تحصیل علم از نگاه قرآن کریم

جهاد علمی | ۵

تحصیل علم از نگاه قرآن کریم

قرآن کریم به عنوان برنامه سعادت بشر و هدایت امّت، نسبت به مقوله علم آموزی ساکت نبوده و می توان گفت یکی از مهم ترین موضوعاتی که در این کتاب آسمانی بدان پرداخته شده است، موضوع علم و کسب دانش است. در دین مبین اسلام، سنگ بنا و اساس نامه علم آموزی توسط حضرت باری تعالی در قرآن کریم بنا نهاده شده و همین امر سِبقه الهی و قداست جهاد علمی را روشن می سازد. مجاهد علمی در جامعه اسلامی باید بداند که پیش از همه خداوند متعال نسبت به این مقوله به چه میزان اهمیت داده و نگاه قرآن کریم نسبت به تلاش و جهاد در راه کسب دانش چیست. بر همین اساس لازم است تا به قدر مجال بحثی را پیرامون کسب علم از نگاه قرآن کریم مطرح نمائیم.

تحصیل علم از نگاه قرآن کریم

تعریف و تمجیدی که قرآن مجید از علم و دانش نموده، نظیر آن در هیچ کتاب آسمانی دیگر یافت نمی شود. قرآن مجید در صدها آیه به طرق مختلف نام علم و دانش را به میان آورده و بیشتر این آیات در مقام بزرگداشت و حمایت از علم و شناخت واقعیات است. آیات اولیه ای که خداوند متعال بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل فرموده را اگر بررسی کرده و مورد تجزیه و تحلیل دقیق قرار دهیم، به عمق اهمیت و ارزشی که دین اسلام برای علم و دانش قائل است، واقف می شویم.[1]
در نخستین آیاتی که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد، خداوند متعال چنین می فرماید:

«اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ * خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ * اقْرَأْ وَ رَبُّكَ الْأَكْرَمُ * الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ * عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ».

بخوان به نام پروردگارت كه (جهان را) آفريد * همان كس كه انسان را از خون بسته ‏اى خلق كرد * بخوان كه پروردگارت (از همه) بزرگوارتر است * همان كسى كه به وسيله قلم تعليم نمود * و به انسان آن چه را نمى ‏دانست ياد داد.[2]
اين آيات به اعتقاد غالب مفسران يا تمام آن ها نخستين آياتى است كه بر قلب پاك پيامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است و با تابش نخستين اشعه وحى فصل تازه‏ اى در تاريخ بشريت آغاز شد. موضوع بسيار جالب اين جا است در عين اين كه محيط حجاز را يكپارچه محيط جهل و نادانى فرا گرفته بود، در نخستين آيات وحى تكيه بر مسأله «علم» و «قلم» است كه بلافاصله بعد از نعمت بزرگ خلقت و آفرينش در اين آيات ذكر شده است! در حقيقت اين آيات نخست از تكامل جسم انسان، از يك موجود بى ‏ارزش مانند علقه، خبر مى ‏دهد، و از سوى ديگر از تكامل روح به وسيله تعليم و تعلّم مخصوصا از طريق قلم سخن مى ‏گويد. آن روز كه اين آيات نازل مى ‏شد نه تنها در محيط حجاز كه محيط جهل بود، كسى ارزشى براى قلم قائل نبود، (بلکه) در دنياى متمدّن آن زمان نيز قلم از اهميت كمى برخوردار بود. اما امروز مى ‏دانيم كه تمام تمدن ها و علوم و دانش ها و پيشرفت هايى كه در هر زمينه نصيب بشر شده، بر محور قلم دور مى ‏زند، و اصولا سرنوشت اجتماعات انسانى در درجه اول به نيش قلم ها بسته است. اصلاحات جوامع انسانى از قلم هاى مؤمن و متعهد شروع مى ‏شود، و فساد و تباهى اجتماعات نيز از قلم هاى مسموم و فاسد مايه مى ‏گيرد. بى جهت نيست كه قرآن مجيد سوگند به قلم و آن چه با قلم مى ‏نويسند ياد كرده، يعنى هم به ابزار و هم به محصول آن ابزار، آن جا كه (در سوره قلم، آیه 1) مى ‏فرمايد: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يَسْطُرُونَ». ن، سوگند به قلم و آن چه مي نويسند.[3]
آیاتی از قرآن که به مقوله علم و کسب دانش به شکل مستقیم و یا با اشاره و واسطه می پردازد را می توان به چند دسته تقسیم کرد:
1- آیاتی که سخن از علم الهی و علم انبیاء الهی که توسط خداوند به آن ها آموخته شده است می گوید. جدای از آیات دیگری که در باره علم الهی در قرآن است، تنها قریب به صد موضع از قرآن کریم، خداوند متعال خود را با وصف «علیم» یاد کرده است. به عنوان نمونه در سوره بقره می فرماید:

«... وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَلِيمٌ».  و بدانيد خداوند از هر چيزى آگاه است.[4] در مورد علم رسولان الهی نیز آیات متعددی در قرآن وجود دارد. از باب مثال کلام حضرت نوح خطاب به قوم خود است که فرمود:

«قالَ يا قَوْمِ لَيْسَ بِي ضَلالَةٌ وَ لكِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ * أُبَلِّغُكُمْ رِسالاتِ رَبِّي وَ أَنْصَحُ لَكُمْ وَ أَعْلَمُ مِنَ اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ». گفت: اى قوم من! هيچ گونه گمراهى در من نيست ولى من فرستاده‏ اى از جانب پروردگار جهانيانم * رسالت هاى پروردگارم را به شما ابلاغ مى ‏كنم و خيرخواه شما هستم و از خداوند چيزهايى مى ‏دانم كه شما نمى ‏دانيد.[5]
2- آیاتی که انسان را به تدبّر دعوت می کند. به عنوان نمونه می فرماید:

«... كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآياتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ». اين چنين خداوند آيات را براى شما روشن مى ‏سازد، شايد انديشه كنيد.[6] و یا در جای دیگر فرموده است:

«وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً لِتَسْكُنُوا إِلَيْها وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ». و از نشانه‏ هاى او اين كه همسرانى از جنس خودتان براى شما آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد، و در ميانتان مودّت و رحمت قرار داد، در اين نشانه ‏هايى است براى گروهى كه تفكّر مى‏ كنند.[7] و آیات فراوان دیگری از این دست که نسبت به تدبّر و تفکّر در آفرینش و آیات خداوند، تشویق و تحریض می نماید.
3- آیاتی که به نعمت ابزارهای کسب علم اشاره دارد. از جمله فرموده است:

«وَ اللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ جَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ». و خداوند شما را از شكم مادرانتان خارج نمود در حالى كه هيچ چيز نمى ‏دانستيد و براى شما، گوش و چشم و عقل قرار داد، تا شكر نعمت او را به جا آوريد.[8]
از این آیات در می یابیم که خداوند نعمت هایی چون چشم و گوش، عقل و هوش را برای افزایش بینش و دانش به انسان عطا کرده است و انسان برای به جا آوردن شکر این نعمت ها باید آن ها را در راه صحیح به کار ببندد. با چشم خود شگفتی ها و اسرار جهان را مشاهده کند و با دقت زیاد به شناخت جهان بپردازد. با گوش خود حقیقت ها را بشنود، و با عقل و هوش به استدلال و درک واقعیت نایل شود و این گونه دانش و بصیرت بیشتری پیدا کند.[9]
4- آیاتی که به خلقت مواهب و نعمت های الهی برای انسان اشاره دارد. به عنوان مثال می فرماید:

«هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً ...». او خدايى است كه همه آن چه را (از نعمت ها) در زمين وجود دارد، براى شما آفريد.[10] و یا در جای دیگر فرموده است:

«اللَّهُ الَّذِي سَخَّرَ لَكُمُ الْبَحْرَ لِتَجْرِيَ الْفُلْكُ فِيهِ بِأَمْرِهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ * وَ سَخَّرَ لَكُمْ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً مِنْهُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ». خداوند همان كسى است كه دريا را مسخّر شما كرد تا كشتي ها به فرمانش در آن حركت كنند و بتوانید از فضل او بهره گيريد، و شايد شكر نعمت هايش را به جا آوريد * او آن چه در آسمان ها و آن چه در زمين است همه را از سوى خودش مسخّر شما ساخته، در اين نشانه‏ هاى (مهمّى) است براى كسانى كه انديشه مى‏ كنند.[11]
همان طور که از این دسته آیات پیداست، خداوند متعال آفرینش را برای رشد و تعالی انسان و برآوردن نیازمندی هایش آفریده است. تنها راه بهره بردن از این خلقت عظیم در راه رشد و تعالی، کسب دانش لازم جهت بهره وری از مخلوقات خداوند متعال است. پروردگار متعال آن چه در آسمان ها و زمین است را برای انسان آفریده، حال چگونه می توان بدون اندیشیدن و بررسی کردن این مواهب از آن ها بهره جست؟! بنا بر این، این آیات شریفه، به طور غیر مستقیم امّا واضح و روشن، بر کسب دانش و تأمّل در موجودات عالم سفارش می کند.
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

خودآزمایی

1- اولین آیاتی که بر پیامبر اکرم نازل شد در باره چه موضوعی بود؟
2- دو دسته از آیاتی که به مقوله علم و کسب دانش می پردازد را با ذکر یک آیه برای هر کدام بیان کنید؟

پی نوشت ها

[1] سایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، سامانه گنج، مقاله: جهاد علمی و فرهنگی از منظر قرآن (زابلی نیا، سلما) ص 21.
[2] سوره علق/ آیه 1 تا 5 (ترجمه مکارم).
[3] تفسير نمونه ج ‏27 ص 158 تا 160. (با تلخیص)
[4] سوره بقره/ آیه 231 (ترجمه مکارم).
[5] سوره اعراف/ آیه 61 و 62 (ترجمه مکارم).
[6] سوره بقره/ آیه 219 (ترجمه مکارم).
[7] سوره روم/ آیه 21 (ترجمه مکارم).
[8] سوره نحل/ آیه 78 (ترجمه مکارم).
[9] سایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، سامانه گنج، مقاله: جهاد علمی و فرهنگی از منظر قرآن (زابلی نیا، سلما) ص 22.
[10] سوره بقره/ آیه 29 (ترجمه مکارم).
[11] سوره جاثیه/ آیه 12 و 13 (ترجمه مکارم).

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت