پی بردن به علم و قدرت خداوند و به طور کلی معرفت انسان به ذات و صفات پروردگار متعال میسّر نمی شود مگر این که معلّمانی الهی که در مکتب وحی، از خزانه علوم حق تعالی درس آموخته و تربیت یافته اند، مدرّس و راهنمای بشر گردند. لذا خداوند حکیم انبیاء و رسولان خود را برای هدایت بشر و تعلیم و تربیت ایشان ارسال فرمود... جهاد علمی | ۷
پیش از این بیان شد آیاتی از قرآن که به مقوله علم و کسب دانش به شکل مستقیم و یا با اشاره و واسطه می پردازد را می توان به چند دسته تقسیم کرد. تا کنون به هشت دسته اشاره شد و اینک پس از تکمیل این بحث، به موضوع «تحصیل علم از نگاه روایات معصومین علیهم السلام» می پردازیم.
9- آیاتی که هدف از آفرینش جهان و بعثت انبیاء الهی و انزال کتب آسمانی را علم و معرفت معرفی می نماید. خداوند متعال در سوره طلاق می فرماید:
«اللَّهُ الَّذى خَلَقَ سَبْعَ سَمواتٍ وَ مِنَ اْلَارْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ اْلَامْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا انَّ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَى‌ءٍ قَديرٌ وَانَّ اللَّه قَدْ احاطَ بِكُلِّ شَى‌ءٍ عِلْماً».
خداوند كسى است كه هفت آسمان را آفريد، و از زمين نيز همانند آن را، فرمان او پيوسته در ميان آن ها نازل مى شود، اين براى آن است كه بدانيد خداوند بر هر چيز تواناست و علم او به همه چيز احاطه دارد.[1] آیه به وضوح اين حقيقت را مى رساند كه يكى از اهداف آفرينش جهان آگاه ساختن انسان ها از علم و قدرت خداوند و معرفت ذات و صفات اوست.[2]
پی بردن به علم و قدرت خداوند و به طور کلی معرفت انسان به ذات و صفات پروردگار متعال میسّر نمی شود مگر این که معلّمانی الهی که در مکتب وحی، از خزانه علوم حق تعالی درس آموخته و تربیت یافته اند، مدرّس و راهنمای بشر گردند. لذا خداوند حکیم انبیاء و رسولان خود را برای هدایت بشر و تعلیم و تربیت ایشان ارسال فرمود، چنان چه در آیاتی متعددی به این حقیقت تصریح نموده است. مثلا در سوره بقره می فرماید:
«كَما ارْسَلْنا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُوا عَلَيْكُمْ آياتِنا و يُزَكِّيّْكُمْ وَ يُعَلِّمُكُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُعَلِّمُكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ».
همان گونه كه رسولى در ميان شما از خودتان فرستاديم تا آيات ما را بر شما بخواند، و شما را تزكيه كند، و كتاب و حكمت بياموزد، و آن چه را نمى دانستيد به شما تعليم دهد.[3]
کتب آسمانی نیز که برنامه مکتوب تعلیم و تربیت انبیاء الهی هستند، بر همین مبنا نازل شده اند و بدین جهت است که در قرآن کریم، آیاتی متعددی در باب تفکّر و تدبّر در آیات این کتاب الهی وجود دارد. از جمله پروردگار متعال فرموده است:
«كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِهِ وَ لِيَتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ».
اين كتابى است پربركت كه بر تو نازل كرده ايم تا در آيات آن تدبّر كنند و خردمندان متذكّر شوند.[4] هدف از نزول اين كتاب بزرگ اين نبوده كه تنها به تلاوت و لقلقه زبان قناعت كنند بلكه هدف اين بوده كه آياتش سرچشمه فكر و انديشه، و مايه بيدارى وجدان ها گردد و آن نيز به نوبه خود حركتى در مسير عمل بيافريند.[5] و از آن جا که در لسان قرآن، علم به منزله نور و جهل در واقع ظلمت است، لذا خداوند متعال هدف از نزول این کتاب آسمانی را در سوره ابرهیم چنین بیان می دارد:
«الر كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ».
الر، (اين) كتابى است كه بر تو نازل كرديم، تا مردم را از تاريكي ها (ى شرك و ظلم و جهل،) به سوى روشنايى (ايمان و عدل و آگاهى،) به فرمان پروردگارشان در آورى، به سوى راه خداوند عزيز و حميد.[6]
به همین دلیل مشاهده می کنیم که خداوند متعال نسبت به کسانی که در آیات قرآن تدبّر و تعمّق ندارند، با این بیان نکوهش و عتاب می فرماید:
«أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها».
آيا آن ها در قرآن تدبّر نمى كنند، يا بر دل هايشان قفل نهاده شده است؟![7] عامل بيچارگى آن ها (گمراهان) يكى از دو چيز است: يا در قرآن، اين برنامه هدايت الهى و اين نسخه كامل شفابخش، تدبّر نمى كنند، و يا اگر تدبّر مى كنند، بر اثر هواپرستى و اعمالى كه از قبل انجام داده اند، قفل ها بر دل هاى آن ها است، به گونه اى كه هيچ حقيقتى در آن نفوذ نمى كند. و به تعبير ديگر اگر كسى راه خود را در ظلمات گم مى كند، يا چراغى به دست ندارد و يا چشمش نابينا است كه اگر هم چراغ باشد و هم چشم بينا، يافتن راه همه جا آسان است.[8]
بنا بر این در اهمیت علم و شناخت ماهیت آن همین بس که خداوند متعال آفرینش و بعثت انبیاء و انزال کتب خود را به جهت تعلیم و تربیت انسان و خروج او از ظلماتِ جهل، به عالم نور و معرفت قرار داده است. این همان دانشی است که جامعه مسلمین در جهت نیل به آن باید پا را از کسب دانش فراتر گذاشته و به مجاهده در این طریق بپردازد، که در غیر این صورت فرصت ها را از دست داده و زمینه سقوط خود و تسلّط اجانب و شیاطین را فراهم می سازد و حال آن که خداوند متعال این استثمار و زیردستی را برای مؤمنین جایز نمی داند و می فرماید:
«... لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلاً».
خداوند هرگز كافران را بر مؤمنان تسلّطى نداده است.[9]
آیاتی که در باب تحصیل علم و جایگاه دانش در قرآن کریم مطرح شد، تنها گوشه ای از آیات مربوطه بود و طرح و بررسی سایر آیات در این موضوع مجال گسترده ای را می طلبد که در این نوشتار امکان آن وجود ندارد. امّا آن چه بدیهی و روشن است این است که همین مقدار از آیاتی که بیان شد، برای تبیین جایگاه علم آموزی و جهاد علمی در قرآن کریم، کفایت می کند و به راحتی می توان فهمید که در مقایسه با سایر ادیان و مذاهب و حتی فرقه ها و گروه های غیر دینی، دین اسلام بیش از همه به فراگیری علم اهمیت داده و ترغیب نموده و از آن مهم تر، ماهیت حقیقی علم و دانش را روشن ساخته و توجّه آحاد مسلمین را نسبت بدان معطوف داشته است.
تحصیل علم از نگاه روایات معصومین علیهم السلام
در تفحص و پژوهش در معارف اسلامی، بررسی روایات معصومین علیه السلام امری ضروری و غیر قابل انکار است، چراکه طبق حدیث متواتر ثقلین و بسیاری از ادله قرآنی، روایی، عقلی و تاریخی دیگر، اهل بیت علیهم السلام عِدل قرآن، مفسّر و مبیّن قرآن و عالم به اسرار این کتاب آسمانی هستند و علمی که خداوند به ایشان عنایت کرده، به فرد دیگری در عالَم اعطا نکرده است. تنها راه وصول به معارف ناب و حقیقی قرآن کریم ایشان هستند و انصراف از آن بزرگواران، انصراف از طریق هدایت و سعادت است. بنا بر این، پس از طرح و بررسی آیات مرتبط با جهاد علمی در قرآن کریم، مراجعه به روایات معصومین علیهم السلام اجتناب ناپذیر بوده و پرده از حقایق و معارف بسیاری بر می دارد.
فریضه بودن طلب علم بر همگان و در هر حالتی
چنان چه پیش تر اشاره شد، در روایات اسلامی، طلب علم و تلاش در راه آن، بر هر مرد و زن مسلمان، از فرائض و واجبات دینی محسوب شده و تخلّف از آن معصیت و گناه محسوب می شود. در برخی دیگر از روایات طلب علم در هر حالتی واجب اعلام شده است. از امام صادق علیه السلام روایت است که فرمودند:
«طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِ حَالٍ».
طلب دانش در هر حالتی واجب است.[10] به عبارت دیگر طلب علم استثناء بردار نیست، موقعیت و شرایط خاصی ندارد و فرد مسلمان در هر زمان، مکان و موقعیّتی باید نسبت به این موضوع اهتمام داشته باشد. بنا بر این در طلب دانش فرقی نمی کند که پیر باشی یا جوان، زن باشی یا مرد، ثروتمند باشی یا فقیر، عرب باشی یا عجم، کارگر باشی یا کارفرما و ... . همه و همه، در هر حالت و موقعیّتی باید در جهاد علمی سهیم باشند.
البته نکته ای که در این جا لازم به ذکر است آن است که ظرفیت ها، استعدادها و علایق و توفیقات افراد مختلف است و خداوند متعال با توجه به این اختلاف ها، از هر کس به اندازه ظرف وجودی او و شرایطش انتظار تحصیل علم دارد. لذا بر همین مبنا گروهی موظّف به کسب علم در رتبه های عالی مثل اجتهاد و دکترا و فوق تخصص هستند، و گروهی مأمور به مراتب پایین تر. اما آن چه مسلم است، رها کردن طلب علم برای هیچ مکلّفی در هیچ موقعیتی پذیرفتنی نیست و مصداق ترک تحصیل علم است که از معاصی و گناهان به حساب می آید. نکته دیگر آن که ابزارهای تحصیل علم نیز برای همه به یک شکل نیست بلکه مختلف و متفاوت است. گاهی یک مسلمان برای تحصیل دانشی که با توجه به شرایط خود، بر خویش فرض و لازم می بیند، احتیاج به ورود به مجامع علمی و رسمی مثل حوزه و دانشگاه دارد. و گاهی نیز این طور نیست بلکه با مطالعه کتاب، شرکت در محافل علمی مثل جلسات اساتید و علماء، استفاده از فضای مجازی با صلاحیت و رسانه ها و ...، می تواند در این مطالبه و جهاد علمی به قدر وسع و توان خویش شرکت نماید.
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.
خودآزمایی
1- یکی دیگر از آیاتی که به مقوله علم و کسب دانش می پردازد را بیان کنید؟
2- وجوب طلب علم در هر حالتی را با ذکر روایت امام صادق علیه السلام در این رابطه توضیح دهید؟
پی‌نوشت‌ها
[1] سوره طلاق/ آیه 12.
[2] پیام قرآن (مکارم شیرازی، ناصر) ج 1 ص 62.
[3] سوره بقره/ آیه 151 (ترجمه مکارم).
[4] سوره ص/ آیه 29 (ترجمه مکارم).
[5] تفسير نمونه ج 19 ص 268.
[6] سوره ابراهیم/ آیه 1 (ترجمه مکارم).
[7] سوره محمد/ آیه 24 (ترجمه مکارم).
[8] تفسير نمونه ج 21 ص 467.
[9] سوره نساء/ آیه 141 (ترجمه مکارم).
[10] بصائر الدرجات في فضائل آل محمد صلى الله عليهم ج 1 ص 3.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت