کد مطلب: ۴۱۹۸
تعداد بازدید: ۳۸۵
تاریخ انتشار : ۱۸ دی ۱۳۹۹ - ۱۴:۰۰
امر به معروف و نهی از منکر| ۳۱
احتمال تأثیر در افراد، متناسب با شرایط و موقعیّت هایی است که در آن قرار دارند. به همین دلیل حُسن انتخاب، موقعیّت شناسی و مراعات حال و وضعیت مخاطبین، یکی از مسائل لازم و پُر اهمیتی است که باید از سوی آمرین به معروف و نهی کنندگان از منکر مورد دقّت و توجّه قرار گیرد.
پیش از این در مورد شرط دوّم وجوب امر به معروف و نهی از منکر (احتمال تأثیر) توضیحاتی داده شد. اکنون بر آنیم تا مقداری در باره مفهوم «احتمال تأثیر» و گستره معنی این واژه در عرصه امر به معروف و نهی از منکر توضیح دهیم. در نگاه اوّل، شاید عموم مردم تصوّر کنند که مراد از احتمال تأثیر در این فریضه، فقط آن است که احتمال دهیم فردی که قرار است مورد امر و نهی قرار گیرد، دست از کار خود بر داشته و به خطای خود پایان می دهد. امّا در واقع این واژه، از مفهومی بس گسترده تر و فراگیرتر از آن چه در ذهن بسیاری از ماست، برخوردار است. اگر بخواهیم مطلب روشن شود باید بگوئیم:
1- چنان چه پیش از این هم اشاره شد، تأثیر اعمّ است از تأثیر فوری و تدریجی.
2- تأثیر اعمّ است از تأثیر بر مخاطب یا دیگران؛ به این معنا که ممکن است شخصی که مرتکب گناه شده است، با نهی از منکر متأثّر و متحوّل نشود؛ ولی این نهی، بر دیگران که در آینده قصد ارتکاب گناه را دارند، تأثیر داشته باشد.
3- اگر امر و نهی، بار اوّل تأثیر نداشته باشد، ولی تکرار آن اثر کند، در این جا نیز شرط وجوب محقّق است و باید امر و نهی تکرار شود.
4- گاهی امر و نهی در باز دارندگی از گناه و انجام دادن واجب اثر ندارد؛ ولی آثار مهم دیگری را در پی دارد؛ مانند احیای احکام شرع و جلوگیری از به فراموشی سپرده شدن آن ها، جَری نشدن افراد گناه کار و به زحمت افتادن خلاف کاران در ارتکاب معاصی. همان گونه که در قیام حضرت اباعبد الله الحسین (ع) این چنین بود؛ چون با این که احتمال تأثیر و اصلاح در حکومت غاصب و ظالم یزید وجود نداشت، ولی به لحاظ اتمام حجت و آثار عظیم و بی حدّ و حصری که از آن نشأت می گرفت، این امر به معروف و نهی از منکر و قیام از سوی حضرت سیّد الشهدا (ع) ترک نگردید.
البته در مورد قیام عاشورا سخن فراوان است. برتر از آن چه گفته شد، قیام امام حسین (ع) موجب احیاء و ماندگاری دین اسلام شد و اگر رشادت ها و ایثار آن حضرت و یاران بزرگوارشان به همراه روشن گری های خاندان آل الله در اسارت نبود، اثری از اسلام در تاریخ باقی نمی ماند.[1] 5- اگر سکوت به علّت تأثیر نداشتن، موجب تحقّق عنوان حرام دیگری مانند رضایت و همراهی با عمل گناه کار شود، در این موارد نیز سکوت جایز نیست. بنا بر این، شرط تأثیر، توجیهی برای ترک این دو فریضه نخواهد بود.
البته ناگفته نماند که شرط دوّم و به طور کلّی تمام شروط امر به معروف و نهی از منکر، وقتی در وجوب این فریضه نافذ و مؤثّر هستند که امر به معروف و نهی از منکر، در حوزه فرد یا افراد باشد؛ ولی اگر بقا و حیات کیان اسلام و جامعه اسلامی، بستگی به امر به معروف و نهی از منکر داشته باشد، دیگر وجوب این فریضه، متوقّف بر هیچ شرطی نخواهد بود و همه چیز در راه حفظ اسلام باید فدا شود؛ همان گونه که پیش از این نیز اشاره شد که حادثه قیام عاشورا نیز از این قبیل بوده است.[2]


دقّت در انتخاب زمان و موقعیّت مناسبِ امر و نهی، برای اثرگذاری در مخاطب


انسان ها با توجّه به انگیزه های مختلف اقدام به انجام کارها می کنند و بسته به شرایط و وضعیت های گوناگون حالات متفاوتی بر آن ها حاکم می شود. در عرصه اخلاق و سلوک الی الله نیز مسأله إقبال و إدبار قلب از همین مقوله بوده و به تناسب آن دستوراتی از سوی ائمه علیهم السّلام وارد شده است. در روایتی از وجود نازنین رسول خدا صلّی الله علیه و آله در این باره می خوانیم: «إِنَّ‏ لِلْقُلُوبِ‏ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَإِذَا أَقْبَلَتْ فَتَنَفَّلُوا وَ إِذَا أَدْبَرَتْ فَعَلَیكُمْ بِالْفَرِیضَةِ». همانا برای قلب ها روی آوردن (به عبادت) و پشت کردنی (بی میلی نسبت به عبادت) است، پس هر گاه قلب در حالت إقبال (روی آوردن) بود، نوافل (مستحبّات) را به جای آورید و هر زمان در وضعیت إدبار (پشت کردن) بود، بر شما باد بر انجام واجبات (یعنی به انجام واجبات اکتفا کنید).[3]
دلیل این فرمایش رسول خدا(ص) را می توان در کلام وصیّ بر حقّش امیر المؤمنین (ع) جستجو کرد، آن جا که فرمودند: «إِنَّ لِلْقُلُوبِ‏ شَهْوَةً وَ إِقْبَالًا وَ إِدْبَاراً فَأْتُوهَا مِنْ قِبَلِ شَهْوَتِهَا وَ إِقْبَالِهَا فَإِنَّ الْقَلْبَ إِذَا أُكْرِهَ عَمِی». به درستی که برای قلب ها میل و روی آوردن، و پشت کردنی است؛ پس آن ها را هنگام میل و روی آوردنشان به کار وا دارید که همانا قلب وقتی به انجام کاری وادار شود (بدون آن که اقبال و میل به آن کار داشته باشد)، کور خواهد شد.[4]
در واقع برای انجام نوافل و مستحبّات نیز باید زمان مناسب را انتخاب کرد. اگر اعمال مستحبی در وقتی انجام شود که فرد تمایل و حال مناسبی برای انجام آن ندارد، نه تنها از این عمل سود مطلوبی نخواهد برد، بلکه تأثیر منفی روی قلب و روح فرد خواهد گذاشت. آمر و ناهی هم اگر بخواهند اثر مطلوبی از امر و نهی خود در افراد و جامعه مشاهده کنند، باید در انتخاب زمان و موقعیّت مناسب این کار دقّت فراوانی داشته باشند. گاهی بعضی از افراد که به خاطر ارتکاب عمل ناشایستی باید امر به معروف و نهی از منکر شوند، در حالت روحی و روانی ای قرار دارند که در آن موقعیّت، امر و نهی آن ها مفید واقع نشده و یا حتّی اثرات منفی هم در پی خواهد داشت. و یا این که لحن کلام و استفاده از الفاظی خاص برای این فرد ممکن است موجب پریشان حالی و یا سوء برداشت او شود. بنا بر این در این موقعیت ها باید با شناخت کافی از شرایط و موقعیّت فردی و اجتماعی، به نحو شایسته و در زمان مناسب اقدام به امر و نهی کرد تا ثمرات مطلوب این فریضه در فرد مورد نظر و حتّی جامعه به بار بنشیند.
نگاهی به آیات قرآن نشان می دهد حتّی کسانی که در صدد گمراهی دیگران هستند، از توجّه به شرائط و موقعیّت ها غفلت نمی ورزند. در مورد سوء استفاده سامری از شرایط حاکم بر قوم بنی اسرائیل و سوق دادن ایشان به سمت گوساله پرستی، دقیقاً همین حقیقت کاملاً هویداست. خداوند متعال با موسی در کوه طور وعده کرد و موسی به همراه هفتاد نفر از بزرگان قومش که از او تقاضای رؤیت خدا را داشتند، به کوه طور رفت. مدّت زمانی که او از قومش فاصله گرفت در ابتدا سی روز بود که با اضافه شدن ده روز دیگر تبدیل به چهل روز کامل شد. با وجود این که حضرت موسی به جای خود هارون را در میان قوم نهاده بود ولی با این حال سامری فرصت را مناسب دید تا از نبود موسی استفاده کرده و امّت را با ترفندهای شیطانی به سمت گوساله پرستی گمراه سازد.
خداوند به موسی از گمراهی قومش خبر داد: «قالَ فَإِنَّا قَدْ فَتَنَّا قَوْمَكَ مِنْ بَعْدِكَ وَ أَضَلَّهُمُ السَّامِرِی». فرمود: ما قوم تو را بعد از تو، آزمودیم و سامرى آن ها را گمراه ساخت.[5] در تفسیر نمونه ذیل این آیه شریفه، در باره زمینه مساعد برای إضلال سامری می نویسد: «زمینه ‏هاى مختلفى كه از قبل در میان بنى اسرائیل براى انحراف وجود داشت، كار خود را كرد. سامرى آن مرد هوشیار منحرف، میان دار شد و با استفاده كردن از وسائلى، گوساله ‏اى ساخت و جمعیت را به پرستش آن فرا خواند. بدون شك زمینه ‏هایى مانند مشاهده گوساله ‏پرستى مصریان، و یا دیدن صحنه بت ‏پرستى (گاوپرستى) پس از عبور از رود نیل و تقاضاى ساختن بتى همانند آن ها[6]، و همچنین تمدید میعاد موسى و بروز شایعه مرگ او از ناحیه منافقان و بالاخره جهل و نادانى این جمعیت، در بروز این حادثه و انحراف بزرگ از توحید به كفر اثر داشت، چرا كه حوادث اجتماعى معمولا بدون مقدّمه، رخ نمى ‏دهد منتها گاهى این مقدّمات آشكار است و گاهى مرموز و پنهان. به هر حال شرك در بدترین صورتش دامان بنى اسرائیل را گرفت، به خصوص كه بزرگان قوم هم در خدمت موسى در میعادگاه بودند و تنها رهبر جمعیت هارون بود، بى ‏آن كه دستیاران مؤثّرى داشته باشد».[7]
با این تفاصیل می توان گفت که احتمال تأثیر در افراد، متناسب با شرایط و موقعیّت هایی است که در آن قرار دارند. به همین دلیل حُسن انتخاب، موقعیّت شناسی و مراعات حال و وضعیت مخاطبین، یکی از مسائل لازم و پُر اهمیتی است که باید از سوی آمرین به معروف و نهی کنندگان از منکر مورد دقّت و توجّه قرار گیرد.


خودآزمایی


1- چه زمانی تمامی شروط امر به معروف و نهی از منکر ساقط می شوند و در هر صورت باید این فریضه را انجام داد؟
2- دقّت در انتخاب زمان و موقعیّت مناسبِ امر به معروف و نهی از منکر را توضیح دهید؟
 

پی‌نوشت‌ها

 
[1] ان شاء الله در آینده در باره قیام عاشورا از منظر امر به معروف و نهی از منکر بودن آن، به تفصیل بحث خواهیم کرد.
[2]  برگرفته از کتاب: امر به معروف و نهی از منکر در آینه اجتهاد ص 99 و 100 و 109.
[3] الكافی (ط - الإسلامیة) ج ‏3 ص 454.
[4] نهج البلاغة (للصبحی صالح) ص 503، حکمت 193.
[5] سوره طه/ آیه 85 (ترجمه مکارم).
[6] سوره اعراف/ آیه 138 (ترجمه مکارم): «وَ جاوَزْنا بِبَنِی إِسْرائِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلى‏ قَوْمٍ یعْكُفُونَ عَلى‏ أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا یا مُوسَى اجْعَلْ لَنا إِلهاً كَما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ». و بنى اسرائیل را (سالم) از دریا عبور دادیم (ناگاه) در راه خود به گروهى رسیدند كه اطراف بت هایشان، با تواضع و خضوع، گرد آمده بودند. (در این هنگام، بنى اسرائیل) به موسى گفتند: تو هم براى ما معبودى قرار ده، همان‏ گونه كه آن ها معبودان (و خدایانى) دارند! (موسی) گفت: شما جمعیتى جاهل و نادان هستید.
[7] تفسیر نمونه ج ‏13 ص 268.

دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
مسلم زکی‌زاده
ارسال نظر
نام:
ایمیل:
* نظر: