر است یا نه؟ امر به معروف و نهی از منکر بر او واجب نیست. خوب است برای روشن شدن بحث به چند نمونه که مورد ابتلای بسیاری از مردم هست، توجّهی داشته باشیم:
1- شخصی در مجلسی نوشابه ای می خورد و شما نمی دانید که این نوشیدنی، از نوشیدنی های حلال است یا حرام، در این جا موردی برای نهی از منکر وجود ندارد.
2- شخصی با زنی مشغول صحبت و شوخی و خنده است و شما نمی دانید آیا این زن محرم اوست (همسر، خواهر، مادر و ...) یا محرم او نیست، در این جا نیز جایی برای نهی از منکر نیست.
3- تعدادی مهمان دارید، در این میان برخی خانم ها نماز نمی خوانند و شما نمی دانید که ترک نماز به دلیل بی توجهی به نماز است یا به دلیل عذر زنانه، در این جا نه پرس و جو لازم است نه تذکّر.[8]
امام خمینی (ره) فرموده است: «أن يعرف الآمر أو الناهي أن ما تركه المكلف أو ارتكبه معروف أو منكر، فلا يجب على الجاهل بالمعروف و المنكر، و العلم شرط الوجوب كالاستطاعة في الحج». (شرط اوّل) این است که آمر و ناهی بداند که آن چه مکلّف آن را ترک نموده یا مرتکب می شود، معروف یا منکر است، پس (امر به معروف و نهی از منکر) بر کسی که نسبت به معروف و منکر جهل دارد، واجب نیست، و علم، شرط وجوب (امر به معروف و نهی از منکر) است همانند استطاعت در حج (که تا مکلّف مستطیع نشود، حج بر او واجب نمی گردد).[9] همچنین علما در توضیح این شرط و ضرورت آن می نویسند: «امرکننده به معروف و نهی کننده از منکر، (باید) علم داشته باشد، یعنی بداند که آن فعل منکر است یا معروف، حرام است یا واجب، تا در غلط و اشتباه نیفتد و امر به منکر و نهی از معروف ننماید. و امر به مستحبات و نهی از مکروهات را که مستحب است با امر به واجبات و نهی از محرّمات که واجب است اشتباه نکند».[10]
البته در مورد امر به معروف و نهی از منکر نباید از این نکته غافل شد که شخص آمر به معروف و ناهی از منکر باید در سه زمینه از دانش کافی برخوردار باشد: 1- احکام اسلامی که در واقع همان شناخت معروف ها و منکرها محسوب می شود 2- همچنین باید با شرایط امر و به معروف و نهی از منکر به طور کامل آشنا باشد 3- و از مسائل اخلاقی مربوط به این فریضه مطلع باشد. در غیر این صورت اگر فقط در بعضی از این موارد سه گانه آگاهی داشته باشد، نمی تواند در اجرا و اقامه این فریضه الهی توفیقی به دست بیاورد. غرض از امر به معروف و نهی از منکر، اقامه معروف و برچیده شدن منکر است و حداقل تأثیری که در جامعه می گذارد آن است که مانع از تشویق و ترغیب گناهکاران نسبت به ارتکاب معصیت می شود. حال اگر آمر به معروف و ناهی از منکر در تشخیص مصادیق امر به معروف و نهی از منکر دچار خطا شود و یا شرایط انجام این فریضه فراهم نباشد و اقدام به آن کند، و یا از نکات و موازین اخلاقی آن غافل باشد، نه تنها غرض از امر به معروف و نهی از منکر حاصل نمی گردد بلکه گاهی نتیجه عکس در پی خواهد داشت. توضیح بیشتر این موضوع را به مدد الهی در آینده دنبال خواهیم کرد.


خودآزمایی


1- شرط اوّل امر به معروف و نهی از منکر چیست؟
2- آیا ندانستن مسائل امر به معروف و نهی از منکر، مانع از عقاب پروردگار متعال می شود؟ (با توجه به کلام استاد مطهری پاسخ دهید).
 

پی‌نوشت‌ها

 
[1] راه اصلاح یا امر به معروف و نهی از منکر ص 89.
[2] برگرفته از کتاب: امر به معروف و نهی از منکر در آینه اجتهاد ص 71.
[3] سوره انفال/ آیه 42 (ترجمه مکارم): تا آن ها كه هلاك (و گمراه) مى‏ شوند، از روى اتمام حجّت باشد و آن ها كه زنده مى ‏شوند (و هدايت مى ‏يابند)، از روى دليل روشن باشد.
[4] سوره نساء/ آیه 165 (ترجمه مکارم): تا بعد از اين پيامبران، حجّتى براى مردم بر خدا باقى نماند، (و بر همه اتمام حجت شود).
[5] مجموعه ‏آثار استاد شهيد مطهرى ج ‏17 ص 240.    
[6] النوادر (للراوندي) ص 21 [ترجمه صادقى اردستانى].
[7] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏5 ص 59/ ترجمه: مدینه فاضله در پرتو امر به معروف و نهی از منکر ص 43.
[8] برگرفته از کتاب: آموزش ملی امر به معروف و نهی از منکر ص 72.
[9] تحرير الوسيلة ج ‌1 ص 465.
[10] راه اصلاح یا امر به معروف و نهی از منکر ص 90.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: