یکی از بزرگ‌ترین محیط‌ها، بلکه اولین محیطی که بشر در این دنیا آن را می‌بیند و آن را به منزله مدرسه ابتدایی یا اطاق اول زندگی او در عالم دنیا باید شمرد «خانه» است که مقدمه سعادت و زمینه نیکبختی و تعالی و ترقّی یا مایه بدبختی و انحطاط و فساد اخلاق، بیشتر از آنجا آغاز می‌شود. چگونگی تربیت خانوادگی و احساسات و صفات و اخلاق و اعمال اولیای خانواده، سایر افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. اولیای خانواده‌ها و امر به معروف و نهی از منکر
بی‌شبهه محیطی که انسان در آن زندگی می‌کند در صفات، اخلاق، رفتار و روش و خلاصه تکوین شخصیت او مؤثر است. سطح فکر و احساسات هر کس بیشتر متناسب با محیطی است که در آن بزرگ شده و پرورش یافته است. آن کسی که در محیط ایمان و خداپرستی و پارسایی تربیت شده و هر چه دیده مردان متّقی و پرهیزکار و درستکار و مظاهر امانت و صداقت و فضیلت دیده است با شخصی که در یک محیط آلوده و فاسد، پرورش یافته حتماً مثل هم نیستند.
عادات و روحیات یک نفر بیابان‌گرد بی‌علم و اطلاع مانند یک نفر شهری متمدن نیست. فرزندانی که از نعمت تربیت پدران خداپرست و دانشمند و با اخلاق و مادران پارسا و با ایمان و عفت و طهارت برخوردارند، با فرزند یک مرد فاسق و بی‌ایمان و یک زن خیابان‌گرد بی عفّت و تقوا بسیار تفاوت دارند.
آن کسی که معاشرت و همنشینی او با نیکان و صلحا و اهل معرفت است و قسمتی از عمر خود را در مجالس موعظه و مساجد و تلاوت قرآن و ادعیه و قرائت کتاب‌های مفید دینی و اخلاقی مانند معراج‌السعادة و مصباح‌الفلاح[1] و مطالعه تاریخ احوال بزرگان دنیا و دقت در سیر تحولات اوضاع ملل و امم گذرانده باشد، هیچ‌گاه طرف نسبت با کسی که با اراذل و اشرار و اهل شرب خمر و قمار و تریاکی‌ها و چاقوکش‌ها مجالست دارد و به جز با محفل طرب و سینما و تئاتر و تماشاخانه و مناظر مهیّج شهوت و داستان‌های عشقی و نغمات موسیقی و خیانت و روزنامه‌ها و مجلات و از این قبیل آشنایی ندارد، نیست.
البته، نباید انکار نمود که گاهی اشخاصی پیدا می‌شوند که علاوه بر آنکه تحت نفوذ و تأثیر محیط واقع نمی‌شوند، فوق آن قرار گرفته و شخصیت و روحیه آنها به‌قدری بزرگ و تواناست که محیط را عوض می‌نماید، یا اینکه کسانی هستند که به واسطه پاره‌ای جهات، تأثیر محیط در آنها کمتر وسعی دارند که با حفظ فطرت و نورانیت ضمیر خود، حساب اعمال و اخلاق خود را با میزان و ترازوی عقل و شرع در یک فضایی که مصون از مداخلات این عالم مادی باشد، بنمایند. اما این اشخاص در جامعه عدّه انگشت‌شمار و معدودی بیش نیستند. اکثریت افراد تابع وضع محیط و روش عمومی و رویه عامّه هستند وقتی ببینند دیگران به نیکی و راستی و درستی اقبال دارند آنها هم نیکوکاری را پیشه می‌سازند. و اگر ببینند سایرین در مقام دغل و خیانت و ستم و جمع منافع هستند به آنها متمایل می‌شوند. از این رو برای تهذیب و اصلاح افراد یکی از بهترین راه‌ها موافق ساختن محیط است.
در شریعت مقدس اسلام، همان‌گونه که با کمال شدّت با بی‌ایمانی و اعمال زشت و اخلاق رذیله مبارزه شده است و به سوی خیر و نیکی دعوت می‌شود، در اصلاح محیط هم اهتمام شده است؛ مثلاً نه تنها خواندن نوشته‌هایی که موجب فساد اخلاق و تهییج شهوات و دعوت به خیانت و جنایت و بی‌نظمی است منع گردیده، بلکه نوشتن و طبع و نشر و خرید و فروش این‌گونه کتاب‌ها و نوشته‌ها را ممنوع فرموده‌اند. و نه فقط قمار و می‌خوارگی و زنا و این قبیل اعمال زشت حرام شده، بلکه ساختن می و آلات قماربازی و خرید و فروش آنها و تأسیس اماکن فحشا و بی‌عفّتی و معاشرت‌های نامشروع مردان و بانوان را تحریم کرده است. نابود کردن و شکستن آلات لهو و لعب و قمار بر همه‌کس واجب گردیده و برای مجالست‌ها و معاشرت‌ها آداب و قواعد خاصی معیّن شده است. راجع به تأسیس مجالس وعظ و سخنرانی‌های مفید و توسعه مدارس و بسط علم و فرهنگ و تعلیم احکام و آداب و یادگرفتن و یاد دان قرآن مجید و احادیث و اخبار ترغیب بسیار شده است و تعظیم از شعائر مذهبی و حفظ ظواهر و حضور در جماعات و مساجد و مجالس علمی و اخلاقی را از وظایف هر فرد قرار داده‌اند، تا در نتیجه، احساسات حسنه مردم زنده و افراد متمایل به خیرات و متوجه به خدا گردند و البته در چنین جامعه‌ای امر به معروف و نهی از منکر به طور سهل و بی‌پیرایه انجام می‌شود.
انسان در زندگی محیط‌های مختلفی را می‌بیند مانند محیط خانه، بازار، مدرسه، شهر، کشور و بالاخره در دنیای کنونی محیط همه جهان باید هر یک از این محیط‌ها را برای ترقی و کمال او مساعد ساخت، مثلاً محیط مدرسه را با استخدام آموزگاران کاردان، باتجربه، عالم، خداپرست و علاقه‌مند و برنامه صحیح و اساسی باید برای تکامل و تربیت افراد مهیا ساخت. محیط اداره را با سپردن مشاغل حسّاس به اشخاص صحیح العمل و درستکار و جدّی و تشویق مردمان امین و طرد خیانتکاران مساعد نمود.
یکی از بزرگ‌ترین محیط‌ها، بلکه اولین محیطی که بشر در این دنیا آن را می‌بیند و آن را به منزله مدرسه ابتدایی یا اطاق اول زندگی او در عالم دنیا باید شمرد «خانه» است که مقدمه سعادت و زمینه نیکبختی و تعالی و ترقّی یا مایه بدبختی و انحطاط و فساد اخلاق، بیشتر از آنجا آغاز می‌شود. چگونگی تربیت خانوادگی و احساسات و صفات و اخلاق و اعمال اولیای خانواده، سایر افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. که اگر مراحل بعدی مانند مدرسه و جامعه او را تغییر ندهد و عوض نکند، همان تربیت اولیه پدر و مادر کار خود را خواهد نمود.
پس یکی از بزرگ‌ترین وظایف کسانی که علاقه‌مند به اصلاح و ترقی افراد خانواده خود هستند، مراقبت در اخلاق و رفتار آنها و وضع خانه و منزل است.
اولاً: رفتار خود را طوری قرار دهند که برای سایر افراد خانواده سرمشق نیکوکاری و حسن عمل باشند.
ثانیاً: از گذاردن وسایل معاصی در دسترس اهل خانه، خودداری کنند؛ زیرا با فراهم بودن وسیله، نگه‌داری از فساد و رفتار ناروا دشوار می‌شود.
ملحد گرسنه و خانه خالی و طعام[2] / عقل باور نکند کز رمضان اندیشد
و در عوض وسایل تکمیل قوای معنوی و ملکات فاضله را برای آنها فراهم سازند. معلوم است در خانه‌ای که سفره شراب و بساط قمار انداخته می‌شود، یا نقشه ظلم و ستم و قانون‌شکنی در آنجا طرح گردد، و در عوض تلاوت قرآن و تشکیل مجالس موعظه و درس اخلاق، صدای آلات طرب و موسیقی بلند کنند یا مجالس لهو یا میهمانی‌های خانوادگی به وضعی که اکنون در میان بعض مردم بی‌غیرت شایع است برپا کنند، اخلاق افراد آن متناسب با همین وضعیت می‌شود.
ثالثاً: اگر از کسان و بستگان خود رفتار زشت و گناهی دیدند آنها را نهی از منکر کنند و اعمال و اخلاق آنان را تحت نظر مستقیم خود بگیرند تا هم وظیفه شرعی و اخلاقی خویش را انجام داده و هم نیکبختی آنان را تأمین نمایند. خداوند متعال می‌فرماید:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَاراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَیْهَا مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدَادٌ لا یَعْصُونَ اللهَ مَا أَمَرَهُمْ وَیَفْعَلُونَ مَا یُؤْمَرُونَ؛[3]
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید نگاه دارید خودتان و کسان و فامیل خود را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ است و فرشتگان غلاظ و شداد که خدا را در فرمانی که به آنها بدهد مخالفت نمی‌کنند و به فرمان او رفتار می‌نمایند بر آن گماشته شده است».
و در سوره‌ی مریم در مدح اسماعیل صادق‌الوعد ـ که یکی از پیغمبران است ـ می‌فرماید:
وَ کَانَ یَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلاةِ وَالزَّکَاةِ؛[4]
«کسان و بستگان خود را امر به نماز و ادای زکات می‌کرد».
در کتب احادیث روایت کرده‌‌اند که از حضرت ابی عبدالله(ع) از آیه «قُوا أنْفُسَکُمْ» سؤال شد که چگونه اهل خویش را نگاه‌داری کنیم؟
فرمود: «آنها را امر به معروف و نهی از منکر نمایید».[5]
به موجب آیات کریمه و اخبار و روایات، یکی از تکالیف هر مسلمانی، اهتمام در حسن اخلاق و ادب و تربیت خانواده است. مخصوصاً در این عصر که افکار و اخلاق به واسطه نزدیکی ملل و اقوام به یکدیگر دائماً در معرض تغییر و تحوّل است و با به کار بردن انواع وسایل برای تخریب مبانی مذهبی و اسلامی و تضعیف عقاید حق و تبدیل احساسات و عواطف پاک مسلمانان و محو حیثیات و استقلال آنان از طرف بیگانگان اهتمام می‌شود، و یگانه راه وصول به این مقصود را آموزش و پرورش اطفال و جوانان شناخته‌اند، و می‌کوشند که وضع تعلیم و تربیت را طوری قرار دهند که ایمان به خدا و اعتماد به نفس و حس طرف‌داری از حق، صراحت لهجه و شجاعت اخلاقی و عفت و پاک‌دامنی و پارسایی و پرهیزکاری که از خصایص بارز مسلمانان است از آنها سلب و در عوض مردمانی نادان و ضعیف‌الاراده و سست عنصر و تنبل بار آورند تا به جای علم و دانش و صنعت و اخلاق، محصول چندین سال مدرسه دیدن و دبستان و دبیرستان طی کردن برای آنها از دست دادن حسّ اعتماد به نفس و نادانی و می‌خوارگی و شهوترانی و صفات پست دیگر و تحمل ظلم و ستم و قبول نوکری و خدمتکاری اجانب گردد تا آنها را بر سر هر کاری گماردند در اطاعت اوامر دشمنان سعادت جامعه و مسلمانان و تضییع حقوق بیچارگان و ایجاد هرج و مرج و هزاران معایب دیگر، مهیا و آماده باشند.
باید اولیای اطفال و خانواده‌ها بیش از پیش متوجه وضع معاشرت‌ها و رفتار تمام کسان خود مخصوصاً فرزندانشان باشند و وضع اخلاقی و ایمانی و علمی آموزگاران و معلمین فرزندان خود را کاملا مورد دقت و اهمیت قرار دهند و نگذارند پسران و دختران آنها فاسد و آلوده بار آیند و کاری نکنند که به جای آنکه فرزندان آنها صالح و امین و رشید و دانشمند و خدمتگزار شوند، مردمانی خیانتکار، وطن‌فروش و نابکار از کار بیرون آیند.
خودآزمایی
1- عادات و روحیات افراد متأثر از کدام عوامل هستند؟
2- به موجب آیات کریمه و اخبار و روایات، یکی از تکالیف هر مسلمانی چیست؟
پی نوشت ها
[1]. اثر عالم ربانی و دانشمند فقید مجاهد، حضرت آیت‌الله آخوند ملا محمدجواد صافی قدس سره.
[2]. این ملحد گرسنه در خانه خالی بر خوان....
[3]. تحریم، ۶.
[4]. مریم، ۵۵.
[5]. کوفی اهوازی، الزهد، ص۱۷؛ قمی، تفسیر، ج۲، ص۳۷۷؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۹۷، ص۷۴.
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت
آیت الله العظمی لطف الله صافی گلپایگانی