کد مطلب: ۵۷۳۶
تعداد بازدید: ۲۶۵
تاریخ انتشار : ۱۴ شهريور ۱۴۰۱ - ۱۳:۴۲
اسلام و تعلیم و تربیت | ۱۲
چنان چه زندگى‏‌ دنيوى‏‌ انسان مى‏‌تواند قرين سعادت و خوشبختى‏‌ يا شقاوت و بدبختى‏‌ باشد، در زندگى‏‌ باطنى‏‌ انسان نيز همين دو امر امكان دارد. انسان در ذات يا به سوى‏‌ سعادت و كمال سير مى‏‌كند يا به سوى‏‌ نقصان و رنج و ظلمت‏ حركت مى‏‌نمايد. سعادت واقعى‏‌ انسان وقتى‏‌ تأمين مى‏‌شود كه در هر دو زندگى‏‌؛ خصوصاً در زندگى‏‌ باطنى‏‌ و نفسانى‏‌ سعادت‏مند باشد.

تربيت و تأمين سعادت‏


مهم‏ترين هدفى‏‌ كه مربيان بايد در نظر داشته باشند، تأمين سعادت و خوشبختى‏‌ افراد مورد تربيت است. ليكن اين موضوع قابل بحث است كه سعادت انسان در چيست تا در همان طريق تربيت شود و آيا سعادت انسان فقط در تأمين نيازهاى‏‌ اقتصادى‏‌ و تمتع از رفاه مادى‏‌ و لذت‏هاى‏‌ حيوانى‏‌ است؟ يا براى‏‌ سعادت‏مند شدن، چيزهاى‏‌ ديگرى‏‌ هم ضرورت دارد؟
به عقيده‌ی همه‌ی اديان آسمانى‏‌؛ مخصوصاً دين مقدس اسلام، زندگى‏‌ انسان در همين زندگى‏‌ دنيوى‏‌ و ظاهرى‏‌ خلاصه نمى‏‌شود، بلكه در همين جهان زندگى‏‌ ديگرى‏‌ نيز دارد كه در باطن و مخفى‏‌ است. انسان در عين حال كه در اين جهان زندگى‏‌ مى‏‌كند و به خوردن، آشاميدن، كار كردن و شهوترانى‏‌ اشتغال دارد، در باطن ذات نيز به يك زندگى‏‌ مخفى‏‌ ادامه مى‏‌دهد.
چنان چه زندگى‏‌ دنيوى‏‌ انسان مى‏‌تواند قرين سعادت و خوشبختى‏‌ يا شقاوت و بدبختى‏‌ باشد، در زندگى‏‌ باطنى‏‌ انسان نيز همين دو امر امكان دارد. انسان در ذات يا به سوى‏‌ سعادت و كمال سير مى‏‌كند يا به سوى‏‌ نقصان و رنج و ظلمت‏ حركت مى‏‌نمايد. سعادت واقعى‏‌ انسان وقتى‏‌ تأمين مى‏‌شود كه در هر دو زندگى‏‌؛ خصوصاً در زندگى‏‌ باطنى‏‌ و نفسانى‏‌ سعادت‏مند باشد.
انسان از جهت بُعد جسمانى‏‌ و حيوانى‏‌، نيازمندى‏‌هايى‏‌ دارد كه بايد تأمين شود تا بتواند سالم و راحت به زندگى‏‌ خويش ادامه دهد. او نياز به غذا، لباس، مسكن، ارضاى‏‌ غريزه‌ی جنسى‏‌ و ديگر تمتعات مادى‏‌ دارد كه بايد تأمين شود تا سعادت‏مند و خوشبخت باشد. البته بديهى‏‌ است كه انسان براى‏‌ تأمين نيازمندى‏‌هايش بايد كار و كوشش كند.
بنابراين، مربيان بايد به تغذيه‌ی سالم و سودمند افراد مورد تربيت، رعايت بهداشت و پرورش اعضا و جوارح و ارضاى‏‌ صحيح و مشروع غريزه‌ی جنسى‏‌، پرورش نيروى‏‌ فكرى‏‌ و تمرين در كار و كوشش آن‏ها كاملاً توجه كنند تا بتوانند افرادى‏‌ باهوش، سالم، مؤدب، دانشمند و پركار تربيت كنند، كه در زندگى‏‌، خوش و سعادت‏مند باشند.
امّا اگر كار مربيان در همين حد خلاصه شود، نه آن‏ها تمام وظيفه‌ی خود را انجام داده‏اند و نه افراد مورد تربيت به سعادت و كمال واقعى‏‌ خود نائل شده‏اند، زيرا حيات انسان در همين زندگى‏‌ زودگذر حيوانى‏‌ خلاصه نمى‏‌شود، بلكه زندگى‏‌ نفسانى‏‌ ديگرى‏‌ نيز دارد كه مربيان بايد به فكر آن هم باشند؛ بلكه بيش‌ترتلاش و همت خود را صرف آن كنند. زندگى‏‌ باطنى‏‌ گرچه با چشم ديده نمى‏‌شود، واقعيت و تحقق دارد و پيامبران از آن خبر داده‏اند.
قرآن مى‏‌فرمايد:
به ظاهر زندگى‏‌ دنيا علم دارند ولى‏‌ از زندگى‏‌ آخرت (باطنى‏‌) غافل هستند.[1]
در قيامت كه پرده‏هاى‏‌ تاريك مادّيّت از چشم انسان برداشته شد، به واقعيت و فعليت خويش كه در دنيا تهيه كرده، پى‏‌ خواهد برد.
خداوند مى‏‌فرمايد:
[در قيامت به انسان گفته مى‏‌شود] تو در دنيا از اين امر [فعليت باطن خودت‏] غافل بودى‏‌، ولى‏‌ امروز ديدگانت تيزبين شده است.[2]
از آيه‌ی مذكور استفاده مى‏‌شود كه امور مربوط به آخرت در همين جهان و در باطن ذات وجود داشته، ليكن انسان از آن‏ها غافل است و در جهان آخرت كه پرده‏هاى‏‌ مادّيّت كنار مى‏‌روند همه را مشاهده خواهد كرد.
از آيات و احاديث فراوان چنين استفاده مى‏‌شود كه نفس انسان در اين جهان به وسيله‌ی علم و عمل چيزهايى‏‌ را كسب مى‏‌كند، كه همواره برايش باقى‏‌ مى‏‌ماند و در جهان آخرت سرنوشت او را تعيين مى‏‌كنند؛ از باب نمونه:
قرآن مى‏‌فرمايد:
هر كس به مقدار ذره‏اى‏‌ كار خير انجام داده، همان را در قيامت خواهد ديد و هر كس به اندازه ذرّه‏اى‏‌ كار بد انجام دهد، آن را مشاهده خواهد كرد.[3]
و مى‏‌فرمايد:
روزى‏‌ كه هر نفس آنچه خوبى‏‌ انجام داده همه را پيش خود حاضر خواهد يافت؛ هم چنين هر كار بدى‏‌ را كه انجام داده، آرزو مى‏‌كند كه بين او و كار بدش فاصله‌ی درازى‏‌ وجود مى‏‌داشت.[4]
و مى‏‌فرمايد:
هر كس عمل صالحى‏‌ را انجام دهد براى‏‌ نفس خودش انجام داده و هر كس كار زشتى‏‌ را مرتكب شود به زيان نفس خودش خواهد بود، سپس همه‌ی شما به سوى‏‌ پروردگارتان رجوع خواهيد كرد.[5]
از اين قبيل آيات و احاديث استفاده مى‏‌شود كه انسان در همين جهان به پرورش نفس خويش و تأمين زندگى‏‌ اخروى‏‌ اشتغال دارد. انسان به وسيله‌ی عقايد و افكار، ملكات و خوى‏‌ها، محبت‏ها و بغض‏ها، و با عمل‏هاى‏‌ خوب يا بدى‏‌ كه انجام مى‏‌دهد و در نفس اثر مى‏‌گذارند، تدريجاً ساخته مى‏‌شود و پرورش مى‏‌يابد. حيات اخروى‏‌ او نيز به همين عوامل بستگى‏‌ دارد. ايمان و معارف حق، فضايل و مكارم اخلاق، توجه و ياد خدا، اطاعت از خدا و جلب رضايتش و انجام عمل‏هاى‏‌ صالح و كارهاى‏‌ نيك، روح ملكوتى‏‌ انسان را در مدارج كمال آدمى‏‌ صعود مى‏‌دهند و به مقام قرب الهى‏‌ نائل مى‏‌گردانند و در اثر آن، حيات جديد و پاكيزه‏اى‏‌ پيدا مى‏‌كند.
خداوند مى‏‌فرمايد:
هر كس عمل صالحى‏‌ انجام دهد، در حالى‏‌ كه ايمان دارد، ما او را به زندگى‏‌ پاك و زيبايى‏‌ زنده خواهيم كرد.[6]
اميرالمؤمنين(ع) فرمود:
ذكر خدا را فراموش نكن كه نور قلب‏هاست.[7]
امام صادق(ع) فرمود:
خداوند تبارك و تعالى‏‌ به بندگانش مى‏‌فرمايد: اى‏‌ بندگان صديق من! در دنيا از نعمت عبادت استفاده كنيد تا در جهان آخرت از همان‏ها بهره‏مند شويد.[8]
هم چنين عقايد و افكار باطل، صفات و ملكات حيوانى‏‌ و عمل‏هاى‏‌ زشت و قبيح، نفس انسان را تاريك و پليد مى‏‌كنند و از صراط مستقيم انسانيت منحرف ساخته، در وادى‏‌ تاريك حيوانيت سقوط مى‏‌دهند، گاهى‏‌ نيز از حيوانات پست‏تر و گمراه‏تر خواهد شد.
امام سجاد(ع) ضمن حديثى‏‌ فرمود:
آگاه باشيد! هركس كه با اولياى‏‌ خدا دشمنى‏‌ كند و جز دين حق، آيين ديگرى‏‌ را بپذيرد و امر ولىّ خدا را پشت سر بگذارد و به رأى‏‌ خود عمل كند، در آتش شعله‏ورى‏‌ است كه بدن‏ها را مى‏‌خورد؛ بدن‏هايى‏‌ كه ارواحشان را از دست داده و شقاوت بر آن‏ها غلبه كرده است. اينها مردگانى‏‌ هستند كه حرارت آتش را درك نمى‏‌كنند و اگر زنده بودند درد و حرارت را احساس مى‏‌نمودند. پس اى‏‌ صاحبان بصيرت! عبرت بگيريد و خداى‏‌ را سپاس گوييد كه شما را هدايت كرده است.[9]
بنابراين زندگى‏‌ نفسانى‏‌ و باطنى‏‌، حياتى‏‌ واقعى‏‌ است. انسان در باطن ذات، مسيرى‏‌ واقعى‏‌ را طى‏‌ مى‏‌كند كه يا به سعادت و كمال نفسانى‏‌ و اخروى‏‌اش منتهى‏‌ مى‏‌شود و يا به شقاوت و هلاكت وى‏‌ منجر مى‏‌گردد.
مربيان بايد به اين واقعيت بسيار مهم كاملاً عنايت داشت باشند و برنامه‏هاى‏‌ تربيتى‏‌ خود را طورى‏‌ تنظيم كنند كه به زندگى‏‌ نفسانى‏‌ لطمه‏اى‏‌ وارد نشود. در اجراى‏‌ آن برنامه‏ها نيز همواره جانب نفس و زندگى‏‌ باطنى‏‌ و سعادت و كمال اخروى‏‌ را مقدم بدارند، بلكه آن را هدف اصلى‏‌ محسوب كنند.
مربيان بايد به افراد مورد تربيت تفهيم كنند كه آنان حيوان نيستند، بلكه انسانند و داراى‏‌ يك زندگى‏‌ نفسانى‏‌ و باطنى‏‌ هستند. سعادت و كمالى‏‌ براى‏‌شان مقرر شده كه بايد براى‏‌ نيل به آن كوشش و تلاش كنند و نيز راه رسيدن به آن كمال را در اختيارشان قرار دهند و در پيمودن راه، يار و مددكارشان باشند و مراقبت كنند كه از راه منحرف نشوند.


خودآزمایی


1- مهم‏ترين هدفى‏‌ كه مربيان بايد در نظر داشته باشند چیست؟
2- از آیه 22 سوره ق چه نتیجه‌ای استخراج می‌شود؟
3- آيات و احاديث فراوان درباره نفس انسان، بیانگر چیست؟

 

پی نوشت ها

 

[1]. روم (30) آيه 7: «يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الحَيوةِ الدُّنْيا وَهُمْ عَنِ الآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ».
[2]. ق (50) آيه 22: «لَقَدْ كُنْتَ فِى‏‌غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطائَكَ فَبَصَرُكَ اليَوْمَ حَدِيدٌ».
[3]. زلزال (99) آيه 7: «فمن يعمل مثقال ذرة خيراً يره و من يعمل مثقال ذرة شراً يره».
[4]. آل عمران (3) آيه 30: «يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَبَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً».
[5]. جاثيه (45) آيه 15: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَساءَ فَعَلَيْها ثُمَّ إِلى‏‌ رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ».
[6]. نحل (16) آيه 97: «مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏‌ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً».
[7]. غررالحكم، ص 479: «عليك بذكرِ اللهِ فإنّه نورُ القلوبِ».
[8]. بحارالأنوار، ج 8، ص 155: «يا عبادي الصديقين تنعّموا بعبادتي في الدنيا فانكم تتنعمون بها في الآخرة».
[9]. فيض، قرة العيون، ص 466.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت

آیت الله ابراهیم امینی
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: