اثر توکل به خدا و متانت و بزرگواری در امر به معروف

توکل به خدا و متانت و بزرگواری

در نوشتار قبل در باره اخلاص به عنوان یکی از عوامل موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر سخن گفتیم. اینک به مواردی دیگری از عوامل موفقیت در این فریضه می پردازیم.

توکل به خداوند متعال

توکل پشتوانه همه حرکت های ایمانی است. هر چند انسان از همه عوامل موفقیت در امر و نهی دینی برخوردار باشد نباید بر آن ها اتکا داشته باشد بلکه باید ضمن به کارگیری همه امکانات برای اصلاح دیگران تنها بر خداوند توکل کند و امر خود را به او واگذارد. امر و نهی دینی از جمله حرکت های مقدس و بسیار مهم مؤمن است که در صحنه های اجتماعی تجلی می یابد. انجام و تأثیر چنین حرکت هائی بدون کمک از حضرت حق تعالی میسر نیست. اگر اراده الهی با حرکت ما همراه نباشد سخن ما مانند حبابی که از ریزش باران بر آب ایجاد می شود پس از لحظه ای از بین خواهد رفت. لذا فرد آمر و ناهی باید از خدای تعالی بخواهد که امر و نهی او را با استقبال و پذیرش چشم گیر افراد رو به رو گرداند و بذر کلامش را در جانشان بارور فرماید که او بهترین مددکار است.[1]
چگونه این طور نباشد در حالی که خزائن تمامی خیرات نزد خداوند متعال است:

«وَ لِلَّهِ خَزائِنُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لكِنَّ الْمُنافِقِينَ لا يَفْقَهُونَ». خزائن آسمان ها و زمين از آن خداست، ولى منافقان نمى ‏فهمند.[2] و تا او اراده نفرماید، کسی در مسیر خیر راه به جایی نمی برد. این منافقان هستند که از این نکته غافل اند و در توکل کردن به خدا بی توجه هستند، لذا قرآن کریم فرموده است:

«... وَ عَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ». و بر خدا توكل كنيد اگر ايمان داريد.[3] یعنی ایمان به خدا اقتضا می کند تا مؤمن به خداوند متعال توکل داشته باشد؛ چراکه مؤمن باور دارد که:

«... اللَّهُمَّ مالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشاءُ وَ تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ». بارالها! مالك حكومت ها تويى به هر كس بخواهى، حكومت مى‏ بخشى و از هر كس بخواهى، حكومت را مى ‏گيرى هر كس را بخواهى، عزت مى ‏دهى و هر كه را بخواهى خوار مى‏ كنى. تمام خوبي ها به دست توست، تو بر هر چيزى قادرى.[4] پس چرا از استمداد و توکل به او غافل باشد در حالی که تا او اراده نکرده و از خزانه خود به بندگان عنایتی نفرماید، کسی قادر نخواهد بود کاری را به درستی به سرانجام برساند و فیضی را حاصل کند.
بر همین اساس است که قرآن کریم وعده داده است که هر کس بر خدا توکل نماید، خداوند او را کفایت خواهد کرد:

«... وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ ...». و هر كس بر خدا توكّل كند، كفايت امرش را مى ‏كند.[5] و کسانی را که توجه به غیر از او نموده اند، مورد سرزنش قرار می دهد و می فرماید:

«أَ لَيْسَ اللَّهُ بِكافٍ عَبْدَهُ ...». آيا خدا براى بنده ‏اش [در همه امور] كافى نيست؟[6] همچنین در سوره اعراف فرموده است: «إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبادٌ أَمْثالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُوا لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ». به درستی که کسانی که غیر از خدا می خوانید، بندگانی مثل شما هستند، پس ایشان را بخوانید و اگر راست می گویید باید شما را اجابت کنند (در حالی که قدرت این کار را ندارند).[7] در بحث امر به معروف و نهی از منکر نیز آمر و ناهی به دنبال آن است که دیگران را از مسیر خطایی که رفته اند، به راه درست و سعادت باز گرداند. لذا باید از خداوند استمداد کند، چراکه اوست که هدایت و سعادت در دستان قدرت اوست و هر که را اراده کند مشمول هدایت خود می گرداند، چنان چه فرموده است:

«وَ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ مُضِلٍّ ...». و هر كس را خدا هدايت كند هيچ كس نمى‏ تواند او را گمراه سازد.[8]
اما در باره حقیقت توکل به خدا در روایتی رسول خدا صلی الله علیه و آله از جبرئیل سوال فرمودند:

«مَا التَّوَكُّلُ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ؟»، توکل بر خداوند عز و جل چیست؟ جبرئیل پاسخ داد:

«الْعِلْمُ‏ بِأَنَّ‏ الْمَخْلُوقَ‏ لَا يَضُرُّ وَ لَا يَنْفَعُ‏ وَ لَا يُعْطِي‏ وَ لَا يَمْنَعُ‏ وَ اسْتِعْمَالُ‏ الْيَأْسِ‏ مِنَ الْخَلْقِ فَإِذَا كَانَ الْعَبْدُ كَذَلِكَ لَمْ يَعْمَلْ لِأَحَدٍ سِوَى اللَّهِ وَ لَمْ يَرْجُ وَ لَمْ يَخَفْ سِوَى اللَّهِ وَ لَمْ يَطْمَعْ فِي أَحَدٍ سِوَى اللَّهِ فَهَذَا هُوَ التَّوَكُّلُ».

علم به این که مخلوق ضرر و نفع نمی رساند و عطا نمی کند و مانع (از عطا) نمی شود و مأیوس شدن از خلق. پس هر گاه بنده چنین شد، برای احدی جز خدا عمل نمی کند و به غیر خدا امید ندارد و جز از او نمی ترسد و به احدی جز خداوند طمع ندارد. پس این همان توکل به خداست.‏[9] در تطبیق این مسأله با امر به معروف و نهی از منکر نیز باید بگوییم، آمر به معروف و ناهی از منکر، باید به خود و دیگران در تأثیر امر و نهیش امیدوار نباشد و هدایت و دستگیری را تنها از ناحیه خداوند دانسته و در تأثیر این فریضه فقط به خداوند متعال امید داشته باشد. هر گاه چنین شد خدا نیز او را کفایت کرده و امر و نهی او مفید و ماندگار خواهد شد.
هم حيات از او بود هم مرگ از او / بينوايى زو نوا و برگ از او
درد از او باشد و درمان از او / هم علاج سينه سوزان از او
عزّت از او ذلّت و خوارى از او / صحّت از او رنج و بيمارى از او
غصه از او غم از او شادى از او / هم خرابى زو و آبادى از او
محنت از او رنج از او راحت از او / فقر از او و گنج از او ذلّت از او
مى ‏نجنبد ذرّه ‏اى بى امر او / جملگى مرهون لطف و قهر او

متانت و بزرگواری

متانت و بزرگواری زینت امر و نهی کننده است. انسان های بزرگوار محبوبیت عمومی دارند و سخنان آن ها تأثیر به سزائی دارد همان گونه که سبک سری و برخوردهای ضعیف، تأثیر تذکر را از بین می برد.[10] در مکارم اخلاق و متانت و بزرگواری امام باقر علیه السلام نوشته اند: روزی مردی مسیحی از روی بی ادبی به امام باقر علیه السّلام عرض کرد: «أنتَ بقرٌ (گاو)». تو ... هستی. امام علیه السّلام فرمودند: «لا أنا باقرٌ». نه من باقر هستم. او (از روی تحقیر) گفت: تو پسر زن آشپزی. امام علیه السّلام فرمودند: آشپزی مهارت مادرم بود. عرض کرد: تو پسر زن کنیز سیاه دشنام گو هستی. حضرت فرمودند: اگر تو راست می گوئی، خدا او را بیامرزد و اگر دروغ می گوئی خدا تو را بیامرزد. مرد مسیحی (وقتی این بزرگواری را از حضرت مشاهده نمود) اسلام آورد.[11]
فرد آمر و ناهی باید احتمال برخوردهای بد و ناهنجار را از سوی کسی که مورد امر و نهی قرار گرفته است بدهد. لذا عکس العمل او در برابر این رفتار ناشایست می تواند بسیار سرنوشت ساز باشد. اگر فرد آمر و یا ناهی قدرت کنترل خود را نداشته باشد و در برابر بی ادبی مخاطب مقابله به مثل کرده و یا حتّی رفتاری بدتر از او داشته باشد، در این صورت اولا خود مرتکب منکر شده است و ثانیا نه تنها امر و نهی او تأثیری ندارد، بلکه اثر معکوس به جای می گذارد. نهایتاً نتیجه این امر به معروف و نهی از منکر چیزی جز ضرر و خسران طرفین نخواهد بود. هم شخص آمر و ناهی به جای آن که مانع از ارتکاب گناه دیگران شود، باعث ادامه روند ارتکاب معصیت شده است و او را به منکر دیگری که همان رفتار بد و غیر اخلاقی در برابر امر به معروف و نهی از منکر است، هدایت کرده؛ و هم خود نیز مرتکب معصیت و رفتار ناشایست (یعنی مقابله به مثل و بدتر) شده است. مسلّم است که پروردگار متعال هیچ گاه از این امر به معروف و نهی از منکر راضی نیست و این گونه امر و نهی کردن با غایت و هدف این فریضه تعارض دارد.
بنا بر این متانت و بزرگواری یکی از اصول مهمی است که در موفقیت و نتیجه مطلوبِ فریضه امر به معروف و نهی از منکر باید مورد توجه آمرین و ناهیان قرار بگیرد. در واقع این کار آسانی نیست و نیاز به تهذیب نفس و کرامت شخصیت دارد که باید فرد آمر و ناهی با مراقبه فراوان و توسل و تمرین آن را در جان خویش حاصل کند. راز ناکامی در بسیاری از امر و نهی ها همین نکته اساسی است. قسمتی از ناهنجاری های موجود در جامعه امروزه ما، محصول همین اشتباهاتی است که از سوی برخی از آمرین به معروف و ناهیان از منکر در گذشته صورت گرفته است. حال آن که امر و نهیی که طبق دستور شریعت اسلام و سیره نورانی اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام انجام شود، هرگز تبعات این چنینی در بر نخواهد داشت.  
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.  

خودآزمایی

1- توکل به خداوند چگونه می تواند در موفقیت امر به معروف و نهی از منکر تأثیرگذار باشد؟
2- «متانت و بزرگواری» را به عنوان یکی از عوامل موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر توضیح دهید؟

پی نوشت ها

[1] حافظان حريم امر به معروف در عصر ما (اکبری، محمدرضا) ص 70 و 71.
[2] سوره منافقون/ آیه 7 (ترجمه مکارم).
[3] سوره مائده/ آیه 23 (ترجمه مکارم).
[4] سوره آل عمران/ آیه 26 (ترجمه مکارم).
[5] سوره طلاق/ آیه 3 (ترجمه مکارم).
[6] سوره زمر/ آیه 36 (ترجمه انصاریان).
[7] سوره اعراف/ آیه 194.
[8] همان/ آیه 37 (ترجمه مکارم).
[9] معاني الأخبار ص 261.
[10] حافظان حريم امر به معروف در عصر ما (اکبری، محمدرضا) ص 69.
[11] مناقب آل أبي طالب عليهم السّلام (لابن شهرآشوب) ج ‏٤ ص ٢٠٧.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت