مهمترين هدفى كه مربيان بايد در نظر داشته باشند، تأمين سعادت و خوشبختى افراد مورد تربيت است. ليكن اين موضوع قابل بحث است كه سعادت انسان در چيست تا در همان طريق تربيت شود و آيا سعادت انسان فقط در تأمين نيازهاى اقتصادى و تمتع از رفاه مادى و لذتهاى حيوانى است؟ يا براى سعادتمند شدن، چيزهاى ديگرى هم ضرورت دارد؟
به عقيدهی همهی اديان آسمانى؛ مخصوصاً دين مقدس اسلام، زندگى انسان در همين زندگى دنيوى و ظاهرى خلاصه نمىشود، بلكه در همين جهان زندگى ديگرى نيز دارد كه در باطن و مخفى است. انسان در عين حال كه در اين جهان زندگى مىكند و به خوردن، آشاميدن، كار كردن و شهوترانى اشتغال دارد، در باطن ذات نيز به يك زندگى مخفى ادامه مىدهد.
چنان چه زندگى دنيوى انسان مىتواند قرين سعادت و خوشبختى يا شقاوت و بدبختى باشد، در زندگى باطنى انسان نيز همين دو امر امكان دارد. انسان در ذات يا به سوى سعادت و كمال سير مىكند يا به سوى نقصان و رنج و ظلمت حركت مىنمايد. سعادت واقعى انسان وقتى تأمين مىشود كه در هر دو زندگى؛ خصوصاً در زندگى باطنى و نفسانى سعادتمند باشد.
انسان از جهت بُعد جسمانى و حيوانى، نيازمندىهايى دارد كه بايد تأمين شود تا بتواند سالم و راحت به زندگى خويش ادامه دهد. او نياز به غذا، لباس، مسكن، ارضاى غريزهی جنسى و ديگر تمتعات مادى دارد كه بايد تأمين شود تا سعادتمند و خوشبخت باشد. البته بديهى است كه انسان براى تأمين نيازمندىهايش بايد كار و كوشش كند.
بنابراين، مربيان بايد به تغذيهی سالم و سودمند افراد مورد تربيت، رعايت بهداشت و پرورش اعضا و جوارح و ارضاى صحيح و مشروع غريزهی جنسى، پرورش نيروى فكرى و تمرين در كار و كوشش آنها كاملاً توجه كنند تا بتوانند افرادى باهوش، سالم، مؤدب، دانشمند و پركار تربيت كنند، كه در زندگى، خوش و سعادتمند باشند.
امّا اگر كار مربيان در همين حد خلاصه شود، نه آنها تمام وظيفهی خود را انجام دادهاند و نه افراد مورد تربيت به سعادت و كمال واقعى خود نائل شدهاند، زيرا حيات انسان در همين زندگى زودگذر حيوانى خلاصه نمىشود، بلكه زندگى نفسانى ديگرى نيز دارد كه مربيان بايد به فكر آن هم باشند؛ بلكه بيشترتلاش و همت خود را صرف آن كنند. زندگى باطنى گرچه با چشم ديده نمىشود، واقعيت و تحقق دارد و پيامبران از آن خبر دادهاند.
قرآن مىفرمايد:
به ظاهر زندگى دنيا علم دارند ولى از زندگى آخرت (باطنى) غافل هستند.[1]
در قيامت كه پردههاى تاريك مادّيّت از چشم انسان برداشته شد، به واقعيت و فعليت خويش كه در دنيا تهيه كرده، پى خواهد برد.
خداوند مىفرمايد:
[در قيامت به انسان گفته مىشود] تو در دنيا از اين امر [فعليت باطن خودت] غافل بودى، ولى امروز ديدگانت تيزبين شده است.[2]
از آيهی مذكور استفاده مىشود كه امور مربوط به آخرت در همين جهان و در باطن ذات وجود داشته، ليكن انسان از آنها غافل است و در جهان آخرت كه پردههاى مادّيّت كنار مىروند همه را مشاهده خواهد كرد.
از آيات و احاديث فراوان چنين استفاده مىشود كه نفس انسان در اين جهان به وسيلهی علم و عمل چيزهايى را كسب مىكند، كه همواره برايش باقى مىماند و در جهان آخرت سرنوشت او را تعيين مىكنند؛ از باب نمونه:
قرآن مىفرمايد:
هر كس به مقدار ذرهاى كار خير انجام داده، همان را در قيامت خواهد ديد و هر كس به اندازه ذرّهاى كار بد انجام دهد، آن را مشاهده خواهد كرد.[3]
و مىفرمايد:
روزى كه هر نفس آنچه خوبى انجام داده همه را پيش خود حاضر خواهد يافت؛ هم چنين هر كار بدى را كه انجام داده، آرزو مىكند كه بين او و كار بدش فاصلهی درازى وجود مىداشت.[4]
و مىفرمايد:
هر كس عمل صالحى را انجام دهد براى نفس خودش انجام داده و هر كس كار زشتى را مرتكب شود به زيان نفس خودش خواهد بود، سپس همهی شما به سوى پروردگارتان رجوع خواهيد كرد.[5]
از اين قبيل آيات و احاديث استفاده مىشود كه انسان در همين جهان به پرورش نفس خويش و تأمين زندگى اخروى اشتغال دارد. انسان به وسيلهی عقايد و افكار، ملكات و خوىها، محبتها و بغضها، و با عملهاى خوب يا بدى كه انجام مىدهد و در نفس اثر مىگذارند، تدريجاً ساخته مىشود و پرورش مىيابد. حيات اخروى او نيز به همين عوامل بستگى دارد. ايمان و معارف حق، فضايل و مكارم اخلاق، توجه و ياد خدا، اطاعت از خدا و جلب رضايتش و انجام عملهاى صالح و كارهاى نيك، روح ملكوتى انسان را در مدارج كمال آدمى صعود مىدهند و به مقام قرب الهى نائل مىگردانند و در اثر آن، حيات جديد و پاكيزهاى پيدا مىكند.
خداوند مىفرمايد:
هر كس عمل صالحى انجام دهد، در حالى كه ايمان دارد، ما او را به زندگى پاك و زيبايى زنده خواهيم كرد.[6]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
ذكر خدا را فراموش نكن كه نور قلبهاست.[7]
امام صادق(ع) فرمود:
خداوند تبارك و تعالى به بندگانش مىفرمايد: اى بندگان صديق من! در دنيا از نعمت عبادت استفاده كنيد تا در جهان آخرت از همانها بهرهمند شويد.[8]
هم چنين عقايد و افكار باطل، صفات و ملكات حيوانى و عملهاى زشت و قبيح، نفس انسان را تاريك و پليد مىكنند و از صراط مستقيم انسانيت منحرف ساخته، در وادى تاريك حيوانيت سقوط مىدهند، گاهى نيز از حيوانات پستتر و گمراهتر خواهد شد.
امام سجاد(ع) ضمن حديثى فرمود:
آگاه باشيد! هركس كه با اولياى خدا دشمنى كند و جز دين حق، آيين ديگرى را بپذيرد و امر ولىّ خدا را پشت سر بگذارد و به رأى خود عمل كند، در آتش شعلهورى است كه بدنها را مىخورد؛ بدنهايى كه ارواحشان را از دست داده و شقاوت بر آنها غلبه كرده است. اينها مردگانى هستند كه حرارت آتش را درك نمىكنند و اگر زنده بودند درد و حرارت را احساس مىنمودند. پس اى صاحبان بصيرت! عبرت بگيريد و خداى را سپاس گوييد كه شما را هدايت كرده است.[9]
بنابراين زندگى نفسانى و باطنى، حياتى واقعى است. انسان در باطن ذات، مسيرى واقعى را طى مىكند كه يا به سعادت و كمال نفسانى و اخروىاش منتهى مىشود و يا به شقاوت و هلاكت وى منجر مىگردد.
مربيان بايد به اين واقعيت بسيار مهم كاملاً عنايت داشت باشند و برنامههاى تربيتى خود را طورى تنظيم كنند كه به زندگى نفسانى لطمهاى وارد نشود. در اجراى آن برنامهها نيز همواره جانب نفس و زندگى باطنى و سعادت و كمال اخروى را مقدم بدارند، بلكه آن را هدف اصلى محسوب كنند.
مربيان بايد به افراد مورد تربيت تفهيم كنند كه آنان حيوان نيستند، بلكه انسانند و داراى يك زندگى نفسانى و باطنى هستند. سعادت و كمالى براىشان مقرر شده كه بايد براى نيل به آن كوشش و تلاش كنند و نيز راه رسيدن به آن كمال را در اختيارشان قرار دهند و در پيمودن راه، يار و مددكارشان باشند و مراقبت كنند كه از راه منحرف نشوند.
1- مهمترين هدفى كه مربيان بايد در نظر داشته باشند چیست؟
2- از آیه 22 سوره ق چه نتیجهای استخراج میشود؟
3- آيات و احاديث فراوان درباره نفس انسان، بیانگر چیست؟
[1]. روم (30) آيه 7: «يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الحَيوةِ الدُّنْيا وَهُمْ عَنِ الآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ».
[2]. ق (50) آيه 22: «لَقَدْ كُنْتَ فِىغَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطائَكَ فَبَصَرُكَ اليَوْمَ حَدِيدٌ».
[3]. زلزال (99) آيه 7: «فمن يعمل مثقال ذرة خيراً يره و من يعمل مثقال ذرة شراً يره».
[4]. آل عمران (3) آيه 30: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَبَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً».
[5]. جاثيه (45) آيه 15: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَساءَ فَعَلَيْها ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ».
[6]. نحل (16) آيه 97: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً».
[7]. غررالحكم، ص 479: «عليك بذكرِ اللهِ فإنّه نورُ القلوبِ».
[8]. بحارالأنوار، ج 8، ص 155: «يا عبادي الصديقين تنعّموا بعبادتي في الدنيا فانكم تتنعمون بها في الآخرة».
[9]. فيض، قرة العيون، ص 466.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت