اثر صبوری و مهربانی در امر به معروف و نهی از منکر

صبوری و مهربانی

در نوشتار قبل در باره متانت و بزرگواری به عنوان یکی از عوامل موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر سخن گفتیم. اینک به ادامه این بحث پرداخته و پس از آن موارد دیگری از عوامل موفقیت در این فریضه را مطرح خواهیم کرد.
برخی بیماران طبیب را مورد پرخاش قرار می دهند اما طبیب متعهد از بیمار انتقام نمی گیرد زیرا طبیب دشمن بیمار نیست بلکه دشمن بیماری اوست. اگر انسان در برخی موارد و موقعیت ها گستاخی های گنهکار را به خاطر اصلاح او تحمل کند، به موفقیت های چشم گیری دست می یابد، به ویژه اگر قدرت انتقام گیری داشته باشد ولی انتقام نگیرد. مرحوم حاج شیخ محمّد تقی بافقی یکی از عالمان بزرگ و دارنده مقامات و کرامات بود که در امر به معروف و نهی از منکر بسیار کوشا و با شجاعت بود. او در حمامی سرهنگی را می بیند که ریش خود را می تراشد. نزدیک او آمده و می گوید: مگر نمی دانی که ریش تراشی در اسلام گناه است، چگونه به این گناه اقدام می کنی! سرهنگ از این تذکر با جرأت و شهامت او عصبانی شده به صورت او سیلی می زند و می گوید: به تو مربوط نیست که ریشم را می تراشم.
شیخ با کمال خونسردی مانند یک پدر دلسوز که فرزندش را نصیحت می کند می فرماید: ... خواهش می کنم ریشت را نتراش. سرهنگ از مشاهده حلم و موعظه خیرخواهانه او از عمل خود پشیمان شده، از کسی می پرسد این آقا کیست؟ وی می گوید: این آقا شیخ محمّد تقی بافقی است. سرهنگ که شیخ را می شناسد بیشتر ناراحت شده و دست آقا را می بوسد و عذرخواهی کرده و به دست ایشان توبه می کند. آن گاه مرحوم شیخ محمّد تقی بافقی در تمام شهر قم، ریش تراشی را ممنوع می کند و از آرایش گران قم تعهد می گیرد که ریش تراشی نکنند.[1]

صبر و شکیبایی

صبر در دین اسلام از جایگاه ویژه و مرتبه بالایی برخوردار است، به طوری که در روایات معصومین علیهم السلام، منزلتِ صبر نسبت به ایمان، به منزله سر نسبت به بدن معرفی شده که حاکی از نقش حیاتی و ضروری آن در تحقق و حفظ ایمان و ارتقاء آن می باشد. امام صادق علیه السلام در این رابطه فرموده اند:

«الصَّبْرُ مِنَ الْإِيمَانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ فَإِذَا ذَهَبَ الرَّأْسُ ذَهَبَ الْجَسَدُ كَذَلِكَ إِذَا ذَهَبَ الصَّبْرُ ذَهَبَ الْإِيمَانُ».

صبر نسبت به ایمان به منزله سر نسبت به بدن می باشد. پس هر گاه سر از بین برود بدن نابود می شود، همچنین است زمانی که صبر از دست برود، ایمان از بین خواهد رفت.[2] همچنین امام صادق علیه السلام در روایت دیگری دعوت به صبر در کلیه امور نموده و می فرمایند:

«عَلَيْكَ بِالصَّبْرِ فِي جَمِيعِ أُمُورِكَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَ مُحَمَّداً ص فَأَمَرَهُ بِالصَّبْرِ وَ الرِّفْقِ فَقَالَ وَ اصْبِرْ عَلى‏ ما يَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِيلًا وَ ذَرْنِي وَ الْمُكَذِّبِينَ أُولِي النَّعْمَةِ».

