امر به معروف و نهی از منکر مانع از اشاعه گناه در جامعه

پیش از این بیان گردید که هیچ کس از عقلای عالم در باره اثرات شوم گناه شکی ندارد، بنا بر این در باره این موضوع، سخن از ضرر محتمل مطرح نیست تا دفع ضرر احتمالی به دنبال آن بیان گردد، بلکه بالاتر از ضرر محتمل، ضرر قطعی و حتمی ناشی از گناهان است. در همین راستا با علم به ضرورت و ثمرات نظارت همگانی و امر به معروف و نهی از منکر برای جلوگیری از ترویج گناه، عقل سلیم حکم می کند تا تمام جوامع و مخصوصاً جوامع اسلامی، به این فریضه آسمانی و فطری ملتزم باشند.
همچنین گفتیم برای روشن تر شدن موضوعِ ضرر قطعی گناهان، خوب است به برخی از آثار شوم گناه در جوامع انسانی اشاره کنیم، و در این رابطه به یکی از تبعات اشاعه گناه که سقوط تمدّن و فرهنگ بود، پرداختیم. حال برای درک بهتر این حقیقت و ضرورت «دفع ضرر قطعی گناهان» به وسیله فریضه امر به معروف و نهی از منکر، به بیان برخی از وجوه دیگر مفاسد رواج منکرات و گناه در جوامع انسانی می پردازیم.
 

سلامت جامعه اسلامى در گرو مدیریت مدیران و کارگزاران صالح و ارزشگرا است. اگر مسئولان جامعه دین ‏مدار و ارزش ‏سالار باشند، مى‏ توان به ‏توسعه و پیشرفت مادّى و معنوى جامعه و گسترش عدالت همه ‏جانبه (در حدّ توان) ‏امیدوار بود. این مهم در صورتى محقّق مى ‏شود که امّت اسلامى و شهروندان ‏جامعه اسلامى با نظارت همگانى و عزم ملّى حافظ و نگاهبان ارزش‏ ها باشند و بر روند به قدرت رسیدن مدیران نظارت داشته باشند. امّا اگر مردم نسبت به ‏خوبى ‏ها و بدى ‏ها و ارزش هاى معنوى و احکام اسلامى و مجریان آن ها بى ‏اعتنا باشند و بر روند مدیریت جامعه نظارت مسئولانه نداشته باشند، منکرات و ضدّ ارزش ‏ها در جامعه رونق یافته، و در نتیجه انسان هاى شرور و نااهلان بر مقدّرات جامعه و مناصب اجتماعى دست پیدا مى ‏کنند.
اگر مسئولان جامعه در هر رده و پست اجتماعی، از دولتی گرفته تا خصوصی، خود را زیر ذرّه بین نظارت مردم ببینند و از تیرهای نقد و تذکّر آن ها ایمن نباشند، آن وقت دست خود را در انجام خیانت و گزینش نیروهای منفعت طلب بسته می بینند و چون فضا برای دست اندازی ظالمانه به مال و مقام مساعد نیست، یا از ابتدا برای اشغال این کرسیّ اقدام نمی کنند و یا اگر بر این مسند نشستند، جرأت دست از پا خطا کردن ندارند. امّا به عکس، هر چه مردم نسبت به امور مملکت و اجتماع، از کارها و سمت های خرد گرفته تا پست های عالی، بی تفاوت باشند و از نظارت و تذکّر و مطالبه به حق، خودداری کنند، زمینه برای ورود ظالمان و اشرار بیشتر فراهم می شود و با ورود آن ها در مسندهای جامعه، راه غارت و جنایت و خیانت برایشان روز به روز هموارتر می گردد.  
به همین دلیل عقل حکم می کند که براى پیشگیرى از قدرت ‏یافتن نااهلان و سلطه اشرار بر جامعه اسلامى، لازم است آحاد مردم به ویژه ‏نخبگان و خواصّ مراقب باشند و با انجام به موقع امر به معروف و نهى از منکر، زمینه حاکمیت پیدا کردن اشرار و نااهلان را در جامعه از میان بردارند. مولاى متّقیان على علیه ‏السّلام در این رابطه می فرمایند: «لَا تَتْرُكُوا الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ‏ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ فَيُوَلِّيَ اللَّهُ أَمْرَكُمْ شِرَارَكُمْ ثُمَّ تَدْعُونَ فَلَا يُسْتَجَابُ لَكُمْ عَلَيْهِم». ‏امر به معروف و نهى از منکر را ترک نکنید، چون خداوند بَدانتان را بر شما حاکم خواهد کرد آن گاه (برای خلاصی از دست ایشان) آن ها را نفرین می کنید امّا اجابت ‏نمى ‏شود.[1]
آن چه بسیار مهمّ و حیاتی است آن است که فراموش نکنیم همیشه پیشگیری بسیار راحت تر و کم هزینه تر از درمان است. نباید بگذاریم که کار به دست نااهلان بیفتد که در این صورت نجات از دست ایشان بسیار مشکل و هزینه بردار خواهد بود و اساساً معلوم نیست تلاش ها در جهت سرکوب اشرار و بدان کی به ثمر بنشیند و در این مسیر چه مقدار از جان ها و مال ها و آبروها پایمال حوادث گردد.
 

وانهادن امر به معروف و نهى از منکر و بى‏ تفاوتى و ترک آن باعث ‏مى ‏شود گناهان و منکرات در جامعه رواج یافته، خوبى‏ ها و معروف ‏ها مورد غفلت ‏و یا دگرگون شوند. جامعه ‏اى که در آن ارزش‏ ها کم‏ رنگ شوند و ناهنجارى و بزهکارى ‏ها گسترش پیدا کنند، دچار غضب و خشم الهى مى ‏شود و از رحمت‏ هاى بى‏ شمار الهى محروم مى ‏گردد. قرآن مجید در آیات پرشمارى به‏ این آسیب بزرگ اجتماعى اشاره کرده، مسلمانان را از عواقب ناگوار و تلخ آن ‏برحذر داشته است. به عنوان مثال در سوره انعام می فرماید: «أَ لَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَكِّنْ لَكُمْ وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَيْهِمْ مِدْراراً وَ جَعَلْنَا الْأَنْهارَ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهِمْ فَأَهْلَكْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ أَنْشَأْنا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْناً آخَرِينَ». آيا نديدند چقدر از اقوام پيشين را هلاك كرديم؟! اقوامى كه (از شما نيرومندتر بودند و) قدرت هايى به آن ها داده بوديم كه به شما نداديم، باران هاى پى در پى براى آن ها فرستاديم و از زير (آبادي هاى) آن ها، نهرها را جارى ساختيم (امّا هنگامى كه سركشى و طغيان كردند،) آنان را به خاطر گناهانشان نابود كرديم و جمعيت ديگرى بعد از آنان پديد آورديم.[2]
و یا در سوره انفال فرموده است: «كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَفَرُوا بِآياتِ اللَّهِ فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ شَدِيدُ الْعِقابِ * ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّراً نِعْمَةً أَنْعَمَها عَلى‏ قَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ». (حال اين گروه مشركان،) همانند حال نزديكان فرعون، و كسانى است كه پيش از آنان بودند، آن ها آيات خدا را انكار كردند خداوند هم آنان را به گناهانشان كيفر داد، خداوند قوىّ، و كيفرش شديد است * اين، به خاطر آن است كه خداوند، هيچ نعمتى را كه به گروهى داده، تغيير نمى ‏دهد جز آن كه آن ها خودشان را تغيير دهند و خداوند، شنوا و داناست.[3]
روایات فراوانى نیز نسبت به این خطر بزرگ هشدار داده ‏اند که براى نمونه سخنى از رسول خدا صلّی الله علیه و آله را یاد آور مى ‏شویم: «لَا تَزَالُ‏ أُمَّتِي‏ بِخَيْرٍ مَا أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَى فَإِذَا لَمْ يَفْعَلُوا ذَلِكَ نُزِعَتْ مِنْهُمُ الْبَرَكَاتُ وَ سُلِّطَ بَعْضُهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ نَاصِرٌ فِي الْأَرْضِ وَ لَا فِي السَّمَاءِ». امّت من به خیر هستند تا زمانی که امر به معروف و نهی از منکر می کنند و بر نیکى و تقوا همدیگر را یارى مى ‏رسانند، امّا وقتی که آن ها را انجام ندهند، برکت‏ ها از آن ها کنده مى ‏شود و بعضى ‏از آن ها بر بعضى دیگر سلطه (ظالمانه) پیدا مى‏ کنند و هیچ پشتیبانى براى آن ها در زمین و نه در آسمان نخواهد بود.[4]
لذا با توجّه به چنین پیامد ناگوارى، عقل حکم مى ‏کند که شهروندان جامعه ‏اسلامى براى مصونیت از غضب الهى و محروم نشدن از برکات مادى و معنوى، ‏باید با رعایت تقوا و پارسایى از اصل نظارت همگانى استفاده کرده، جامعه را از فرو افتادن در معصیت‏ ها و فحشا بازدارند.
 

ارزش‏ها از لحاظ فردى، درونى ‏ترین لایه ‏هاى شخصیت انسان ‏اند. شناخت شخصیت واقعى اشخاص در گرو شناخت ارزش ‏ها و گرایش ‏هاى ‏ارزشى آنان است. از سوی دیگر، ارزش ها تأثیر چشمگیرى در ابعاد مختلف ‏زندگى سیاسى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى و ... جامعه دارند. ارزش ها عامل ‏مهمّ وحدت و همگرایى اجتماعى هستند. انتقال ارزش ها سبب پیوستگى ‏فرهنگى میان نسل ها مى ‏گردد. از این رو، نادیده گرفتن ارزش ها و باید و نبایدها، پیامدهاى ناگوارى را به دنبال دارد. ناگوارترین صورت نادیده گرفتن‏ ارزش ‏ها زمانی است که ارزش هاى حاکم بر جامعه، ارزش ‏هاى الهى باشند. با نادیده گرفتن این نوع از ارزش ها، نه تنها سلامت مادّى و دنیوی فرد و جامعه، بلکه‏ سعادت معنوى و اخروی آن ها نیز در خطر انحراف و نابودی قرار می گیرد و طبعاً ظهور کمالات انسانى نیز از جامعه رخت برمى ‏بندد.
در روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله (که پیش از این بیان شد)، به خوبی به تغییر ارزش ها در جامعه - که منشأ آن ترک امر به معروف و نهی از منکر است- اشاره شده و حضرت فرموده اند: «كَيْفَ بِكُمْ إِذَا فَسَدَ نِسَاؤُكُمْ وَ فَسَقَ شُبَّانُكُمْ، وَ لَمْ تَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ لَمْ تَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ؟! فَقِيلَ لَهُ: وَ يَكُونُ ذَلِكَ، يَا رَسُولَ اللَّهِ؟! قَالَ: نَعَمْ، وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ، كَيْفَ بِكُمْ إِذَا أَمَرْتُمْ بِالْمُنْكَرِ وَ نَهَيْتُمْ عَنِ الْمَعْرُوفِ قِيلَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، وَ يَكُونُ ذَلِكَ؟! قَالَ: نَعَمْ، وَ شَرٌّ مِنْ ذَلِكَ، كَيْفَ بِكُمْ إِذَا رَأَيْتُمُ الْمَعْرُوفَ مُنْكَراً وَ الْمُنْكَرَ مَعْرُوفاً؟!». چگونه خواهید بود زمانى که زنانتان فاسد شوند و جوانانتان فاسق ‏گردند و شما امر به معروف نهی از منکر نکنید؟! گفته شد: اى ‏رسول خدا! چنین چیزى اتّفاق خواهد افتاد؟! فرمودند: بله و بدتر از آن (اتّفاق خواهد افتاد). چگونه خواهید بود زمانى که امر به منکر می کنید و از معروف نهی می نمائید؟! گفته شد: اى ‏رسول خدا! چنین چیزى اتّفاق خواهد افتاد؟! فرمودند: بله و بدتر از آن. چگونه خواهید بود زمانى که معروف را منکر، و منکر را معروف خواهید دانست؟![5]
یعنی با استمرار مردم در ترک فریضه امر به معروف و نهی از منکر، آن چنان گمراهی و غفلت همه جا را فرا می گیرد و پرده های گناه چهره حقیقت را می پوشاند که معروف ها و منکرها جای خود را با یکدیگر عوض می کنند و ضدّ ارزش ها تبدیل به ارزش شده و ارزش ها جای خود را به ضدّ ارزش ها می دهند. با توجّه به اهمّیت ارزش ها و عواقب ناگوارِ دگرگونى و تغییر آن ها، از راهکارهاى کارآمدِ حفاظت از ارزش ها، فراگیر شدن اجراى امر به معروف و نهى از منکر در جامعه است. مقام معظم رهبرى در باره خطر تغییر و تبدیل ارزش ها در جامعه و نقش مهم و سرنوشت سازِ امر به معروف و نهی از منکر در جلوگیری از آن مى ‏فرماید:
«اگر معنای امر به معروف و نهی از منکر و حدود آن برای مردم روشن شود، معلوم خواهد شد یکی از نوترین، شیرین ‌ترین، کارآمدترین و کارسازترین شیوه ‌های تعامل اجتماعی، همین امر به معروف و نهی از منکر است و بعضی افراد، دیگر در نمی آیند بگویند: "آقا! این فضولی کردن است" نه؛ این همکاری کردن است؛ این نظارتِ عمومی است؛ این کمک به شیوعِ خیر است؛ این کمک به محدود کردنِ بدی و شرّ است؛ کمک به این است که در جامعه اسلامی، گناه، همیشه گناه تلقّی شود. بدترین خطرها این است که یک روز در جامعه، گناه به عنوان ثواب معرّفی شود؛ کار خوب به عنوان کار بد معرّفی شود و فرهنگ ها عوض شود. وقتی که امر به معروف و نهی از منکر در جامعه رایج شد، این موجب می شود که گناه در نظر مردم همیشه گناه بماند و تبدیل به ثواب و کار نیک نشود. بدترین توطئه ‌ها علیه مردم این است که طوری کار کنند و حرف بزنند که کارهای خوب - کارهایی که دین به آن ها امر کرده است و رشد و صلاح کشور در آن هاست - در نظر مردم به کارهای بد، و کارهای بد به کارهای خوب تبدیل شود. این خطرِ بسیار بزرگی است. بنا بر این اوّلین فایده امر به معروف و نهی از منکر همین است که نیکی و بدی، همچنان نیکی و بدی بماند».[6]
به همین دلیل عقل حکم مى ‏کند که براى ‏پیشگیرى از دگرگونى و تغییر ارزش ها و در نتیجه از میان رفتن امنیت‏ اجتماعى و شایع شدن فساد و تباهى، باید از این دو فریضه بزرگ، بیشترین بهره را گرفت. اگر امر و نهى در جامعه تعطیل‏ و مورد بى ‏مهرى قرار گیرند، چنان که پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله هشدار داده ‏اند، ارزش ها تغییر کرده، منکرات جایگزین آن ها مى ‏گردد. [7]
 

1- با توجّه به روایات یکی از مهم ترین اسباب سلطه اشرار در جامعه چیست؟ با ذکر حدیث.
2- سخن مقام معظّم رهبری در رابطه با «خطر تغییر ارزش ها» را بنویسید؟
 

پی‌نوشت‌ها

[1] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏7 ص 52.
[2] سوره انعام/ آیه 6 (ترجمه مکارم).
[3] سوره انفال/ آیه 52 و 53 (ترجمه مکارم).
[4] وسائل الشيعة ج ‏16 ص 123.
[5] قرب الإسناد (ط - الحديثة) ص 54 و 55.
[6] پايگاه اطلاع ‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آيت ‌الله ‌العظمی سيد علی خامنه ‌ای (مد ‌ظله ‌العالی) - مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی [خطبه های نماز جمعه به تاریخ: 25/9/1379].
[7]  برگرفته از مقاله: مبانى عقلى امر به معروف و نهى از منکر (محمد خطیبى کوشکک) منبع: پیام زمستان 1387 شماره 92.