بر تو باد به صبر کردن در تمامی امورت؛ به درستی که خداوند عز و جل محمد صلی الله علیه و آله را مبعوث فرمود و او را به صبر و مدارا امر کرد، پس فرمود: و در برابر آن چه (دشمنان) مى ‏گويند شكيبا باش و به طرزى شايسته از آنان دورى گزين و مرا با تكذيب ‏كنندگان صاحب نعمت واگذار.[3]
قرآن کریم در آیات فراوانی به مسأله صبر پرداخته و با عبارات مختلف صابرین را مورد مدح خود قرار داده است و به ایشان مژده رستگاری و مقامات بلند معنوی و اخروی داده و پیوسته وعده یاری پروردگار به ایشان را یادآور می شود. از جمله عباراتی که در قرآن آمده است از این قرار می باشد:
«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ».

اى افرادى كه ايمان آورده ‏ايد! از صبر (و استقامت) و نماز، كمك بگيريد (زيرا) خداوند با صابران است.[4]
«... وَ بَشِّرِ الصّابِرِینَ».

و بشارت ده به استقامت ‏كنندگان.[5]
«... وَ اللَّهُ يُحِبُّ الصَّابِرِينَ».

و خداوند صابران را دوست دارد.[6]
«... إِنَّما يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسابٍ».

فقط شكيبايان پاداششان را كامل و بدون حساب دريافت خواهند كرد.[7]
امیر المؤمنین علیه السلام در خطبه همام (متقین) یکی از ویژگی های اهل تقوا را صبر ایشان ذکر کرده و آن را تجارتی سودمند می دانند که آسایشی طولانی (جاودانه) در پی خواهد داشت:

«صَبَرُوا أَيَّاماً قَصِيرَةً أَعْقَبَتْهُمْ رَاحَةً طَوِيلَةً وَ تِجَارَةٌ مُرْبِحَةٌ يَسَّرَهَا لَهُمْ رَبٌّ كَرِيمٌ».

ایام کوتاهی (مدت زندگی در دنیا) را صبر کردند که راحتی و آسایشی طولانی را برایشان به دنبال دارد. (این صبر و شکیبایی) تجارتی سودمند است که پروردگار کریم برای ایشان فراهم ساخته است.
یکی از اموری که صبر در آن بسیار راه گشا و سرنوشت ساز است، فریضه امر به معروف و نهی از منکر است. امر به معروف و نهی از منکر نسبت به افراد خطاکار و انتخاب شیوه مناسب آن به همراه رعایت آداب و شرایط، به نوبه خود دارای زحماتی است که تنها با رعایت صبر و مدارا و پرهیز از عجله و شتاب زدگی امکان پذیر است و اگر در این رابطه از گوهر صبر بهره برده نشود، معمولا نتیجه مطلوب و درخشانی حاصل نخواهد شد. مخصوصا در مواقعی که فرد آمر و ناهی با عکس العمل نامناسبی از سوی مخاطب مواجه می شود، نقش مهم و حیاتی صبر و شکیبایی بیش از پیش آشکار می گردد، چرا که اگر آمر به معروف صبوری نکرده و خشم خود را کنترل نکند، از محدوده متانت و بزرگواری خارج شده و مرتکب رفتار غلطی می شود که تخریبش بیش تر از سازندگی است. پس متانت و بزرگواری آمرین به معروف ریشه در صبر و پرهیز از شتاب زدگی و پرخاش گری دارد. با این حساب می توان صبر و شکیبایی را به عنوان یکی دیگر از عوامل موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر دانست.

مهربانی، شفقت و تواضع

یکی دیگر از عوامل موفقیت در امر به معروف و نهی از منکر، آن است که مخاطب احساس کند امر و نهیِ آمر و ناهی از روی دلسوزی و خیرخواهی است و آمر به معروف هرگز در صدد تحکّم و زورگویی نیست و قصد تحقیر او را ندارد. و این میسّر نمی شود مگر از این طریق که آمر و ناهی در کمال مهربانی، شفقت و مدارا و با بیانی زیبا مخاطب را به سوی معروف دعوت کرده و از منکر برحذر بدارد. همچنین باید دقت کند که هرگز در امر و نهی خود نگاه بالا به پایین نداشته باشد، یعنی خود را برتر ندیده و مخاطب خود را کوچک و خوار نپندارد، چراکه در غیر این صورت برداشت مخاطب جز تحقیر و سرزنش چیز دیگری نیست و همین باعث می شود که نه تنها این امر و نهی نتیجه مثبت نداشته باشد، بلکه تبعات بدتری از خود به جای بگذارد. خداوند متعال در قرآن کریم به این نکته تصریح نموده و به پیامبر خود می فرماید:

«فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ...».

به (بركت) رحمت الهى، در برابر آنان [مردم‏] نرم (و مهربان) شدى! و اگر خشن و سنگدل بودى، از اطراف تو، پراكنده مى ‏شدند.[8]
پذیرش امر و نهی دینی برای برخی از گنهکاران دشوار است و این دشواری تأثیر تذکر را با مشکل رو به رو می سازد، به ویژه اگر فردی به گناه خود عادت کرده باشد و از زمینه روحی پرهیز از گناه برخوردار نباشد. نهی از منکر چنین افرادی یک طبابت معنوی و جراحی روحی است و البته طبابت در پرتو مهربانی، مدارا و دلسوزی از موفقیت بیشتری برخوردار است. اگر گنهکار احساس کند که امر کننده از سر دلسوزی و شفقّت به او تذکر می دهد، دشواری های پذیرش را تحمل می کند و صادقانه به تذکر او توجه می نماید.[9]
امام صادق علیه السّلام در مورد رفق و مدارا با خطاکاران در فریضه امر به معروف و نهی از منکر می فرمایند:

«إِنَّمَا یأْمُرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ ینْهَى عَنِ الْمُنْكَرِ مَنْ كَانَتْ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ عَالِمٌ بِمَا یأْمُرُ عَالِمٌ بِمَا ینْهَى عَادِلٌ فِیمَا یأْمُرُ عَادِلٌ فِیمَا ینْهَى رَفِیقٌ بِمَا یأْمُرُ رَفِیقٌ بِمَا ینْهَى».

تنها کسی (حق دارد) امر به معروف و نهی از منکر می کند که در او سه خصلت باشد: ١- عالِم باشد به آن چه نسبت به آن امر و نهی می کند، ٢- عادل باشد در آن چه بدان امر می کند یا از آن نهی می نماید، ٣- و مدارا کند (با مخاطب) در آن چه امر می کند یا نهی می نماید.[10]

سیره عملی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السّلام نیز بر این حقیقت شهادت می دهد که آن بزرگواران در امر به معروف و نهی از منکرِ خطاکاران، جنبه رفق و مدارا را رعایت می کردند و همچون پدری دلسوز و مهربان نسبت به فرزند خردسال خود، در مسیر اقامه واجب و ترک حرام، در کمال متانت و آرامی با مردم کنار آمده و ایشان را یاری می کردند.
ادامه این بحث را در نوشتار بعد دنبال خواهیم کرد، ان شاء الله.

خودآزمایی

1- نقش صبر و شکیبایی را در موفقیت در فریضه امر به معروف و نهی از منکر شرح دهید؟
2- چگونه می توان به مخاطب القاء کرد که امر و نهیِ آمر و ناهی از روی دلسوزی و خیرخواهی است؟

پی‌‌نوشت‌ها

[1] برگرفته از: حافظان حريم امر به معروف در عصر ما (اکبری، محمدرضا) ص 68 و 69.
[2] الكافي (ط - الإسلامية) ج ‏2 ص 87.
[3] همان ص 88.
[4] سوره بقره/ آیه 153 (ترجمه مکارم).
[5] همان/ آیه 155.
[6] سوره آل عمران/ آیه 146.
[7] سوره زمر/ آیه 10 (ترجمه انصاریان).
[8] سوره آل عمران/ آیه ١٥٩ (ترجمه مکارم).
[9] حافظان حريم امر به معروف در عصر ما (اکبری، محمدرضا) ص 67. (با تلخیص)
[10] تحف العقول ص ٣٥٨.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت